Polisler Için Doğu Görevi Sayılan Iller
karpilanmadigini söyledim. Eger istegimiz dipinda aksi bir gelipme olursa bunun Rus
devletine karpi dostluk dipi bir hareket olacagini söyledim. Ayrica bunun iki devlet arasinda daha önce imzalanan anlapmalara da aykiri olacagini belirttim. 15 Eylül'e kadar Ug-Turfan'da oldugum sürece Daotay Qiju Kirgizlardan kimseye istekleri igin izin vermedi. Tam
36 AVPRi. F. Konsulstvo v Ka§gare. Op.630. D.28. L. 8-10.
37 RGiA. F.1291. Op.84. D.57. L.2-13. (27.06.1917) g.
tersi onlari benimyanimagönderiyordu. Ben de onlari Rusya'yagönderiyordum."38
Bir taraftan £in Hükümeti'nin yürürlükteki anla^malari hatirlatan konsoloslar, diger taraftan ise hem kafaklarin hem de kafaklarin elindeki Rus esirlerin iadesini saglamaya fali^maktaydi. Buna yönelik fali^malardan biri Kulca Konsoloslugu'nun 11 Ekim 1916 tarih ve gizli ibareli telgrafinda §u §ekilde yazilidir: "Rus askerleri tarafindan hareketleri kontrol edilen birkag 10 bin Kirgiz kügük Muzarat bölgesinden, £in sinirindan 20 verst39 uzakliktaki bir yere yerlepti. Komiser (£in yetkili) bildirdi ki bunlarin Ruslar tarafindan öldürmesine izin veremeyiz. Ama Rus Hükümetinden bunlarin geri iadesi igin uygun bir proje hazirlamasini istiyorum. $ünkü onlar £in sinirinda olduklari igin orada ayaklanmalar olabilir. Benim ilk hedefim ise isyancilardan ziyade £in hükümetinden Kirgizlarin kagarken güvence olarak yanlarinda götürdükleri Rus esirlerin birakilmasini istiyordum."40 Konsoloslarin fali^malarina ragmen £in hükümeti Ruslara pek de güvenmemekteydi. Bunun sebebi Rus birliklerinin Türkistanlilari takibiyle sonuflanan can kayiplarindan £in yetkililerinin haberdar olmasiydi. Konsoloslarin, Rus askerlerini £in'e getirme önerisi güvensizlikten dolayi ilk ba§ta £in tarafindan iyi kar^ilanmadi. Fakat Pekin Konsolosu'nun 1 Aralik 1916 tarih ve 671 numarali gizli telgrafinda: "Dün finlilerden aldigim habere göre Vaytszyaobu'nun bizimle görüpmelere baplayacagini ögrendim. Vutin-Fono ile görüpmek ve ona tepekkür etmek igin yanina gittim. Yeni bakanla görüpmelere bapladik. Bizim askerlerin Kapgar'a girmesini Vu'ya bildirdim. Kirgizlarin buradan gikarilmasi igin birlikte hareket etmemizi de söyledim. £in tarafindan, Rus hükümeti Kapgar'a büyük bir askerli birligi göndermeyecegini sadece Prejeval'den Ug-Turfan'a 60 kipilik Rus Kazak birliginin gönderilecegini ve bunlarin görevinin konsolos ve Rus konvoyunu koruyacagini söyledim. Ayrica Sintsze genel valisinden buraya gelecek 60 kipilik Rus Kazak birligine destek vermesini ve Dunganlarin saldirisi olursayardim etmesini istedim. Bize yardim edecegini söyledi. Vutin-Fon, Urumgi'ye isteklerimiz igin telgraf göndermek amaciyla yanimda sekreterine emir verdi. Cevap geldiginde Kopiyasini ben pubeye ve Kapgar'a gönderecegim. "41 yer alan satirlar £in hükümetinin daha sonra fikir degi^tirdigini göstermektedir. £ünkü Pekin Konsolosu'nun isteklerine £in tarafindan hemen cevap verilmi^ti. Bahse konu cevap 5 Aralik 1916 tarih, 1139/0. I.U kodlu ve 420 numarali gizli telgrafta §u satirlarla yer almaktadir: "Gofmeyster (Rus sarayina ait 3. seviyede rütbe)) Anatol Anatolyevif Neratov, Sayin Nikoloy Petrovig'e saygilarini bildiriyor, 3 Aralik'taki 1135 numarali mektubuna punu ekliyor: Pekin'deki konsolosun £in hükümetine gönderdigi telgrafa cevap olarak, £in hükümeti, Simtszen genel valisine Rus o
Kazak birligine yardim etmesi igin emir vermiptir. Bu Rus Kazak birligi £in tarafindaki g
Ruslarin (daha önce Kirgizlar tarafindan esir alinan Ruslar) geriye getirilmesi igin Ug- ^ ^ Turfan'ayollanmiptir."42 ^ g «
Ruslarin ilk hedefi olan Kirgizlarin elindeki esirlerin alinmasi £in tarafina muhafiz birligini gönderme ba^arisiyla gerfekle§mi§tir. Yine 5 Aralik 1916 tarih ve 2282 numarali
