Protist Ne Demek
3 va<br />
y-qlobulinlarin dinamikasina tasir etmir.<br />
Eksperimental eimerioz cucalarin toxumalarinda histidin, sistein, tirozin va<br />
fenilalanin istisna olunmaqla but tin amin tur§ularinin mubadilasinin pozulmasina<br />
sabab olur. Xasta qu§larin azaiaiarinda lizin, serin, metionini, valin, leysin,<br />
izoleysinin miqdari artdigi halda arginin, asparagin tur§usu, prolin, qlisin<br />
va alaninin miqdari azalir. Mtialica maqsadila istifada edilan baykoksun 2 ml/l<br />
dozasi azalalarda sarbast amin tur§ularinin mubadilasini tanzimlayir. Mualica
Protozoologiya §ob8si 19<br />
meqsedile istifade edilen preparatin dozasini azaldib xeste qu§larin yemine<br />
aci yov§an slave etmekle preparatin terapevtik effektini saxlamaq olar. Baykoksla<br />
aci yov§amn tetbiqi, invaziyanin zeif kegmesine, cucelerin sag qalma<br />
faizinin yukselmesine, geki artimina, pozulmu§ maddeler mUbadilesinin tez<br />
berpa olunmasina sebeb olur. Eksperimental eymerioz cucelerin qaninin eritrositlerinde<br />
laktat-dehidrogenazamn aktivliyinin azaldigi, qan zerdabinda ise<br />
qlutation-reduktazamn aktivliyinin artdigi mu§ahida olunur. Muayyan edilmi§dir<br />
ki, yoluxdurulan cucelerin eritrositlerinde qlukoza-6-fosfatdehidrogenazanm<br />
aktivliyi dayifmir, baykoksla mQalice ise onun miqdarinin artmasina sebeb olur<br />
(9hmedov E.I., Hesenova J.V., Memmedova М.Э., Medetov R.I., Memmedova<br />
F.Z., Memmedova S.M, Namazova N.A., 2011 - 2014).<br />
AMEA-nm miixbir iizvii, professor Y.Y. Yolgiyevin (1985 - 2007-ci iller) rehberliyi<br />
altinda parazit-sahib munasibetlerinin xestelik ve mualice zamam biokimyevi<br />
ve immunoloji esaslarinin oyrenilmesi istiqametinde tadqiqatlar aparilmi§,<br />
bu sahede boyuk nailiyyetler elde edilmi§dir. Koksidilarin (Eimeria, Sarcocystis<br />
cinsleri) muxtalif inki§af merhelelerinin biokimyevi terkibi 6yrenilmi§, ev<br />
toyuqlarinin, qoyunlarin ve cami§larin eymeriozu ve sarkosporidiozu zamani<br />
zulal, amin tur§u, Krebs dovriyyasi komponentlarinin ve onlarin mubadilesinda<br />
i§tirak edan fermentlerin fealliginda ba§ veren biokimyevi deyi§iklikler mueyyenle§dirilmi§,<br />
parazit-sahib munasibetlerinin biokimyevi mahiyyetinin bezi<br />
meseleleri nezeri cehetdan asaslandirilmaqla bir sira metodlar ixtira edilmi§dir.<br />
Laboratoriya amekda?lari tadqiqat zamani<br />
(Soldan: b.u.f.d. J.Hasanova, AMEA-nm m.u. Y.Yolgiyev, b.u.f.d. E.dhmadov)<br />
Parazitologiyamn aktual meselelerinden biri xestelik ve mualice zamani<br />
parazit-sahib munasibetlerinin dyrenilmesidir. Tedqiqatlar neticesinde eimeri-
20 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />
ozlar zamani zulal mubadilasinda ba§ veran bazi biokimyavi proseslarin mahiyyati<br />
aydinla§dirilmi§, antieymerioz preparatlarin effektivliyinin qiymatlandiriimasinda<br />
zulal gostaricilarindan istifada edilmasi takiif edilmi§dir. ilk dafa<br />
kompleks parazitoloji va biokimyavi metodlari tatbiq etmakia tababatda bu<br />
vaxta qadar i§ladilmami§ amin tur§ularin alkil toramalarinin antieymerioz tasira<br />
malik oldugu muayyanla§dirilmi§dir.<br />
Sahib heyvaniarin orqanizminin biokimyavi gostariciiarina, ya§amalarina,<br />
gaki artimina, parazitin reproduktiviiyina asasan amin tur§u toramalarinin qu§larin<br />
eimeriozu ila mubarizada perspektiv darman preparati ola bilacayi asaslandirilmi§dir.<br />
Qanda umumi zulalin va bir nega zulal fraksiyasinm miqdarina gora<br />
eimeriyalara qar§i i§ladilan preparatlarin effektliyinin qiymatlandirilmasi metodu<br />
hazirlanmi§dir. Ev toyuqlarimn eimeriozu (E.tenella) va onun baykoks va aci<br />
yov§an ila mualicasi zamani amin tur§u mQbadilasinda va fermentlarin faalliginda<br />
ba§ veran dayi§kanliklar muayyanla§dirilmi§, parazit-sahib miinasibatlarinin<br />
biokimyavi mahiyyatinin bazi masalalari nazari cahatdan asaslandirilmi§dir. ilk<br />
dafa baykoks ila aci yov§anm kombinasiyasinin ev toyuqlarimn eimeriozunun<br />
mQalicasinda tatbiqi sxemlari takiif edilmi§dir (3hmadov E.i, 2000).<br />
Azarbaycanin iribuynuzlu heyvanlarmin eimerialari ilk dafa Manafova §.H.<br />
tarafindan 6yranilmi§dir. Onun tarafindan Lankaran tabii vilayatinda qaramalda<br />
10 nov (Eimeria zuernii, E.smithi, E.ellipsoidalis, E.zurnabadensis, E.subspherica,<br />
E.brasiliensis, E.cylindrica, E.bovis, E.auburnensis, I.aksaica, Lankaran<br />
zebusunda 9 nov (E.zurnei, E.smithi, E.ellipisoidalis, E.subsherica, E.bukidnonensis,<br />
E.bovis, E.zurnabadensis, E.auburnensis, I.aksaica), cami§larda 9<br />
nov (E.zuernii', E.smithi, E.ellipsoidalis, E.zurnabadensis, E.subsherica, E.cylindrica,<br />
E.bovis, E.auburnensis, I.aksaica) koksidinin parazitlik etdiyi rnQayyanla§dirilmi§dir.<br />
Onun apardigi tadqiqatlarin naticalari Azarbaycan SSR-nin<br />
Lankaran zonasinda qaramal, zebu va cami§larin koksidilari adli dissertasiya<br />
i§inda umumila§dirmi§dir (Manafova §.H, 1971).<br />
§arqi Azarbaycanda qoyun va kegilarin eimerialarimn oyranilmasi istiqamatinda<br />
isa tadqiqatlar M.Mammadova tarafindan aparilmi§dir. Onun<br />
apardigi tadqiqatlar naticasinda qoyunlarda 8 (Eimeria ahsata, E.bakuensis,<br />
E.crandallis, E.fauri, E.granulosa, E.intrictis, E.avis, E.parva), kegilarda isa 7<br />
nov Eimeria (E.alijevi, E.arlongi, E.jolchijevi, E.ninakohlyakimovae, E.tunieiensis,<br />
E.apsheronics, E.atrieiensis) parazitlik etdiyi imiiayyanla§dirilma§dir.<br />
Bu novlardan 6-si (E.ahsata, E.bakuensis, E.crandallis, E.granulosa, E.ovis,<br />
E.parva) Azarbaycanda ilk dafa tapilmi§dir. E.ahsata, E.crandallis, E.faueri,<br />
E.granulosa, E.intricata, E.parva, E.arlongi, E.ninakohlyakimovae novlarinin<br />
tam tasviri verilib.<br />
Parazit-sahib miinasibatlarinin biokimyavi asaslari laboratoriyasinda<br />
A.Surkovamn tadqiqatlari xiisusi diqqat gakir. O, ev qu§larinm koksidiozu<br />
zamani nazik bagirsaqda fosfatazalarin aktivliyini 6yranmi§dir. A.M.Surkova<br />
muayyan etmi§dir ki, Eimeria tenella, E.mitis cQcalarin orqanizminda inki§af
Protozoologiya §6basi 21<br />
edarak nazik bagirsaqda fosfatazalarin aktivliyina ahamiyyatli daracada tasir<br />
gostarir. E.tenella ila yoluxma zamani qalavi fosfatazamn aktivliyi, E.mitis ila<br />
yoluxmaya nisbatan az dayi§ir. Qeyd edilan novlar ila yoluxma qaraciyar toxumasinda<br />
amin, Grnumi va zulal tarkibinda olan azotun miqdarimn azalmasina<br />
sabab olur (Surkova A.M., 1972).<br />
G.ibrahimova tadqiqatlara toyuq cucalarinin eimeriozu zamani lipid mubadilasinin<br />
oyranilmasi ila ba§lami§dir. Onun tarafindan muayyan edilmi§dir<br />
ki, eksperimental koksidioz (Eimeria tenella, E.mitis) cQcalarda lipid miibadilasinin<br />
pozulmasina sabab olur. Bu da ozunu qanda yaglarin, xolesterinin<br />
miqdarinin artmasi, lesitinin miqdarinda ba§ veran dayi§iklik isa yaglarin va<br />
xolesterinin aksina azalmasi ila ozunG buruza verir. Lipid mQbadilasi §izoqoniya<br />
zamani ba§layir va tadrican §izontlarin birinci va ikinci inki§af marhalalarina<br />
uygun olaraq kaskinla§ir (ibrahimova G., 1973).<br />
1980-ci illarda laboratoriyada tadqiqatlara ba§layan ismayilov i.V. tarafindan<br />
muayyan edilmi§dir ki, eksperimental eimerioz trikarbon tsiklinda i§tirak<br />
edan fermentlarin aktivliyinin dayi§masi ila mu§ayiat olunur. Qaraciyarin<br />
mitoxondrial va sitoplazmatik fraksiyalarinda, trikarbon tsiklinda i§tirak edan<br />
fermentlarin miqdarinin dayi§masina sabab olur. Eimerialar ila eksperimental<br />
