Roma Rakamıyla Saat Yazma

Citation preview

ERCİYES ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI NO. : 202

АБАЗЭ Албэч

АдыгэбзэмкIэ практикэ курс Albek АBAZOV Kabardey-Çerkes Dili Uygulamalı Ders Çeviren Özlem GÜNGÖR

KAYSERİ - 2015

ERCİYES ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI NO. : 202

АБАЗЭ Албэч АдыгэбзэмкIэ практикэ курс Albek АBAZOV Kabardey-Çerkes Dili Uygulamalı Ders Çeviren Özlem GÜNGÖR Kapak & Mizanpaj Aytaç BAŞOK 2015 – 123 sayfa Çerkes Dili ve Kültürü, Çerkes Dili ve Edebiyatı Öğrencileri İçin Ders Kitabı. Adıgeyce (Kabardey-Çerkesçe) ve Türkçe.

KAYSERİ-2015

Bu kitabın ilk baskısı Erciyes Üniversitesi Yayını olarak 500 adet basılmıştır. Telif hakkı Erciyes Üniversitesine ait olup, tamamen veya kısmen yayınlanamaz. “Bu kitapta yer alan her türlü tablo, şekil, grafik, resim gibi görsel öğe ve bilimsel düşünce veya ifadelerle ilgili alıntıların sorumluluğu yazar/yazarlara aittir. Erciyes Üniversitesi bu ve benzeri iddialarla ilgili herhangi bir hukuki sorumluluk üstlenmez.”

978 - 975 - 6478 - 83 - 7

İsteme Adresi : Erciyes Üniversitesi Tel : (352) 207 66 66-10401 38039 - KAYSERİ

Baskı : Erciyes Üniversitesi Matbaası Kayseri - 2015

II

ПСАЛЪАЩХЬЭХЭР Адыгэбзэр, абы и лъапсэгъухэр, зыщыщ бзэ быныр, а бзэ гупыр агглютинативнэ бзэуэ зэрыщытыр. ............................................................ 1 ГРАФИКЭ.1.1 Алфавитыр. Бзэм и фонетикэ системэр ........................... 2 1.2. ФОНЕТИКЭ ........................................................................................... 5 Макъ дэкIуашэ: б, в, г, д, ж, з, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ – хэр. Мы макъхэр урысыбзэми адыгэбзэми щызэтохуэ. Ауэ мыр зыгурыгъэIуапхъэщ: адыгэбзэм макъ дэкIуашэр зэ пхъашэу, зэ щабэу къакIуэ хабзэщ. Ахэр урысыбзэ макъ пхъашэм ещхьщ: бажэ, вы, адыгэ, дэнэ, жэм, зэ, кино, Налшык (адыгэбзэм къищта урыс псалъэхэрщ ущрихьэлIэр). .......................................................................... 7 1.3. Макъ дэкIуашэ пIытIахэр ..................................................................... 8 1.4. Аффрикатэ макъхэу: дз, ц, цI, дж, ч – хэр егъэцIыхун. .................. 10 1.5. Лабиализованнэ макъ дэкIуашэхэр егъэцIыхун, зэхагъэкIыфу егъэсэн. Макъ гу, гъу, ху, ку, кIу, къу, кхъу, хъу, Iу-хэм яIэхэщ гуэгъу – г-гу, гъу-гъ, к-ку, х-ху, кI-кIу, къ-къу, кхъ-кхъу, хъ-хъу, I-Iу. Гу, гъу, ку, кIу, къу, кхъу, ху, хъу, Iу-хэр псори макъ дэкIуашэхэщ, Iупэр хъурей хъууэ къапсэлъ. .......................................................................................... 11 1.6. ПЫЧЫГЪУЭ, УДАРЕНЭ ................................................................... 13 1.7. Текст къегъэджэн, къикIыр урысыбзэкIэ тырку-бзэкIэ, хьэрыпыбзэкIэ зэрадзэкIыурэ (Адыгэ-урыс псалъалъэр къагъэсэбэпурэ). ......................................................................................... 15 1.8. Адыгэбзэм и псалъэхэр (лексикэр).................................................... 16 1.9. Бзэм и псалъэхэр: синонимхэр, омонимхэр, жьы хъуа псалъэхэр, фразеологизмхэр, IэщIагъэм ехьэлIа псалъэхэр (профессионализмхэр) ...................................................................................................................... 18 1.10. Адыгэ литературэбзэр, абы и диалектхэр. ...................................... 20 1.11. Псалъэ къэхъукIэр. Псалъэ зэхъуэкIыкIэмрэ псалъэ къэхъукIэмрэ. КъызытехъукI псалъэпкъыр. Псалъэ къызэрыхъу префикс, суффиксхэр. ...................................................................................................................... 21 ПСАЛЪЭ ЛЪЭПКЪЫГЪУЭХЭР .............................................................. 23 1.12. Псалъэм и лексическэ мыхьэнэмрэ и грамматическэ мыхьэнэмрэ ...................................................................................................................... 23 ПСАЛЪЭ ЛЪЭПКЪЫГЪУЭХЭМКIЭ ГУРЫIУЭГЪУЭ ........................ 23 1.13. ЩЫIЭЦIЭ .......................................................................................... 24 1.14. СклоненэмкIэ гурыIуэгъуэ етын, падежхэр, падеж формэхэр егъэцIыхун, псалъэхэр падежкIэ, бжыгъэкIэ зэрегъэхъуэкIын. Гъэтхэн, падеж формэхэр къагъэсэбэпурэ гъэпсэлъэн. ......................................... 26 Закъуэ бжыгъэ .................................................................................... 26 III