Di in ©
1731
38 AVPRi. F. Konsulstvo v Ka§gare. Op.630. D.28.L. 1-34.
39 1,0668 kilometreye kar§ilik gelen Rus uzunluk ölgü birimi.
40 Kopiya. RGViA. F. 400. Op. 1. D. 4546. g. 1. L. 373. (11.10.1916) g.
ii Kopiya. RGViA. F.400. Op.1. D.4546. g. 1. L.418. (1.11.1916) g.
42 Kopiya. RGViA. F. 400. Op. 1. D. 4546. g. 1. L. 420. (5.11.1916) g.
Kulca Konsolosu'nun £in'e kafan isyancilarin geri dönü^ü ve esirlerin iadesi hakkindaki gizli telgrafinda §u satirlar önemlidir: "$m kurmay bapkani sinirda 12 esiri daha bize teslim etmiptir. Kirgizlar, yollarin kardan kapanmasi nedeniyle sahip olduklari büyük hayvan sürülerini43 bu partlarda getiremeyecekleri ifin finden dönememiplerdi. Bu yüzden ilkbahara kadarzaman taninmasini istemiplerdir. Pekin'e durum bildirildi. Kopiyasi Tapkent ve Verniy'e de gönderildi. "44
5) Kafaklarin Yedisu Oblasti'na Geri Kabul §artlari
£in Devleti'ne kafan Kirgizlar peyderpey kendi vatanlarina intikal etmekteydiler. Ta^kent'ten Genel Vali Kuropatkin'in 14 Eylül 1916'da Harbiye Bakanligi'na 7212 numarali telgrafa ek olarak gönderdigi 7238 numarali telgrafinda durum §öyledir: "Verniy uyezdinde Balhap Gölü'nün batisindaki bölgenin Kirgizlari, daha önce yapadiklari yerlere, Verniy ve Kurdaya'in batisina geri dönmüpler. Onlar Ruslara tabi olacaklarini ayrica isyan reislerini de teslim edeceklerini söylemiplerdir. Uyezd Müdürü isyan reislerini almaya gitmiptir. Her ihtimale karpi bu bölgede askeri birlikleri daha dagüflendirdik."45
Münferit geriye dönü^lerin kitlesel bir hale dönü^ü ancak £in Hükümeti'nin kafaklarin iadesi ifin talebinin yerine getirilmesine bagliydi. Bu talep £arlik Hükümeti tarafindan kabul edildi. Kabul sonrasi, £in'in iade talep projesinin hazirlama görevi Genelkurmay Asya Bölümü 5. §ubesi tarafindan, yetki ve sorumluluk alani nedeniyle, Türkistan Genel Valiligi'ne verildi. Valilik, Harbiye Bakanligi'na gönderdigi 14 Ekim 1916 tarih ve 1009 numarali telgrafinda, hem Kulca Konsolosu'nun 11 Ekim'de gönderdigi 1828 numarali bildirisine cevap verdi hem de projenin iferigini yazdi. Projede, £in'e kafan isyancilarin geriye dönme §artlari ve dönü§ §artlarini saglayanlarin yeni iskan yerleri §u §ekilde yazilidir: "Kulca'daki Rus Konsolosundan punlari istiyorum. Kirgiz isyancilarin Alban ve Kara Kirgiz soyundan gelenlerin Rusya'ya dönmesinepartli olarak izin veriyorum. §artlar punlardir:
■ Rus esirlerini teslim edecekler.
■ Silahlarini teslim edecekler, Rusya'ya tam itaatlerini gösterip cephe gerisi ifin isimlerininyazili oldugu askeri ipfi listesini verecekler.
■ Onlar hazir olsun ki Ruslarin kaninin döküldügü topraklar onlarin elinden alinacak ve bu topraklar devlet hazinesine gefecektir.
■ Ancak maddelerdeki partlari yerine getirdiklerinde 17 volostun sakini olan Alban 3 Kirgizlari ve diger volostlarin Kara Kirgizlari gefen seneki kiplaklarina z dönebileceklerdir."