olaraq yoluxdurulmu§ cQcalarin qaraciyarinin mitoxondrilarinda NAD-MDQ-nin<br />
izoferment spektrinda keyfiyyat dayi§kanliklari ba§ verir (ismayilov i.V, 1989).<br />
Laboratoriyada kand tasarrufati heyvanlari va qu§larinda parazitlik edan<br />
koksidilarin oyranilmasi istiqamatinda parazitoloji tadqiqatlar da aparilir. AMEA<br />
Zoologiya institutunda parazit-sahib munasibatlarinin biokimyavi asaslarini oyranan,<br />
tadqiqatlari ila bu elmin inki§afinda muayyan xidmatlari olan tadqiqatgilarin<br />
faaliyyatlarinin bazi maqamlarina nazar salaq.<br />
Qoyunlarin va cami§larin sarkosporidilarla yoluxma ekstensivliyi va intensivliyinin<br />
iqlim §araitindan, ilin fasillarindan, heyvanlarin ya§indan va cinsindan<br />
asili olaraq dayi§ilmasi, Sarcosystis gigantea va S.fusiformis ila yoluxmu§ qoyunlarin<br />
va cami§larin zulal mQbadilasinda ba§ veran dayi§iklar mGayyanla§dirilmi§,<br />
S.gigantea va S.fusiformis novlarinin sistalarimn suda hall olan zQlallari<br />
6yranilmi§, onlarin ox§ar zulal (antigen) tarkibina malik oldugu va bu antigenlardan<br />
immunoloji reaksiyalarda istifada oluna bilmasi nazari cahtdan asaslandirilmi§dir.<br />
Azarbaycan Respublikasi arazisinda qoyunlarin va cami§larin<br />
sarkosporidiozlarimn geni§ yayildigi, xastaliyin ekstensivliyi va intensivliyinin<br />
iqlim §araitindan, ilin fasillarindan, heyvanlarin ya§indan va cinsindan asililigi<br />
aydinla§dirilmi§, cami§ va qoyunlarda parazitlik edan sarkosporidilarin maskunla§digi<br />
orqanlar daqiqla§dirilmi§dir (Mahmudov S.Q.1995).<br />
Madatov R.i. tarafindan ev toyuqlarinda parazitlik edan Eimeria<br />
tenella va E.acervulina novlarinin sporla§mi§ va sporla§mami§ oosistalarimn<br />
zUlal (antigen) tarkibi mUayyanla§dirilmi§, bu novlarin eyni sayda oosistalari<br />
ila yoluxdurulmu§ toyuq cQcalarinin limfatik orqanlarinda (timus, dalaq, fabrisi<br />
kisasi) T- va В - limfositlarin miqdari tayin edilmi§, bu novlarin muxtalif sayda
22 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />
oosistalari (10, 30, 50 va 100 min) ila yoluxdurulmu§ va immunizasiya edilmi§<br />
cQcalarin limfatik orqanlarinda T- va В - limfositlarin va zQlallarin dinamikasi<br />
6yranilmi§dir. ilk dafa cucalarin timus, dalaq va fabrisi kisasinda T- va B- limfositlarinin<br />
miqdarinin dayi§masinin parazitlarin novGndan, yoluxdurma dozasindan,<br />
takrar invaziyalardan va parazitlarin sahibin orqanizminda gedan inki§af<br />
marhalalarindan asili oldugu mGayyan edilmi§dir. immunoloji tadqiqatlar naticasinda<br />
Eimeria cinsindan olan novlarin immunogenliyinin onlarin patogenliyindan<br />
asili oldugu nazari cahatdan asaslandirilmi§dir. Heyvanlarin olQmG ila<br />
naticalanmayan invaziyalar zamani yGksak patogen xassali nov, orta patogen<br />
nova nisbatan daha gox spesifik immun hGceyralarinin amala galmasina, formala§masina<br />
va immunoloji proseslara calb olunmasina sabab olur.<br />
Ab§eron (Qaradag, Binaqadi) Siyazan, §amaxi, Xizi, Salyan rayonlarimn<br />
va Pirallahi yarimadasinda ev qu§larinin parazitofaunasi J.V.Hasanova tarafindan<br />
tadqiq olunmu§dur. Onun tarafindan qazlarda E.truncata, E.stigmosa,<br />
T.parvula, E.anseris, E.nocens, E.hermani, ordaklarda E.schachdagica, E.<br />
danailovi, E.battakhi, bildirginlarda E.bateri, E.tsunodai va hind toyuqlarinda<br />
E.meleagridis, E.meleagrimitis, E.gallopavonis koksidi novlari tapilmi§dir. Tadqiq<br />
olunan qu§larda Eimeria, Tyzzeria, Cryptosporidium va Isospora cinslarinin<br />
birga parazitlik etdiklari mGayyan edilmi§, qu§larda koksidilarla barabar<br />
helmintlardan Echinostoma chloropodis, E. paraulum, Amidostomum anseris,<br />
Ascaridia galli, Echinostoma revolutum, Subulura brumpti, Choanotaenia infundibulum,<br />
Syngamus trachea, Capillaria sp., Acanthocephala sp. a§kar olunmu§dur<br />
(Hasanova J.V., 2012).<br />
Ag plimutrok, yerli qara va gil-gil toyuq cinsindan olan toyuq cGcalarinin eymeriozlari<br />
zamani sahibin qaraciyarinda amin tur§u mGbadilasinda i§tirak edan<br />
fermentlarin (ALT, AST) faalliginm dayi§ilmasina gora yerli qara va gil-gil toyuq<br />
cinslarinin eymerioza qar§i daha dozUmlU oldugu mUayyanla§dirilmi§, alda edilan<br />
naticalar eymeriozlarin patogenezinin bazi mexanizmlarini aydinla§dirmaga imkan<br />
vermi§, E.tenella, E.mitis, E.acervulina va E.maxima parazitlarinin oosistalarinda<br />
qlutamatdehidrogenaza, aspartat- va alanin - aminotransferaza fermentlarinin<br />
faalhgim 6yranmi§dir. ilk dafa E.tenella parazitinin oosistalarimn zGlallarinda<br />
triptofanin oldugu mGayyanla§dirilmi§dir. Hal-hazirda bal arisinin hayat faaliyyati<br />
mahsullarinin (ari zahari, propolis) bazi biokimyavi xGsusiyyatlari oyranilmasi istiqamatinda<br />
tadqiqatlar aparilir (0liyeva F.Z., Topgiyeva §.0., 1999).<br />
§.0.Topgiyeva asas tadqiqatlarini ilan va ari zaharinin elektrofiziki parametrlarinin<br />
tayininda toksikologiya, farmakologiya, biologiya, tibb va digar elm<br />
sahalarinin metodlarimn tatbiqina hasr edilmi§dir. Onun tarafindan adi zirincin<br />
(Berberis vulgaris L.) radiasion va yQksaktezlikli ultrabanov§ayi §ualanma ila<br />
qurutma Gsullari hazirlanmi§, Zaqafqaziya gGrzasi (Macrovipera lebetina obtusa)<br />
va bal arisi (Apis mellifera Caucasica) zaharinin toksikliyina, farmakoloji<br />
va biokimyavi xGsusiyyatlarina qamma §Galarinin kigik dozalarinin tasiri, zahar<br />
asasinda detektorlarin tatbiqi imkanlari 6yranilmi§dir. GGrza zahari kristallari
Protozoologiya §6b8si 23<br />
ila p-tip keQiriciliys malik indium monoselenidin heterokontakti (zeher-p-lnSe)<br />
yaradilmi§dir. Muhitfaktorlarimn (agir metal lar, radiasiya va digar polyutantlar)<br />
horumgaklarin va parabQzanlarin biomGxtalifliyina tasiri 6yranilmi§dir.<br />
Laboratoriya emekda§lari tedqiqat zamani<br />
(Soldan: b.ii.f.d. J.Hasanova, S.Samedova, K.Mehdiyeva,<br />
S.Mammadova, b.ii.f.d. E.Bhmadov, b.ii.f.d. Topgiyeva)<br />
Azarbaycanda ev qoyunlarmda (Ovis aries) sarkosporidilar tadqiq edilarak<br />
onlarda iki nov sarkosporidinin - Sarcosystis gigantea va S.tenella parazitlik<br />
etdiyi tasdiq edilmi§dir. Muayyan edilmi§dir ki, Respublikada ev qoyunlarimn<br />
S.gigantea ila yoluxmasi 6.1%, S.tenella ila yoluxmasi isa 84.8% ta§kil edir.<br />
S.gigantea sistalarina xususila qida borusu azaiaiarinda tasaduf edildiyi halda,<br />
S.tenella-nin qida borusu ila yana§i qarin, diafraqma, dil azalalari va urakda<br />
lokalizasiya olundugu muayyanla§dirilmi§dir. Poliakrilamid gel elektroforez<br />
metodu ila ilk dafa S.tenella sistalarindan 20, onlarin lokalizasiya olundugu<br />
qida borusundan 15 zulal fraksiyasi ayrilmi§dir. Sarkosporidioz zamani azala<br />
toxumalarimn kaskin zadalanmasinin naticasi olaraq qoyunlarin qan zardabinda<br />
ALT-nin aktivliyi AST-nin aktivliyina nisbatan artir. Bu zaman De-Ritis<br />
gOstaricisinin (AST/ALT) qiymati azalir. Mual I if tarafindan bu g6staricidan qoyunlarin<br />
sarkosporidiozunun diaqnostikasinda alava test kimi istifada edilmasi<br />
takiif olunur (Namazova A., 2014).<br />
Azarbaycanda ilk dafa ev qu§larimn qan parazitlari oyranilarak ordakda<br />
{Anas platyrhynchos domestlcus) Haemoproteus greineri, Plazmodlum spp.,<br />
hind toyuqlarinda (Meleagris gallopavo) Leucocytozoon smithlve bildirginlarda<br />
(Coturnlx japonica) Leucocytozoon schoutedenl a§kar edilmi§dir (Samadova<br />
S., Hasanova J., 2013, 2014).