Куэд бжыгъэ ....................................................................................... 26 1.15. ПлъыфэцIэмкIэ гурыIуэгъуэ етын, ахэр щыIэцIэм зэрыбгъэдэувэ, зэрепха щIыкIэр егъэщIэн. ЩытыкIэ, зыщыщ къэзыгъэлъагъуэ плъыфэцIэхэр зэхагъэкIыфу егъэсэн. ....................................................... 27 1.16. ЩыIэцIэмрэ плъыфэцIэмрэ бжыгъэкIэ, падежкIэ зэхъуэкIа зэрыхъур егъэлъагъун, къегъэджэн, гъэтхэн, гъэпсэлъэн. ..................... 29 1.17 Лэжьыгъэ............................................................................................. 30 1.18. БжыгъэцIэхэр ..................................................................................... 31 1.19. Зэрабж, зэрызэкIэлъыкIуэ бжыгъэцIэхэр егъэцIыхун (егъэщIэн).32 1.20. ЩыIэцIэмрэ бжыгъэцIэмрэ зэрызэбгъэдэувэми гу лъегъэтэн, егъэщIэн. Щапхъэ къегъэхьын. Тхыгъэ лэжьыгъэ егъэтхыжын. .......... 34 1.21. Лэжьыгъэ............................................................................................ 35 1.22. ЦIэпапщIэхэр ..................................................................................... 35 Закъуэ бжыгъэ .................................................................................... 36 Куэд бжыгъэ ....................................................................................... 36 1.23. ЗэрыупщIэ, еигъэ цIэпапщIэхэмкIэ гурыIуэгъуэ етын. ................. 37 1.24. Мыхъуныгъэ цIэпапщIэхэр егъэцIыхун. ......................................... 38 1.25. ЩыIэныгъэ къэзыгъэлъагъуэ суффиксхэу диIэщ -щ, -т,префиксу о-, псалъэ нтIэ, аращ – жыхуэтIэхэр. ...................................................... 39 1.26. Зыгъэлъагъуэ цIэпапщIэ мы, мо, а-хэмрэ абыхэм я склоненэмрэ егъэщIэн. ..................................................................................................... 43 Зыгъэлъагъуэ цIэпапщIэхэм я склоненэм и таблицэ .............................. 44 Закъуэ бжыгъэ .................................................................................... 44 Куэд бжыгъэ ....................................................................................... 44 Къалэ ........................................................................................................... 45 1.27. Белджылыгъэ цIэпапщIэхэу (езы, псо-хэр) псалъэухам зэрыхэувэмрэ абыхэм я склоненэмрэ егъэщIэн. ..................................... 45 1.28. Лэжьыгъэ............................................................................................ 46 ЩIымахуэ .................................................................................................... 46 1.29. Лэжьыгъэ............................................................................................ 46 Закъуэ бжыгъэ .................................................................................... 47 Куэд бжыгъэ ....................................................................................... 47 1.30. Глаголым грамматическэ мыхьэнэуэ иIэщ мыхэр: ........................ 47 1.31. Глаголыр егъэцIыхун, сказуемэр щхьэкIэ, бжыгъэкIэ зэхъуэкIа зэрыхъум гу лъегъэтэн............................................................................... 48 1.32. Причастием щыгъуазэ щIын. Текст къегъэджэн, гъэтхэн............. 49 1.33. Деепричастием щыгъуазэ щIын. ...................................................... 52 1.34. Наречиер егъэцIыхун, ахэр къагъэсэбэпурэ псалъэ зэпха, псалъэуха, текст дунейм и щытыкIэм теухуауэ зэхегъэлъхьэн, къегъэджэжын. ........................................................................................... 53 1.35. ЗИ ЩХЬЭ ХУЩЫМЫТ ПСАЛЪЭ ЛЪЭПКЪЫГЪУЭХЭР. ......... 56 ПОСЛЕЛОГХЭР. ....................................................................................... 56 IV

