Mayoz bölünme eşeyli üremeyle çoğalan canlıların gamet oluşumu yani erkek veya dişi üreme hücrelerinin oluşumunda etkili olan özel bir bölünme şeklidir. Mayoz bölünmede diploit (2n kromozom taşıyan hücre) hücrelerden haploit (olgun üreme hücrelerden bulunan kromozom) hücreler oluşmaktadır. Mayoz bölünmenin özelliklerini, önemini ve amacını daha önceki yazılarımızda ifade etmiştik. Onlarada kelimlerin üzerindeki mavi linklerden ulaşabilirsiniz. Mayoz bölünmenin özellik ve önemini kısaca ifade edecek olursak, mayoz bölünme eşeyli üreme yapan canlı türlerinin kromozom sayılarını sabit tutar ve kalıtsal çeşitliliği sağlar.
Mayoz 1
Mayoz 2
Mayoz bölünme ve diğer biyoloji konular hakkında bilgiler sitemiz içerisinde yer almaktadır.
admin
Mayoz bölünmenin sonunda tıpkı mitozda olduğu gibi sitoplazma bölünmesi gerçekleşir. Bu bölünme, meydana geliş bakımından hayvan ve bitki hücrelerinde oldukça farklı işler. Bu bağlamda, hayvansal hücrelerde yavru hücrenin oluşması için sitoplazmanın boğumlandığı görülür. Bitki hücrelerinde ise boğumlanma gözlenmez. Yeni hücreler, hücre ortasında oluşan orta lamel yardımıyla birbirlerinden ayrılırlar.
Mayoz Bölünme Evreleri ve Özellikleri
Mayoz bölünme, Mayoz-1 ve Mayoz-2 olmak üzere iki evreden oluşur. Bunların her birinde sırasıyla; profaz, metafaz, anafaz ve telofaz aşamaları görülür. Bu aşamalar esnasında hücrede meydana gelen olaylar ise aşağıdaki gibi sıralanabilir.
Mayoz-1
Profaz Hücrede yer alan DNA iplikleri kısalıp kalınlaşır. Kromozomlar son halini aldığında çekirdekçik kaybolur ve çekirdek zarı da parçalanır. Bu aşamaya kadar geçen sürede; leptoten, zigoten, pakiten, diploten ve diakinez evreleri gözlenir.
Metafaz Tetratları oluşturan kromozomlar hücrenin ekvatoral düzlemine karşılıklı bir şekilde yerleşir. Bu dizilime işlemi rastgele olarak yapılır ve 2n sayısı kadar dizilme olasılığı vardır. Burada n, haploit hücre sayısını temsil eder.
Anafaz Karşılıklı olarak dizili halde bulunan kromozomlar, birbirinden ayrılır ve zıt kutuplara doğru çekilirler. Burada kromozomlar birbirinden rastgele ayrıldığı için bölünme sonunda gen çeşitliliği meydana gelir. Gen transferi meydana gelmese bile bu evre sayesinde kalıtsal çeşitlilik elde edilir.
Telofaz Zıt kutuplara çekilen kromozomlar, uzar ve incelir. Bunların etrafından çekirdek zarı şekillenmeye başlar. Ardından sitoplazma boğumlanır ve başlangıçtaki ana hücreden iki ayrı hücre meydana gelir. Telofaz-1 tamamlandığı anda da Mayoz-1 evresinin sonuna gelinir.
Mayoz-2
Profaz Mayoz-1 sona erdikten hemen sonra, dinlenme olmadan, çekirdek zarı parçalanır. Mayoz-1 esnasında oluşan iğ ipliklerine dik uzanacak şekilde yeni iğ iplikçikleri meydana gelir.
Metafaz Her iki yavru hücrenin de “n” sayısındaki kromozomları, hücrenin ekvatoral düzlemine dizilir. Bu esnada gen değişimi (cross over) gözlenmez.
Anafaz Mayoz-2’de gözlenen anafaz evresi, mitoz bölünmedekine benzerlik gösterir. Tek fark, buradaki kromozomların rastgele dağılmış olmasıdır. Oluşacak yeni hücrelerin gen çeşitliliği Mayoz-2 sırasında da anafazda sağlanır.