24 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />
Laboratoriyada elmi tadqiqatlarin perspektiv istiqamatlari kimi molekulyar-genetik<br />
metodlardan istifada etmakla koksidilarin novdaxili va novlararasi<br />
dayi§kanliklarin xUsusiyyatlarini aydinla§dirmaq, parazitizmin immunoloji<br />
va biokimyavi aspektlarinin muxtalif parazit-sahib modellarinda oyranilmasi,<br />
mGasir parazitoloji metodlarin tatbiqi, parazitar xastaliklarin diaqnostikasinda<br />
molekulyar - genetik metodlarin tatbiqi, parazit-sahib sisteminda xastalik va<br />
mualica zamani proseslarin riyazi modela§dirilmasi, yeni muasir immunoloji<br />
metodlarini tatbiq etmakla murakkab parazit-sahib sistemininda qari§iq invaziyalarin<br />
mexanizmini aydinla§dirmaq va onlara qar§i mubariza Usullarinin hazirlanmasi<br />
nazarda tutulur.<br />
Laboratoriyada aparilan tadqiqatlarin naticalari olaraq monoqrafiyalar yazilib<br />
gap edirilmi§, “Koksidi kulturalarinin tamizlanmasi Gsulu” (Musayev M.9.,<br />
YolgiyevY.Y., RebrikovaT., 1982), “Koksidiozlara qar§i tatbiq edilan preparatlarin<br />
terapevtikfaalliginin tayin edilmasi usulu” ixtira edilmi§ (Musayev M.3., Yolgiyev<br />
Y.Y., 1984), “Bakterisid va antiparazitar tasir gostaran “REOR-49” A/-sianetil<br />
p.p'-ditiobis (a-amino-propion tur§usunun) monoetil efiri” Gsuluna patent<br />
alinmi§dir (Babayev E., YolgiyevY.Y., 6hmadov E.i., Qliyeva F.Z., 2001). Kand<br />
tasarrufati heyvanlarinin va qu§larin eimeriozlarinin diaqnostikasi, profilaktikasi<br />
va aradan qaldirilmasina yonalmi§ 30-a qadar praktiki tadbirlar, muvaqqati<br />
talimatlar hazirlanmi§ (Musayev M.6., 6liyeva F.Z., Yolgiyev Y.Y., Surkova<br />
A.M., Manafova §.H., 1968-2001), “Kand tasarrufati heyvanlarinin koksidioz<br />
xastaliyina qar§i miibarizaya dair tovsiyyalar” (Musayev M.0., Yolgiyev Y.Y.,<br />
BagirovT., 1983) kitabgasi gap edilmi§, nazari i§larin naticalari istehsalata tatbiq<br />
edilmi§dir.<br />
Lankaran tabii vilayatinda qaramalda 10, §arqi Azarbaycanda qoyunlarda<br />
8, kegilarda isa 7 nov koksidi ilk dafa tapilmi§, E.ahsata, E.crandallis, E.faueri,<br />
E.granulosa, E.intricata, E.parva, E.arlongi, E.ninakohlyakimovae novlarinin<br />
tam tasviri verilmi§dir. ilk dafa E.tenella parazitinin oosistalarimn zGlallarinda<br />
triptofanin oldugu mGayyanla§dirilmi§, tarkibinda efiryagi olan bitkilarin koksidiostatiktasira<br />
malik oldugu mGayyanla§dirilmi§, orqanizmin biokimyavi gostaricilarina<br />
asasan antikoksidioz tasira malik preparatlarin effektliyinin qiymatlandirilmasi<br />
usulu hazirlanmi§dir.
Parazitologiya §obasi 25<br />
PARAZiTOLOGiYA §OB0Si<br />
Su heyvanlarmin parazitlari laboratoriyasi<br />
Azarbaycanin su hovzalarinda ya§ayan heyvanlarin ilk parazitoloji tadqiqi<br />
VADogel va B.E.Bixovski tarafindan 1931-32-ci illarda Xazar danizinin<br />
Sara adasi yaxinliginda baliqlarin parazit faunasinin tadqiqi ila ba§layib<br />
(1939). Bundan sonra 1950-ci illara qadar Azarbaycanda su heyvanlari<br />
parazitlarina dair heg birtadqiqat i§i aparilmayib. 1955-ci ilda T.K.Mikayilov ilk dafa<br />
olaraq Azarbaycanin su hovzalari bahqlarimn parazit faunasini planli suratda oyranarak,<br />
300-dan artiq parazit novii muayyan edarak, elm iigiin yeni olan 2 cins<br />
(Bychowskycreadium Mikailov 1968, Acanthocreadium Mikailov, 1969), 20-dan<br />
artiq nov tasvir etmi§, ixtioparazitlarin sistematik, morfoloji, ekoloji, zoocografi va<br />
epizoolotoji tahlilini apamm§dir (Mikayilov 1958, 1969). T.K.Mikayilovun apardigi<br />
tadqiqatlar Respublikanin su heyvanlari parazitlarinin ham nazari, ham da tacrubi<br />
ahamiyyatini uza gixarmi§ va bu istiqamatli tadqiqat i§larinin daha geni§ miqyasda<br />
davam etdirilmasi Qgun elmi kollektivin formala§masina ehtiyac oldugunu gostarmi§dir.<br />
Bununla alaqadar olaraq 1972-ci ilda Azarbaycan SSR ElmlarAkademyiasinin<br />
Zoologiya institutunda “Su heyvanlarmin parazitlari” laboratoriyasi ta§kil<br />
olunmu§dur. Laboratoriya ta§kil olunandan mGstaqil elmi tadqiqat i§lari apara bilan<br />
yeni elmi kadrlarin yeti§dirilmasina ba§landi. Bu maqsadla laboratoriya amakda§-<br />
lari takca Azarbaycan alimlariila deyil, ham da Respublikadan kanarda olan birgox<br />
elmi muassisalar<br />
va orada gali§an<br />
aparici mQtaxassislarla<br />
six elmi<br />
alaqalar yaradaraq,<br />
onlarin zangin<br />
elmi tacrubasina<br />
yiyalanirdilar.<br />
Bunlardan<br />
Rusiya Elmlar<br />
Akademiyasi<br />
Zoologiya institutu<br />
(Sankt Peterburq),<br />
Rusiya<br />
EA-nin Hel- Su heyvanlarmin parazitlari laboratoriyasi (1977). Oturanlar (soldan-saga):<br />
mintoloji Laboratoriyasi<br />
- indiki<br />
b.u.f.d. N.dsedov, b.u.f.d.<br />
b.ii.f.d., prof. TMikayilov, b.ii.f.d. NAgayeva. Ayaq iista (soldan-saga):<br />
d.Mehreliyev
26 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />
Parazitologiya institutu (Moskva §.), Sankt Peterburq Dovlat Universitetinin Onurgasizlar<br />
zoologiyasi kafedrasi, Sankt Peterburq ve Moskva Dovlat Gol Baliqgiligi<br />
Institutlari, Moskva Dovlet Tibb Akademiyasinin biologiya kafedrasi, Rusiya Bitkilerin<br />
Muhafizesi Institutu, Ukrayna Elmler Akademiyasi Zoologiya institutu, Lvov<br />
Baytariiq akademiyasi, Mahagqala Xazar Baliq tasarrufati institutu, Qexiya Elmlar<br />
Akademiyasi Parazitologiya Institutu ila olan yaxin hamkarliq va dostluq alaqalarini<br />
gostarmak olar. Sonraki illar arzinda aparilan birga elmi-tadqiqat i§lari ila alaqadardaha<br />
da darinla§arak inki§af edan bu munasibatlarasasinda Azarbaycanin bir<br />
sira elmi-tadqiqat va tadris muassisalarinda muvafiq profilli laboratoriyalar ta§kil<br />
olunmu§ va naticada ancaq Respublika erazisinde deyil, onun hududlarindan kenarda<br />
taninan va yiiksak dayarlandirilan parazitoloqlar kollektivi fomnala§mi§dir.<br />
“Su heyvanlarinin parazitlari”<br />
laboratoriyasinin yaranmasi ila<br />
Respublikanm su hovzalarindaki<br />
muxtalif tasnifat qruplarindan olan<br />
heyvanlarin, о cumladan baliqlarin,<br />
suda-quruda ya§ayanlarin, sQrunanlarin,<br />
qu§larin, plankton va<br />
bentosun tarkibinda olan onurgasizlarin<br />
nainki ayri-ayri parazitlarini,<br />
hatta tam parazit faunasini<br />
kompleks §akilda tedqiq etmak<br />
Qgun imkanlar yaranmaga ba§ladi.<br />
Ilk bela tadqiqatlar Qabala rayonunun<br />
Nohurqi§laq su anbarinda hayata<br />
kegirildi va sonra Orta Xaza-<br />
Professor T.Mikayilov (1975)<br />
rin Davagi limaninda, Kigik Qizilagac<br />
korfazinda, A§iq-Bayramli su<br />