§ ™ 5 Valilik, Kirgizlarin yukaridaki partlari saglamalari sonrasinda Rus ahalinin ne
^ rq ffl
§ in © onlara ne hayvanlarina ne de onlarin diger mal varliklarina dokunamayacaklari degerli epyalarini satmaya bapladilar. Uç-Turfan ve Aksu bölgelerine gelen Kirgizlarin ölüm tehlikesi vardir. Çünkü onlar arasinda tifüs veya tifo iskorbit (Vitamin eksikligi) hastaliklari görülmeye baplamiptir. Ayrica zor partlardan dolayi Kirgizlar küçük çocuklarini dayollarda
34 RGÍA. F.1292. Op.1. D.1933. A. L. 475-505. (noyabr, 1916) g.
35 AVPRÍ. F. Konsulstvo v Kaggare. Op.630. D.28. L. 14-15.
birakiyorlardi. 12 yapindan büyük gocuklari ise Sartlara 30-40 rubleye satiyorlardi (normalde bir ruble 12 tengeye denk gelirken bu durumda bir ruble üf tengeye degi^iyordu yani dört kat a§agi hesaplaniyordu). Bu siraladigim partlarda dolayi onlarin gelecegi gok zor veyapamlari imkansizdir. Eger kipin zorluguna dayanip ilkbahara giksalar bile burada ip bulamazlar. $ünküyerli ahalinin ipgi ihtiyaciyoktur. Hattayerli ahalinin bir kismi galipmak igin Rusya'yagitmiptir."36
Türkistan Komitesi raporunda ise Kirgizlarin £in'den Yedisu oblastina dönü^lerindeki durumlari §öyle anlatilmi^tir: "Kirgizlar Kalmuk ve $in askerleri tarafindan yagmalanmiplardir. Kulca konsolosu Dragomani N. N. Volotginkov bana bu yagmalamalar hakkinda bilgi verdi. Yagmalanmip Kirgizlar memleketlerine dönüplerinde yolda da gok kayip vermiplerdir. Lavretev, Ladislav köyünden Tekese nehri vadisine gelipi sirasinda gördügü manzarayi bana bildirdi. Verdigi bilgiler pöyleydi: Yolun her tarafinda insan ve hayvan cesetleri vardi. Iki bayan cesedi gördük ve onlarin ellerinde bebek vardi. Saricask'ta kudurmup köpekleri gördük bu cesetleri yiyorlardi. Bu yollar güvensizdi. Bu Kirgizlar Prejeval'e gok kötü halde döndüler. Ben (Türkistan Komitesi Ba^kani) 1 Temmuz'da Cargalan ve Tüb nehirleri üzerindeyer alan köylerde Kirgizlarin durduklari üg noktada bulundum. Birinde tüm Türgen volostu sakinleri toplanmipti. Onlarin gadirlari ve hayvanlari vardi. Kadinlari kizlari da gördüm. Bunlarin bapinda ihtiyar manap Kidir vardi. Kirgizlar £in'den saglam dönmelerini bu kipiye borgludurlar. Diger iki noktadaki Kirgizlar ise gok kötü durumdaydilar. Burada her volostan Kirgiz vardi. Onlarin gadirlari yoktu, kiyafetleri yirtikti, gocuk sayisi gok azdi; repitizm gocuk hastaligina yakalandiklarindan dolayi bunlarin gogu da sakatti. Kadinlar hemen hemen yoktu. Onlar kadinlarini Kalmuklara ve $inlilere satmiplardi. Ayrica gegen seneden kalan ve gürüyen bugdayi yediklerinden dolayi hastaliklar bapgösteriyordu."37 4) Rus Hariciyesinin £in'deki Faaliyetleri
Türkistan Genel Valiligi, Ka^gar ve Kulca Rus konsolosluklari £in'e kafan isyancilarin i^lemleri ifin yetkiliydi. Bu yetki ferfevesinde Kulca, Ka^gar ve ilaveten Pekin gibi yerlerde görev yapan Rus yetkililer diplomatik giri^imlere ba^ladi. Giri^imlerin amacini, göf edenlerin geri iadesi, isyancilarin ellerindeki Rus esirlerinin teslimi ve isyana katilanlarin cezalandirilmasi istegi gibi i^aret etmeye deger üf ba^lik altinda toplamak mümkündür.