Telofaz Bu evrede kromozomların sarmalları açılır, bu sebeple de görünmez olurlar. Kaybolan çekirdek zarları tekrar oluşur ve sitoplazma da boğumlaşmaya başlar. Telofaz-2 sonunda da 4 tane haploid hücre meydana gelir.
Mitoz bölünmede ana hücrede bulunan kalıtımın maddesi eşit olarak yavru hücrelere geçirilmesi sağlanır. Mitoz bölünmede oluşmuş olan yavru hücreler tam olarak anneye benzer özellik taşır. Mitoz bölünmede yaşlanan ya da yaralanan hücreler yerine yeni hücreler oluşturulur. Ayrıca büyümeyi sağlanmış olan canlının hücre sayısının mitozda artması da sağlanır.
Mitoz bölünmede olgun bir hücreden iki yavru hücre ortaya çıkar. Mitoz tek hücreli canlılarda üremeyi sağlayan bölünme şeklidir. Hücre bölünmesi başlamadan öncesindeki hazırlık evresi geçirilir. İki mitoz arasında gerçekleşmiş olan bu evreye interfaz evresi adı verilmektedir. İnterfaz bölünmenin esas evresi olarak yer almaz. İnterfaz evresi; canlının normal bir şekilde yaşam evresi olarak ortaya çıkar. İnterfaz evresinde; büyüme, beslenme ve ayrıca kimyasal tepkimeler adı altında birçok olay gerçekleşir. Ancak hücre bölünmesine kadar verilmiş olan andan itibaren bölünme ile ilgili olaylar baş gösterir.
Bu evre içerisinde ortaya çıkan değişikliklerde kromozomlar kendilerini işlemeye çalışır ve kalıtsal madde miktarı iki katına çıkmış olur. Kromozomların eşlenmesi ile iki iplikle oluşan kromozomlar oluşur. Her birine de kromatit adı verilir. Kromatitler birbirlerine sentomerler aracılığıyla bağlı olurlar. Sentroiller kendilerini eşleme özelliğine sahiptirler. Hücrede bulunan ATP sentezi ve RNA protein sentezi gibi büyüme ile ilgili metobolik hareketler oldukça fazla hız kazanır.
Çekirdek bölünmesi evresi ( İnterfaz evresi) : İnterfaz dışında çekirdek bölünmesi profaz metafaz anafaz telofaz şeklinde birbirini takip eden 4 evre boyunca tamamlanır.
Profaz evresi: Bu evrede yapıda olan kromatin ipliği helezon şeklinde kıvrılması sonrasında kısalıp kalınlaşmaya başlar ve kromozomlar bu şekilde oluşur. Kromozomlar profaz evresinde görülmesiyle bu duruma gelir. İnterfaz evresinde fazla işlenmiş olan sentrioller aynı kutupları gitmek suretiyle aralarında iğ iplikleri oluşturmaya imkan tanırlar. Profaz evresinin sonlarına doğru çekirdek zarı ve çekirdekçik erimesi ortaya çıkar.
Metafaz evresi: Metafaz evresinde iğ ipliklerine tutulmuş olan kromozomlar hücrelerin ekvator düzleminde doğru dizilirler kromozomların en belirgin görülmüş olduğu evre metafaz evresi olarak yer alır. Ortaya çıkan kromozomların sentomeri belirgin olarak ikiye bölünür ve kromatitler tam olarak birbirinden ayrılmaya başlar. Sentomerlerin ayrılması sonrasında kromatitlerde aynı zamanda gerçekleşmiş olur. Kromatitler sentomeri iğ ipliklerine tutulmak suretiyle zıt kutuplara gitmek üzere hareket ederler.
Anafaz evresi: Anafaz evresinde kromatitlerin kutuplara hareketleri tam olarak sağlanmasının görüldüğü bir evredir. Kromatitler birbirinden ayrılmasından sonra kardeş kromozomlar şeklinde adlandırılırlar. Kardeş kromozomlar kutuplara ulaşmış olduğu anda anafaz evresi tamamlanmış olur.
Stoplazma bölünmesi (Sitokinez evresi): Çekirdek bölünmesinin tamamlanmasından sonra hücre sitoplazma bölünmesinin oluştuğu evreye geçer. Sitoplazma bölünmesinde bitki ve hayvan hücrelerinde farklılık oluşur hayvan hücrelerinde sitoplazma bölünmesi boğumlanma ile gerçekleşmektedir.