anbarinda va Orta Kurda davam etdirildi. Eyni zamanda Lankaran tabii vilayatinin,<br />
Naxgivan Muxtar Respublikasinin, §imal-§arqi Azarbaycanin vaAb§eron<br />
yarimadasinin su hovzalarinin, Mingagevir,Varvara, Yenikand va §amkir su<br />
anbarlari baliqlarimn va onurgasiz heyvanlarinin parazit faunasi tadqiq olunmaga<br />
ba§ladi (Mikayilov 1975, ibrahimov 1972, Mehraliyev 1977, Hiiseynov<br />
1983, Qliyev 1984, 0lixanov 1973).<br />
Azarbaycanda ilk dafa olaraq parazit qurdlarin histoloji va histokimyavi<br />
usullarla tadqiqi, dQnyada isa ilk dafa olaraq nara baliqlarimn parazitlarinin<br />
biokimiavi usullarla tadqiqi Su heyvanlari parazitlari laboratoriyasinda hayata<br />
kegirilib (Nasirov 1982, BQnyatova 1991).<br />
Daha sonra tadqiqatlarin cografiyasi Azarbaycandan kanara gixmaga<br />
ba§ladi. Bele ki, 1975-ci ildan ba§layaraq §.R.IbrahimovXazardanizi baliqlari<br />
parazitlarinin nov tarkibini, morfologiyasim, ekologiyasini, faunasinin man§ayi<br />
va formala§masini asasli dyranmaya ba§ladi. O, bu su hovzasinda 89 nov va
Parazitologiya §obasi 27<br />
yarimnova aid olan 6,8 mindan artiq baligi tam vs 6,9 mina qadar baligi qeyri-tam<br />
parazitoloji yarma usulu ila tadqiq edarak, muxtalif tasnifat qruplarina<br />
aid olan 371 nov parazit a§kar etmi§dir. Bu novlardan 8-i (Eimeria rehimae Sinuolinea<br />
sakinakhanumae, Myxobolus azerbajdzanicus, Apiosoma mikailovi,<br />
Gyrodactylus varicorhini, Gyrodactylus capoetai, Gyrodactylus mikailovi) elm<br />
iigun yeni olaraq tasvir edilmi§dir (ibrahimov 1977, 1991, 2012).<br />
Su heyvanlari parazitlari laboratoriyasi (1989).<br />
Oturanlar (soldan saga): b.u.f.d. K.Biinyatova, b.u.f.d. N.Agayeva,<br />
b.u.f.d., prof. T.Mikayilov, b.u.f.d. §.dlixanov. Ayaq tiste (soldan saga):<br />
b.u.f.d., prof. §.ibrahimov, b.u.f.d. Q.dliyev, b.u.f.d. Y.Seyidli, b.u.f.d. AManafov,<br />
b.ii.f.d. d.Nasirov.<br />
Su heyvanlari parazitlari laboratoriyasimn qurucusu professor T.K.Mikayilovun<br />
70 illik yubileyindan fraqment (2001) (Ayaq iista (soldan saga): b.u.f.d. M.Hiiseynov,<br />
b.u.f.d. N.Kaziyeva, b.ii.f.d., prof. §.ibrahimov, N.ibrahimova, b.ii.f.d., prof.<br />
d.Mehraliyev, b.ii.f.d. d.Nasirov, Fatel (yamanli aspirant), b.u.f.d. X.dliyev (Araxnologiya<br />
laboratoriyasimn miidiri), AMEA-nm m.ii. M.Salmanov (Mikrobiologiya institutunun<br />
direktoru), b.ii.f.d. Q.BIiyev, b.ii.f.d. K.Biinyatova. Oturan: b.ii.f.d., prof. T.Mikayilov)
28 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />
45 ila yaxin mQddatda laboratoriyada aparilmi§ tadqiqatlar naticasinda<br />
800-ya yaxin elmi maqala va 15 monoqrafiya gapdan gixmi§, 5 nafar laboratoriya<br />
amakda§i elmlar doktoru (Ibrahimov, 1991; Mehraliyev, 1993; Nasirov,<br />
1996; Manafov, 2012; Huseynov, 2014), 21 nafar isa falsafa doktoru elmi daracasi<br />
almaq Qgun yazdiqlari dissertasiyalari muvaffaqiyyatla mQdafia edarak<br />
muvafiq elmi daracalar almi§lar.<br />
Yarandigi ilk dovrlardan etibaran “Su heyvanlari parazitlari” laboratoriyasi<br />
Azarbaycanda ham da su heyvanlarinin tadqiqi iizra metodoloji markaz vazifasini<br />
da oz uzarina gotUrmu§dur. Buna gora da tasadufi deyil ki, burada<br />
tadqiqatlar apararaq elmi daraca alanlar arasinda Respublikanm ba§qa elmi<br />
va pedaqoji muassisalarinda gali§anlardan alava digar olkalarda (TQrkiya,<br />
iran, Rusiya, Ukrayna, Ozbakistan, TQrkmanistan, GurcQstan va s.) gali§an<br />
mutaxassislar da vardir.<br />
Hal-hazirda “Su heyvanlarinin parazitlari” laboratoriyasinin amakda§lari<br />
Azarbaycanin praktik olaraq butun tiplardan olan irili-xirdali su hovzarinda (Kur<br />
va Araz gaylari, Mingagevir, Varvara, §amkir va Yenikand su anbarlari, Xazar<br />
danizinin Davagi limani, BoyQk va Kigik Qizilagac korfazlari kimi iri hacmli<br />
su hovzalari ila yana§i, kigik gaylar, gollar, axmazlar, arxlar, qaynama va artezianlar<br />
va s. sututarlarda) muxtalif sistematik qruplardan olan onurgali va<br />
onurgasiz heyvanlarin parazitlarinin oyranilmasini davam etdirirlar. Respublika<br />
mustaqillik qazandiqdan sonra alimlarin qar§isinda qoyulmu§ vazifalarin<br />
hayata kegirilmasi i§ina, о cQmladan tatbiqi ekoloji problemlarin halli masalasina<br />
laboratoriya amakda§lari da oz tohfalarini verirlar. Bir zamanlar burada ilk<br />
elmi addimlarmi ataraq ixtisasa yiyalanan alimlar indi oz tacrubalarini payla§ir,<br />
ganclarin elmi-tadqiqat i§larina rahbarlik edirlar. Kollektiv yarandigi gundan<br />
indiyadak burada formala§an i§guzar elmi muhitin, qar§iliqli komak, samimi<br />
amakda§liq ananalarina asaslanan mUnasibatlarin qorunub saxlanmasi va<br />
daha da inki§af etdirilmasini da daim diqqat markazinda saxlayir. Faaliyyat<br />
gostardiyi onilliklar arzinda mahz qeyd edilan keyfiyyatlar sayasinda zangin<br />
va geni§ diapazonlu tacrubaya sahib olan laboratoriyada aparilan gox§axali<br />
tadqiqatlar bir nega istiqamatda inki§af edarak darinla§ib va bu istiqamatlarin<br />
har biri mustaqil bir maktab saviyyasina yQksalmi§dir (ibrahimova 2008, 2009;<br />
Mikayilov, ibrahimova 2011; Seyidli 2015; Manafov 2015).<br />
Laboratoriyada aparilan tadqiqatlarin xronologiyasi Azarbaycanin su hovzalarinin<br />
baliq parazitlarinin planli §akilda oyranilmasinin laboratoriyanin klassik<br />
istiqamatlarindan oldugunu gostarir. Tasadufi deyil ki, aparilan tadqiqat i§-<br />
larinin aksar hissasi, о cumladan laboratoriyada yeti§an kadrlarin bir goxunun<br />
tadqiqatlari mahz baliq parazitlarinin tadqiqi ila baghdir. Bela ki, Azarbaycanin<br />
su hovzalarinin baliq parazitlarinin planli §akilda dyranlmasina laboratoriyanin<br />
qurucusu (1971) professor T.K.Mikayilov tarafindan ba§lanmi§ va hazirda onun<br />
yetirmalari tarafindan davam etdirilir. Т. K. Mikayilovun rahbarliyi altinda Azarbaycan<br />
baliqartirmatasarrufatlarinda baliq parazitlari vaxastaliklarinin tadqiqi ila
Parazitologiya §obasi 29<br />
A.A.Heydarov<br />
(1966-1969), H.<br />
A.Pa§ayev<br />
(1967- 1969) vs<br />
X. Q. Abdullayeva<br />
(1968- 1969)<br />
ma§gul olmu§lar.<br />
Т.К. Mikayilov<br />
1975-ci ila qadar<br />
aparilan tadqiqat<br />
i§larini Qmum<br />
ila§dirarak<br />
“Azarbaycanin<br />
su hovzalarinin<br />
baliq parazitlari”<br />
(sistematikasi,<br />
d i n a m i к a s i ,<br />
man§ayi) adli monoqrafiyasim yazmi§dir. Bu asarda Azarbaycanin su hovzalarinda<br />
qeyd olunan baliq parazitlarinin sistematik, ekoloji va zoocografi tahlili<br />
verilir, onlarin tasarrQfat ahamiyyati ara§dirilir. T.K.Mikayilovun monoqrafiyasi<br />