Rus konsolosluklari giri^imlerinde özellikle, iki devlet arasindaki anla^ma 2 maddelerinin £in hükümetinden uygulanmasini istemekteydi. Ka^gar Konsolosu'nun 20 ö Agustos'ta Prejeval'den Uf-Turfan'a gelen Kirgizlarin durumunu anlattigi telgrafinda < g ij anla^ma maddeleri £in tarafina §öyle hatirlatilmaktaydi: "Daotay Qju'ya £in sinirlarina § in © Kirgizlarin gelmesinin ve onlara burada otlak verilmesinin Rus hükümeti tarafindan iyi
46 Kopiya. RGVlA. F.400. Op.1. D.4546. g.1. L.400-400 ob. (14 10. 1916) g.
47 AVPRi. F.Konsulstvo v Kaggare. 0p.630.D.28.L. 11-12.
48 RGVlA. F. 400. Op. 1. D. 4546. g. 1. L. 414-414 ob. (17.11.1916) g.
yiyecek ve hayvan verilmesi gerekmektedir. Ben onlar Rusya'ya geldiklerindeyöneticilerin sevdigi/güvendigi kipi olsunlar demiyorum. Onlar geldiginde onlara sadece ip temin edin diyorum. Onlarin yurt (fadirlari] olmadiginda onlara ev verin demiyorum. $ünkü yagmalanmip Rus ahalinin bunlarla barip ifinde yapayacagini düpünmüyorum. Bunlarin korunmasi gerektigini, burada güvenlik ifin polis ve askerlerin bulunmasi gerektigini düpünüyorum. Bunlara giyecek ve ayakkabilar gerekiyor. $ünkü uzun yolculuk sirasinda tüm giyecekleri mahvolmuptur. Tifo hastaligindan dolayi bunlarin tedavisinin saglanmasi gerekmektedir. Doktorlarin bu yaygin hastalikla ugrapmasi ve Rus ahaliye bu hastaligin bulapmamasi ifin önlem alinmasi gerekiyor."49
Yukaridaki iki raporda Kirgizlarin durumu ve geriye dönü^leri hakkinda £arlik dönemi yetkililerin görü§ ve önerileri yer almaktadir. Fakat önerilerin uygulanmasina gefmeden 1917'de Rusya'da yönetim degi^imi oldu. Rusya'daki degi^im ayaklanmanin yeniden degerlendirilmesine olanak tanidi. Buna bagli olarak £arlik'in cezalandirma siyaseti yeni hükümet tarafindan kabul edilmedi. Bunun öncülügünü ba§ta A. F. Kerenskiy50 olmak üzere onunla hemfikir olan Gefici Hükümet'in bazi üyeleri yapti. Onlar ortak imzayla, Meclise üf adet dilekfe verdi. Bu dilekfelerin iferigi, Kirgizlarin £in sinirlarina kafi^ina önemli bir gerekfe olarak Rus kayitlarinda yer almaktadir. Dilekfelerde £arlik tarafindan yapilan orantisiz güf kullanimi ve Türkistanlilarin ya^adiklari §öyle yazilidir: "Semerkant oblsatina bagli Cizzak uyezdinde isyanlari bastirmak amaciyla $arlik tenkil müfrezelerine karpilarina fikan herkesi öldürmeleri ifin emir geldi. Cizzak pehri verilen emirler sonucu tamamen yakilmip ve yabanci ahali51 buradan tamamen kovulmuptur. Bu bölgedeki tüm araziler Türkistan Genel Valisinin emriyle devlet hazinesine gefmiptir. Yabancilarin mallarinin yakilmasi olaylari Taytübe ve Yarkent uyezdinde ve bapka bölgelerde de ayni durum yapanmiptir. Yedisu oblastinda binlerce Kirgiz ahali öldürülmüptür."52
Ayaklanmanin sufunu £arlik siyasetine yükleyen Gefici Hükümet £in'deki isyancilara genel af fikartti. Ardindan Gefici Hükümet, Yedisu oblastinda ayaklanma sirasinda zarar gören Ruslar ile Kirgizlarin bari§ ifinde ya^amalarini tesise fali^ti. Bunun, gefici hükümetin £arlik rejiminin yaralarini ve hatalarini düzeltmek, Türkistan gibi zengin bölgede Rus Devleti'nin fikarlarini korumak, bölgede yeniden huzur ve güvenligi saglayarak devlet otoritesini yeniden kurmak gibi birfok nedeni vardi. Bunlarin hayata gefmesi ifin bölgede Ruslar ve Kirgizlarin bir arada ya^amasi gerekmekteydi.
o
^ Gefici Hükümet bölgede dü^ündügü siyaseti hayata gefirmek ve ayaklanmanin
g hasarlarini ortadan kaldirmak amaciyla Türkistan Komitesi'ni kurdu. Hemen i§e koyulan
9 £ 5 Komite öncelikle, Kulca ve Ka^gar §ehrine göf eden Kirgizlarin Yedisu oblastina dönü§ ve
on S
§ in © iskani ile Yedisu'da Ruslar ve Kirgizlar arasindaki ili^kilerin iyile^tirilmesi meselelerini 78
nest...