nainki Azarbaycanda, hatta butun <strong>Qafqaz</strong>da su heyvanlari parazitlarinin<br />
tadqiqi istiqamatinda aparilan i§larinin geni§lanmasi va darinla§masina gQclu<br />
takan vermi§dir.<br />
Su heyvanlarmin parazitlari laborotoriyasinin ta§kil olundugu va faaliyyat<br />
gostardiyi ilk illarda burada laboratoriya mudirindan ba§qa ixtisasli mutaxassis<br />
yox idi va laboratoriya qar§isinda duran ilk vazifa ixtisasli elmi kadrlarin hazirlanmasi<br />
masalasi idi. Bu problemin hallinda laboratoriya amakda§larinin Moskva -<br />
SSRi EA helmintologiya laboratoriyasi, Leninqrad (Sankt-Peterburq) - SSRi EA<br />
Zoologiya institutu, Sankt-Peterburq Dovlat Universiteti va s. elm markazlarinda<br />
gali§an gorkamli mutaxassislarla qurulan elmi alaqalarinin mustasna rolu olmu§-<br />
dur. Laboratoriya yaradildigi ilk dovrda onun amakda§lari qar§isinda ciddi bir<br />
elmi problem - model kimi goturulan bir su hovzasi heyvanlarmin butQn parazit<br />
qruplarinin kompleks tadqiqi masalasi qoyulmu§dur. Bu ugurlu layiha laboratoriyamn<br />
galacak strategiyasmi va natica olaraq daha sonra aparilan bir gox<br />
elmi-tadqiqat illarinin tamalini ta§kil etmi§dir. Bu maqsadla planla§dirilan ilk tadqiqat<br />
i§larinin aparilmasi ugGn Qabala (Qutqa§en) rayonu arazisinda yerla§an,<br />
sahasi 240 ha olan Nohur gold segilmifdir. 1972 - 1975 - ci illar arzinda Nohur<br />
golQnda ya§ayan muxtalif onurgali va onurgasiz heyvanlarin kompleks parazitoloji<br />
tadqiqi hayata kegirilmi§dir. Bu tadqiqatlar goldaki heyvanlarin nainki parazit<br />
faunasim muayyan etmaya, hamginin ayri - ayri parazitlarin bioloji va ekoloji<br />
xususiyyatlarini, asas va araliq sahiblarin onlarin hayat dovrasindaki rolunu va<br />
yerini aydinla§dirmaga imkan vermi§dir (Mikayilov 1975).
30 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />
Laboratoriyada aparilan tadqiqat i§larinin novbati marhalasinda (1976-<br />
1980) laboratoriya amakda§lari Xazar danizinin Davagi limani (Agzibir golu)<br />
heyvanlarmin parazitlarinin kompleks tadqiqi ila ma§gul olmu§lar. Bu su hovzasinda<br />
ya§ayan biitiin heyvan qruplari (onurgalilar - baliqlar, amfibilar, qu§-<br />
lar; onurgasizlar - oliqoxetlar, zalilar, mollyusklar, xargangkimilar, ha§aratlar)<br />
kompleks parazitoloji tadqiqatlarin obyektlari olmu§lar. 5 il arzinda buttin laboratoriya<br />
amakda§lari tarafindan aparilan goxistiqamatli parazitoloji tadqiqatlar<br />
limanin heyvanlarmin parazit faunasini aydinla§dirmaqla yana§i, parazitlarin<br />
ekoloji xususiyyatlarini muayyan etmaya, bazi heyvanlarin parazit faunasinin<br />
xarici muhit amillarindan, ekoloji dayi§ikliklardan, sahib orqanizmin davram§i<br />
va fizioloji vaziyyatindan asililigini oyranmaya, parazitlarin asas va araliq sahiblarla<br />
alaqalarini, su hovzasinda sirkulyasiya yollarini, parazitlarin sahiblara<br />
patoloji tasirini va bir sira digar problemlari oyranmaya imkan vermi§dir. Alinmi§<br />
naticalar sahiblarin biologiya va ekologiyasini oyranmak, parazitlar ugun<br />
asas, araliq, rezervuar sahib olan orqanizmlararasindaki trofik, topik va ba§qa<br />
alaqalarin aydinla§dirilmasina dairzangin material vermi§dir. Bu tadqiqatlarin<br />
yerina yetirilmasi prosesinda о dovr tig tin an mtiasir hesab edilan ananavi tadqiqat<br />
metodlari ila yana§i yeni histoloji, histokimyavi va elektronmikroskopik<br />
metodlardan istifada edilmasi va bazi metodikalarin isa takmilla§dirilmasi naticasinda<br />
gox muxtalif taksonomik qruplardan olan parazitlarin faunistik, morfoloji,<br />
bioloji va ekoloji tadqiqi an yiiksak beynalxalq standartlara uygun saviyyada<br />
6yranilmi§dir (Htiseynov 1983, 8liyev 1984).<br />
Yeni problemlarin daha atrafli va darindan oyranilmasi maqsadila laboratoriya<br />
amakda§larinin tadqiqat istiqamatlarinin geni§landirilmasi, xtisusi<br />
problemlar, tadqiqat metodlari va eyni zamanda parazit orqanizmlarin muxtalif<br />
qruplari uzra ixtisasla§malari hayata kegirilmi§dir. Bu maqsadla amakda§larin<br />
aksariyyati kegmi§ sovetlar birliyinin ba§ elmi tadqiqat mtiassisalarina ixtisasartirma<br />
kurslarina getmi§, gorkamli mutaxassislarla maslahatla§malar va<br />
tacruba mQbadilasi asasinda muxtalif qruplar uzra yetin mtitaxassislara gevrilmi§dir.<br />
Kegan asrin 30-cu illarinda Qara danizdan Xazar danizina gatirilarak iqlimla§dirilan<br />
kefal baliqlarimn (qizili kefal- Liza auratusva sivriburun kefal - L<br />
saliens) Canubi va Orta Xazarin sahila yaxin hissalarinda buttin il boyu tasadUf<br />
edildiyi qeyd edilmi§dir. Korpalari awal planktonla, sonra tadrican detritla va<br />
dib onurgasizlari ila qidalanan kefal baliqlarimn parazit faunasi bazi dayi§ikliklara<br />
maruz qalmi§, oz parazitlarinin bir qismini itirarak, yerli parazitlar alda<br />
etmi§dir (ibrahimov, Seyidli, 1987).<br />
Boyuma prosesinda baliqlar bir qidalanma tipindan digarina kegdiklari<br />
ugun onlarin qida rasionuna mtixtalif kompanentlar daxil ola bilir. Bu sababdan<br />
da detritofaqlarla planktofaq va bentofaq kimi qidalanma tiplari arasinda kaskin<br />
sarhad mu§ahida edilmir. Xazarin mQxtalif arazilarindan toplanmi§ materiallar<br />
asasinda kefal baliqlarimn parazit faunasinin tadqiq edilarak onun qidadan,
Parazitologiya §obasi 31<br />
suyun §orlugundan va akklimatizasiyadan asililigi 6yranilmi§dir. Suyun mineralla§ma<br />
daracasinin ilk novbada xarici mQhitla alaqada olan ektoparazitlara,<br />
daha sonra isa dolayi yolla endoparazitlara gUclU tasir etdiyi muayyan edilmi§-<br />
dir (Mikayilov, ibrahimov 1990).<br />
Tadqiqatlarin novbati marhalasinda Nohur golunda qazamlmi§ tacrGba<br />
daha geni§ miqyasda tatbiq edilmi§, Varvara su anbari, Naxgivan MSSR, daha<br />
sonra isa Lankaran tabii vilayati su hovzalarinin baliq parazitlarinin tadqiqina<br />
ba§lanmi§dir. Bu tadqiqatlarin materiallari asasindaT. K. Mikayilovun rahbarliyi<br />
altinda §. R. ibrahimov tarafindan “Lankaran tabii vilayati su hovzalarinin baliq<br />
parazitlari” (1977), N. B. Agayeva tarafindan “Araz gayinin Naxgivan MSSR<br />
arazisindaki hissasinin baliq parazitlari” (1982), N.§. Qaziyeva tarafindan “Varvara<br />
su anbarinin baliq parazitlari” (1983) adli dissertasiyalar yazilaraq mudafia<br />
edilmi§, bir gox elmi maqalalar, macmualar va elmi populyar kitabgalar na§r<br />
olunmu§dur. 1980 - ci ilda Т. K. Mikayilov va §. R. ibrahimovun “Lankaran tabii<br />
vilayati su hovzalarinin baliq parazitlarinin ekologiyasi va zoocografiyasi” adli<br />
monoqrafiyasi gapdan gixmi§dir. Bu dovrda laboratoriyada 6.R.Hiiseynov va<br />
§.G.6lixanov tarafindan onurgasizsu heyvanlari QgCin daha gox patogenliyi ila<br />
segilan mikrosporidi va su mermitidlarin tadqiqi ila alaqadar bir sira i§lar aparilmi§,<br />
mikrosporidioz va mermitidozlarin respublikanin su hovzalarinda yayilmasi,<br />
onlarin su onurgasizlarinin populyasiyalarina tasiri, qansoran ha§aratlara<br />
qar§i bioloji mubariza usulu zamani onlardan bir agent kimi istifada etmayin<br />
mumkunluyu masalalari da ara§dirilmi§dir (@lixanov, 1973 ).<br />
Xazar danizinin Davagi limani heyvanlari parazitlarinin kompleks tadqiqi<br />
naticasinda alda edilan yeni malumatlar asasinda bir gox elmi maqalalar yazilmi§,<br />
beynalxalq miqyasli elmi konfranslarda maruzalar edilmi§dir. Bu tadqiqatlar<br />
naticasinda ciddi elmi va praktik ahamiyyata malik olan liman arazisinda<br />
yayilan parazitlarinin zoocografi tahlili verilmi§, parazit faunasinin formala?-<br />
ma yolunin umumi manzarasi mGayyan edilmi§dir. Bu tadqiqatlar, hamginin<br />
“Xazar danizinin Davagi limani ilbizlarinin trematod sQrfalari” (1977), Capilliaridae<br />
fasilasindan olan nematodlarin histoloji va elektronmikroskopik oyranilmasi<br />
(1983), “Xazar danizinin Davagi limani va Kigik Qizilagac korfazinda baliq<br />
va amfibilarin ibtidai qan parazitlari” (1983), “Xazar danizinin Davagi limaninin<br />
baliq va qu§larinin trematodlari” (1984), “Xazar danizinin Davagi limani baliq<br />
va qu§larinin nematodlari” (1983) adli dissertasiyalarin materiallari ugUn fundamental<br />
baza yaratmi§dir.<br />
Parazitlarin sahiblara uygunla§masi va onlarin qar§iliqli adaptasiyasinin,<br />
hamginin sahibin organizminda parazitar yoluxma zamani ba§ veran dayi§iklaklarin<br />
oyranilmasi parazit-sahib sisteminin yaranmasi mexanizmini aydinla§-<br />
dirmaga imkan verir. Parazitlarin sahiba uygunla§masi bilavasita zulal molekullarin<br />
qenetik nazarati altinda hayata kegan biokimyavi mexanizmlar zamani<br />
ba§ verir. Ona gora parazit va onlarin sahiblarinin ekstraktlarimn mijqayisali<br />
oyranilmasi parazitin sahiba uygunla§ma daracasini muayyan etmaya va on-
32 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />
larin zulal tarkibinin muxtalifliyini uza gixartmaga imkan verir. Laboratoriyada<br />
bu istiqamatli tadqiqat i§lari K.i.Bunyatova tarafindan davam etdirilmi§dir. O,<br />
Xazar danizi narakimiiarinin va onlarin parazitlarinin qar§iliqli miinasibatlarinin<br />
dyranilmasi istiqamatinda tadqiqatlar aparmi§dir. ilk dafa olaraq narakimiiarin<br />
qara ciyarinin va mGxtalif siniflara aid 6 nov parazitin fraksion tarkibi oyranilmi§dir<br />
(Bunyatova, 1991).<br />
Laboratoriyanin muxtalif parazit qruplari uzra ixtisasla§an mOtaxassislari<br />
artdiqca aparilan tadqiqatlarin diapazonu da geni§lanmi§, respublika arazisindaki<br />
muxtalif man§ali bir gox daxili su hovzalari yeni keyfiyyatii parazitoloji<br />
tadqiqatlarla ahata olunmu§dur. 1976-1982-ci iiiarda Davagi Limani va Kigik<br />
Qizilagac korfazlarinda ya§ayan su onurgalilarinin (baliqlar, amfibilar, su reptililari,<br />
su qu§lari va s.) qan parazitlarinin oyranilmasina ba§lamlmi§dir. Bu istiqamatda<br />
ixtisasla§an M.0.Huseynov indiyadak respublikanm bir goxdaxili su<br />
hovzalarinda, о cumladan gay, gol, su anbari va s. tipli sututarlarda apardigi<br />
tadqiqat i§larini davam etdirilmi§, onurgalilarin 3 sinfina, 15 fasilasina, 47 ndvQna<br />
aid 4299 fard hey van in qanini tadqiq etmi§dur. 41 nov baliq, 3 nov amfibi,<br />
3 nov reptililara aid olan bu heyvanlarin qaninda 20 nov qan paraziti (14 nov<br />
Tripanasoma, 4 nov- Cryptobia, 1 nov Hepatozoon, 1 nov isa Haemogregarina<br />
cinslarina aid) muayyan edilmi§dir. Qurbagalarin qaninda tapilan 2 nov tripanasom<br />
- Tripanasoma mikailovi va Tripanasoma ibragimovi elm йдйп yeni nov<br />
kimi ilk dafa tasvir edilmi§dir. Gol qurbagasinin qaninda Filaria cinsina mansub<br />
nematod a§kar edilmi§dir. Tripanasoma va Cryptobia cinslarina maxsus novlarin<br />
politomik tayinedicisi tartib edilmi§dir (Huseynov, 1984, 1988, 2014).<br />
N.§.Kazieva 1984-1990-cu illarda Varvara su anbarindan 19 nova aid<br />
1000 adada qadar baligin tam parazitoloji muayinasi naticasinda 75 nov parazit,<br />
о cumladan elm Qgiin 2 yeni nov (bir nov miksosporidi - Glugea rodei Kazieva<br />
et Voronin, 1981 va bir nov monogetik sorucu - Dactylogyrus turaliensis<br />
Aligadzhiev, Qussev et Kaziyeva, 1984) тйэууэп etmi§dir (Kaziyeva, 1984).<br />
Aparilan zoocografi tahlil naticasinda tapilan 75 nov parazitdan 29 novQniin<br />
Boreal-duzanlikfaunistikkompleksina, 18 novun Ponto-xazar§irin su qrupuna,<br />
13 novun isa Yuxari Qcuncu dovr qrupuna aid oldugu muayyan edilmi§dir. Bu<br />
materiallarin tahlili naticasinda su anbarinda On Asiya faunistik kompleksina<br />
aid olan novlarin kaskin azalaraq oz yerini Boreal-duzanlik kompleksina verdiyi,<br />
Hindistan duzanlik kompleksinin isa cami 3 novla tamsil olundugu gostarilmi§dir<br />
(Kaziyeva, 1984).<br />
1985-1990-ci illarda Y.M.Seyidli laboratoriyada aparilan elmi-tadqiqat<br />
movzulari gargivasinda Xazar danizinin Boy и к Qizilagac korfazinda apardigi<br />
tadqiqatlar zamani tam parazitoloji yarma Qsulu ila 14 fasilaya 37 nova aid<br />
1136 adad baligi tadqiq edarak 93 nov parazit muayyan etmi§dir. Tapilan parazitlardan<br />
2 novii (Liqophorus mikailovi va Gyrodactylus kizilagatschicum) elm<br />
йдйп yeni olaraq ilk dafa tasvir edilmi§dir. Daha sonra Y.M.Seyidli tafafindan<br />
elmi va praktik cahatdan maraq doguran Ascocotyle coleostoma trematodu-
Parazitologiya §obasi 33<br />
nun metaserkarisinin<br />
mikromorfoloji<br />
va histoloji<br />
qurulu§lari oyranilmi§dir<br />
(Seyidli,<br />
1992).<br />
1993-2002-<br />
ci illarda Qanligol,<br />
Bulbuls va<br />
Xocasan gollarindan,<br />
Ceyranbatan<br />
su anbarindan<br />
va Ab§eron<br />
magistral kanalindan<br />
8 nova<br />
aid 697 adad<br />
baliq tadqiq<br />
edilarak muxtalif<br />
sistematik qruplardan<br />
olan 75<br />
nov parazit qeyd<br />
Su heyvanlarinin parazitlari laboratoriyasi (2012) (Oturanlar<br />
(soldan saga): b.u.f.d. Y.Seyidli, b.u.f.d. $.Quliyev, b.u.f.d.<br />
N.Kaziyeva, b.u.f.d., prof. T.Mikayilov, b.u.f.d. AManafov, b.u.f.d.<br />
N.ibrahlmova, b.u.f.d. K.Bunyatova. Ayaq iista (soldan saga):<br />
b.u.f.d. M.Huseynov, G.Muradova, B.Huseynli, b.u.f.d. F.Rzayev)<br />
edilmi§dir (Quliyev, 2003). Qeyd edilan su hovzalarinda parazitlarla an zaif<br />
yoluxma qambuziyada (3 nov), an yGksak yoluxma isa kGlmada (28 nov) qeyda<br />
alinmi§dir. Ab§eron yarimadasi su hovzalari baliqlarimn butun parazitlari<br />
§irinsu man§ali oldugundan, §or gollarda onlarin nov tarkibinin §irin sulardakina<br />
nisbatan xeyli kasib oldugu muayyan edilmi§dir. Muxtalif su hovzalarinin<br />
ixtioparazit faunasimn ox§arliq xususiyyatlarinin suyun mineralla§ma daracasindan<br />
va sututarlarin man§aca bir-birina yaxinligindan asili oldugu mGayyan<br />
edilmi§dir (Quliyev, 2003).<br />
2001-2005-cu illar arzinda Yenikand su anbari baliqlarimn parazit faunasi<br />
(nov tarkibi, formala§ma xQsusiyyatlari) movzusu uzra bu su anbarindan 4<br />
nova (§amayi, gapaq, naxa, sif) mansub olan 163 adad baliq tadqiq edilmi§,<br />
52 nov parazit tapilmi§dir (Mikayilov, ibrahimova, 2005)<br />
Azarbaycanin §imal-§arq arazilarinda olan nisbatan iri, baliqgiliq ahamiyyati<br />
kasb edan Samur, Qusargay, Qudyalgay, Davagigay va Gilgilgayda baliq<br />
parazitlarinin oyranilmasi istiqamatinda awalllar Davagi limanmin tadqiqi ila<br />
barabar bir sira tadqiqat i§lari aparilmi§di. Ancaq bu bolgada olan goxsayli<br />
xirda gaylarin baliq parazitlari uzun muddat tadqiqatlardan kanarda qalmi§di.<br />
Bu sababdan 2006-2010-cu illarda §imali-§9rqi azarbaycanin su hovzalarinin<br />
hidrofaunasmin biomuxtalifliyi, ekoloji xGsusiyyatlari, iqtisadi ahamiyyatli novlarin<br />
mGayyan edilmasi, yirtici baliqlarin parazit faunasimn muayyan edilmasi<br />
istiqamatinda xGsusi tadqiqat i§lari aparilmi§dir (Mikayilov, ibrahimova 2008).
34 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />
2009- 2011-cu illarda kutum baliginm parazit faunasi vaonun ekoloji amillardan<br />
asililigi 6yranilmi§dir. Tapilan 8 nov parzitdan 5 novunun yalmz kutum<br />
ugun xarakterik olan spesifik parazitlar oldugu muayyan edilmi§dir (ibrahimov<br />
2012).<br />
2011-2013-cu illarda Azarbaycanin bazi su hovzalarinda iqlimla§dirilmi§<br />
baliqlarin (qambuziya, kefal, qalinalin, ag amur) parazitoloji durumunun muasir<br />
vaziyyatinin muayyan edilmasi istiqamatli tadqiqat i§i yerina yetirilmi§, yerli su<br />
hovzalarina iqlimla§dirilmi§ baliq parazitlarinin nov tarkibi va parazitoloji durmu<br />
mUqayisali §akilda 6yranilmi§dir. Ekoloji vaziyyatin dayi§masi ila alaqadar<br />
iqlimla§dirilmi§ baliqlarin parazitlarinin nov tarkibinin kaskin azalmasi, bazilarinda<br />
isa awalki illarla muqayisada yerli parazitlar hesabina artimi muayyan<br />
olunmu§dur. Son illar arzinda Orta Kur hovzasi baliqlarinda daha yuksak patogenliyi<br />
ila farqlanan parazitlarin biologiyasi va epizootoloji vaziyyatinin oyranilmasi<br />
istiqamati uzra tadqiqat i§lari davam etdirilir (Quliyev 2012).<br />
“Kur gayi va onun su anbarlarinin mUasir ekoloji durumunda qiymatli yirtici<br />
baliqlardan adi naxa (Silurus glanis L.) va sifin (Sander lucioperca L.) parazit faunasi<br />
tadqiqi ciddi maraq dogurur. Bela ki respublikamizin su hovzalarinin ekologiyasinda<br />
ba§ veran asasli dayi§ikliklar (su anbarlarinin tikilmasi, kanallarin gakili§i,<br />
girklanma, mineralla§ma va s.) bu hovzalarin canlilarina, о cQmladan onlarin parazit<br />
faunasina da asasli tasir gostarir. Su anbarlarinin yaradilmasi KQrun hidroloji<br />
rejimini dayi§mi§, a§agi KUr boyu yerla§an axmazlarlarla alaqa kasilmi§, Kur-Araz<br />
hovzasi GQrcustan, Ermanistan va Azarbaycan arazisinda guclu girklanmalara<br />
maruz qalmi§dir. Bu baximdan vataga ahamiyyatli yirtici baliqlarin parazit faunasi<br />
nin tadqiqi ciddi maraq dogurur. Qeyd olunanlari nazara alaraq, laboratoriyada<br />
qiymatli yirtici baliqlardan olan adi naxa (Silurus glanis L.) va sif (Sander lucioperca<br />
L.) baliqlarimn KQrun mQasir §araitinda parazit faunasi, ayri-ayri tadqiqat arazilari<br />
uzra yoluxmanin mUqayisali dinamikasi, parazit faunamn zoocografi tahlili,<br />
indiqator novlarin muayyanla§dirilmasi va digar ekoloji problemlarin ara§dirilmasi<br />
tarafindan yerina yetirilmi§dir (Mikayilov, ibrahimova 1999- 2016).<br />
Parazitlarin sirkulyasiyasinda su onurgasizlarinm rolu, xususila §irinsu<br />
mollyusklarinm trematod faunasimn muayyan edilmasi, serkarilarin mikromorfoloji<br />
tadqiqi, insan va heyvan trematodlarimn yayilmasinda birinci araliq sahib<br />
olan mollyusklar misalinda parazit-sahib munasibatlarinin kompleks tadqiqi<br />
kimi ara§dirmalar laboratoriyada aparilan tadqiqatlarin asas istiqamatlarindan<br />
birina gevrilmi§dir. 1970-ci illardan etibaran Azarbaycanin §irinsu hovzalarinda<br />
yayilan mollyusklarinm trematod faunasimn kompleks zooparazitoloji va<br />
populyasiya-ekoloji tadqiqi hayata kegirilmi§, bu obyektlarin respublika arazisinda<br />
170-a yaxin trematodun birinci araliq sahibi oldugu muayyan edilmi§dir<br />
(Mehraliyev, 1977, 1992; Manafov, 1982, 2012);<br />
ilk dafa Azarbaycan arazisinda kompleks parazitoloji tadqiqaqtlarin obyekti<br />
olan Melanopsis praemorsa L.,1758 mollyusklarindan tapilan unikal trematod<br />
faunasimn Dunyanm heg bir yerinda va digar qruplardan olan heg bir
Parazitologiya §obasi 35<br />
mollyusk novunde rastlanmadigi muayyan edilmi§dir. Elm йдйп yeni olan 33<br />
nov trematod serkarisinin mikromorfoloji qurulu§u en yQksek DQnya standartlari<br />
esasinda oyrenilerek novlerin qrafik §ekilleri ve muvafiq morfoloji tesvirleri<br />
hazirlanaraq senedle§dirilmi§dir.<br />
Azarbaycan arazisinda tapilan trematodlarin sistematik tayinati aparilmi§,<br />
ciddi praktik ahemiyyete malik olan novlerin yayilma xususiyyetleri muayyan<br />
edilmi§, onlarin emele getirdikleri tebii ve antropogen ocaqlarin saxlanmasinda<br />
i§tirak eden sahibler kompleksinin nov terkibi, yayilma xususiyyetleri, ekosistemlerdeki<br />
yeri ve rolu tehlil edilmi§dir. insan ve heyvanlarin saglamligi tig tin<br />
xQsusile tehltikeli olan trematodoz ocaqlarimn strukturu muayyan edilmi§, onlarin<br />
xarakteri, yaranma, saxlanma va geni§lenma sebebleri Gza gixarilmi§,<br />
muxtalif sahibler kompleksinin bu prosesda rolu tahlil edilmi§dir. Orta Kur hovzesinde<br />
insan ve etyeyen heyvanlarin trematodoz xesteliklerinin toredicileri<br />
olan Echinochasmus, Metagonimus, Heterophyus, Haplorchis, Opisthorchis,<br />
Schistosoma cinslerinden olan trematod novlerinin qeyri-adi konsentrasiyasi<br />
muayyan edilmi§dir. insanlara baliq ve baliq mehsullari ile yoluxan helmintoz<br />
xastaliyi - metaqonimoz ocaqlarimn respublikamn bazi ya§ayi§ mantaqalari<br />
arazisinda ve etrafinda ciddi §ekilde artdigi ve bu xesteliyin toredicisi olan<br />
Opisthorcida destesinden olan trematodlarin (7 nov) arealinin suretle geni§-<br />
lendiyi, bu geni§lenmenin antropogen amillerle bagli oldugu muayyan edilmi§-<br />
dir. Ekosistemlere antropogen mUdaxile neticesinde sahiblerinin nov terkibinin<br />
deyi§mesinin parazitlarin nov tarkibine tesiri 6yranilmi§dir (Mikayilov, Manafov,<br />
2010). Lesitodendridae sensi lato fasilalari kompleksina daxil olan trematodlarin<br />
tasnifatinda aparici ehemiyyete malik olan orqan - virqulanm forma ve<br />
qurulu§una dairyeni melumatlarelde edilerekfilogenezde bu strukturun emele<br />
gelme ve formala§ma yolu ilk defe olaraq gosterilib ve virqulanm trematodlarin<br />
taksonomik teyinatindaki yeni yeri ve roluna yeniden baxilmali oldugu esaslandirilib.<br />
Trematodlarin tesnifatinda hetotaksiyamn miihiim ehemiyyete malik<br />
oldugu orijinal faktlarla tasdiq edilarak, serkarilarin hetotaksiyasmin ancaq<br />
differensiasiyaedici elamet kimi deyil, hem de etibarli inteqrasiyaedici elamet<br />
oldugu (morfoloji cehetden uzaq gorQnen novlerin filigenetik cehetden gox<br />
yaxin qohumlugunu ve eksine, morfoloji cehetden gox yaxin gortinen novlerin<br />
filogenetik cehetden uzaqligmi sUbut eden etibarli bir vasite oldugu) gosterilmi§dir.<br />
Hetotaksiyamn onurgasilarin diger sistematik qrupiarinda da etibarli<br />
sistematik alamat kimi istifada edila bilacayi takiif edilmi§dir. Mollyusklarin<br />
muxtalif populyasiyalarmin trematodlarla yoluxmasinm movstimdan, mollyusklarin<br />
ya§indan ve su hovzelerinin tipinden asili olaraq deyi§me dinamikasi<br />
ilk defe olaraq esasli §ekilde 6yrenilmi§, partenit ve metaserkarilerle yoluxma<br />
dinamikasmin esasinda duran prosesler etrafli tedqiq, tehlil ve §erh edilmi§dir<br />
(Manafov, 2012).<br />
Ev su qu§larinin va onlarin parazitlarinin morfofunksional qar§iliqli mijnasibatlarinin<br />
oyranilmesi 8.M.Nesirov, K.i.Bunyatova, N.§. Kaziyeva terefinden
36 <strong>Qafqaz</strong> <strong>Ekosistemi</strong>: Durian, Bu gun, Sabah<br />
hayata kegirilmi§dir. ilk dafa olaraq histoloji Gsullar tatbiq etmakla iki nov nematod<br />
- Ganguleterakis dispar, Amidostomum anseris, bir nov sestodun - Drepanidotaenia<br />
lancelata, bir nov trematod Echinostoma revolutum va bir nov tikanba§linin<br />
-Polimorphus magnus sahiblari - ev su qu§lari ila qar§iliqli alaqalari<br />
6yranilmi§ va mGqayisali tahlili verilmi§dir. Parazitlarin bilavasita lokalla§digi<br />
yerlarda qu§larin orqan va toxumalarinin patoloji dayi§ikliklari a§kar edilmi§dir<br />
(Q.M.Nasirov, N.§. Kaziyeva, K.i.Bunyatova, 2014).<br />
2011 -2016-ci illararzinda respublikanin muxtalif baliqartirma zavodlarinda<br />
Xazar qizilbaligi (Salmo trutta caspius) korpalarinin parazitlarla yoluxmasi, patogen<br />
ektoparazitlara qar§i yerli bitki man§ali vasitalarin kimyavi preparatlarla<br />
birga tasirinin tacrubi yolla oyranilmasi, baliqartirma zavodlarindan (Qabala,<br />
Goy-Gol) gatirilarak daniz suyuna uygunla§dirilan qizilbaliq korpalarinin parazitlarla<br />
yoluxmasinin tadqiqi istiqamatinda i§lar aparilmi§dir. Bu maqsadla qizilbaliqartirma<br />
zavodlaridan va xususi forelgilik tasarrufatlarindan alda olunan,<br />
ya§i 3-18 ay arasinda dayi§an 480 adad qizilbaliq korpalari tarn parazitoloji<br />
Qsulla mijayina olunmu§, 6 nov parazit (Ichthyophthirius multifiliis, Costia necatrix,<br />
Gyrodactylus derjavini, Bunodera lucioperca, Pomphorhynchus laevis,<br />
Metechinorhynchus baeri) qeyd olunmu§dur. Parazitlarla daha intensiv yoluxma<br />
asasan 1 ya§a qadar olan korpa baliqlarda va yaz-yay aylarinda mu§ahida<br />
edilmi§dir (Mikayilov, ibrahimova, Rzayev2015).<br />
2007-2009-cu illar arzinda ev su qu§larinin dehelmintizasiyasinda bitki qari§iqlarindan<br />
istifada edilmasinin effektivliyinin mGayyan edilmasi istiqamatinda<br />
mGayyan tadqiqat i§lari aparilmi§dir. Ganguleterakis dispar (Schrank, 1790)va<br />
Amidostomum anseris (Zeder, 1800) nematodlarinin ilk dafa olaraq in vivo va<br />
in vitro §araitinda normal halda va bazi bitki man§ali preparatlarin tadbiqindan<br />
sonra orqan va toxumalari (ortGk toxumasi, hazm va cinsiyyat orqanlari) oyranilmi§dir<br />
(Nasirov, Kaziyeva, Bunyatova, Rzayev, 2011).<br />
Baliqartirma zavodlarinda va xGsusi tasarrGfatlarda yeti§dirilan qizilbaliq<br />
korpalarinin parazitlarla yoluxma dinamikasi, forel korpalarinin ba§lica patogen<br />
parazitlarinin mGayyan edilmasi istiqamatinda i§lar davam etdirilmi§dir. Xususi<br />
tasarrGfatlarda baliqartirma zavodlarina nisbatan parazitlarla yoluxma ekstensivliyi<br />
va intensivliyi yuksak oldugu, bunun ba§lica sababinin bu tasarrGfatlarda<br />
parazitlara qar§i lazimi profilaktik va mGbariza tadbirlarinin ya he? aparilmamasi<br />
va ya kifayat qadar aparilmamasi, bir sozla elmi-tadqiqat mGassisalari ila<br />
xGsusi tasarrGfatlar arasindaki alaqalarin zaif olmasindan irali galdiyi gostarilmi§dir<br />
(Mikailov, ibrahimova, Rzayev, 2013).<br />
Hazirda laboratoriyanin amakda§lari su heyvanlari parazitlarinin fauna,<br />
morfologiya, biologiya, sistematika va ekologiyasinin oyranilmasi istiqamatinda<br />
tadqiqat i§larini yeni keyfiyyatda davam etdirir, muxtalif arazilara xas olan parazitlarin<br />
nov tarkibinin ekoloji dayi§ikliklardan, antropogen amillardan asililigim<br />
oyranir. Hamginin histologiya, histokimya, elektronmikroskopiya metodlarim<br />
tatbiq etmakla parazitlarin mikromorfoloji va ultramikroskopik qurulu§lari tadqiq
Parazitologiya §obasi 37<br />
edilir. Parazit-sahib komplekslarindaki qar§iliqli munasibatlarin spesifik xususiyyatleri,<br />
parazitlarin sahiblara tasir mexanizmlari va parazitin fizioloji vaziyyatinin<br />
xarici muhit §araitinin dayi§ilmasindan asililigi dyranilir. Parazitizmin yaranmasinin<br />
fundamental asaslari, sabablari va bu olduqca murakkab munasibatlar sisteminin<br />
mahiyyatinin agilmasi istiqamatinda nazari ara§dirmalarda davam etdirilir.<br />
Su heyvanlarmin parazitlari laboratoriyasi (2014)<br />
(Ayaq iista duranlar (soldan saga): d.Hiiseynli, G.Muradova, b.u.f.d. K.Biinyatova,<br />
b.u.f.d. §.Quliyev, b.u.f.d. N.Kaziyeva, b.u.f.d. A.Manafov, b.ii.f.d. F.Rzayev, b.u.f.d.<br />
N.lbrahimova, b.ii.f.d. Y.Seyidli. Oturan: b.ii.f.d., prof. T.Mikayilov)<br />
Laboratoriya amakda§lari respublikanin rayon lari nda mQntazam olaraq ahalinin<br />
parazitoloji cahatdan maariflandirilmasi istiqamatinda seminarlar ta§kil edir,<br />