1.36. СОЮЗХЭР. ........................................................................................ 57 1.37. ЧАСТИЦЭ. ......................................................................................... 58 1.38. МЕЖДОМЕТИЕХЭР. ....................................................................... 58 1.39. АЛФАВИТ ......................................................................................... 59

V

Хэзыгъэгъуазэ

Адыгэбзэр, абы и лъапсэгъухэр, зыщыщ бзэ быныр, а бзэ гупыр агглютинативнэ бзэуэ зэрыщытыр. Иберие бзэхэм хохьэ Куржым щызекIуэ лъэпкъыбзэхэр: грузиныбзэр, заныбзэр, мингрел – чан бзэр, сваныбзэ къэзыгъэлъагъуэхэр. Кавказ бзэхэм хохьэ: абхъаз (абазэ)-адыгэ; нахъ-дагъыстэн бзэ гупхэр. Дагъыстэн бзэ гупхэм дагъыстэныбзэхэр псори къызэщIеубыдэ, къумыкъубзэм нэмыщI. Адыгэбзэр хохьэ абхъаз (абазэ)-адыгэ бзэ гупым. Абхъаз-адыгэ бзэ гупым хохьэ: абхъазыбзэр, абазэбзэр, адыгэбзэр (къэбэрдей-шэрджэсыбзэр), адыгеибзэр, убыхыбзэр. Иберие-кавказ бзэхэр 37 мэхъу, абыхэм ящыщу тхыгъэ зиIэр 12-ращ. Мы бзэхэм фонетикэкIи, лексикэкIи, морфологиекIи, синтаксискIи, зэхуэдэ, зэщхь зыбжанэ яIэщ. П.п. фонетикэм – абруптивнэ макъ дэкIуашэхэр (пIытIахэр) – пI, тI, цI, лI, кI, щI; иррациональнэ макъ – ы-р. Адыгэбзэм и нэщэнэхэм фонетикэмкIэ – лабиализованнэ макъ дэкIуашэхэр. Морфологием – глаголыр, абы и ухуэкIэр; лексикэм – псалъэр зэрызэхэтыр, нэгъуэщIхэри. АдыгэбзэкIэ псалъэхэр зыщыпсэу къэралхэр. Адыгэбзэ зыIурылъ лъэпкъхэр щопсэу Урысей Федерацэм хыхьэ Къэбэрдей – Балъкъэр, Къэрэшей-Шэрджэс, Адыгей Республикэхэм. Адыгэбзэр тIууэ зэгуокIыж: къэбэрдей – шэрджэсыбзэрэ адыгеибзэрэ. Къэбэрей – шэрджэсыбзэм ирипсалъэхэр щопсэу: КъБР-м, Мэздэгу къалэм, (РСО Аланием), Мэздэгу районым хыхьэ къуажэхэм дэсхэр, Адыгей, Къэрэшей-Шэрджэс республикэхэм щыпсэу адыгэхэр. Къэбэрдей – шэрджэсыбзэм диалекту плIырэ, говору щырэ иIэщ. Диалектхэр: Бахъсэн, Беслъэней, Кубань, Мэздэгу. 1

Бахъсэн диалектыр къэбэрдей – шэрджэс литераутрэбзэм и лъабжьэщ. Говорхэр: Малкэ, Къэбэрдей цIыкIу, Кубань – Зеленчук. Адыгеибзэм ирипсалъэхэр нэхъыбэу щопсэу Адыгей республикэм, Туапсинскэ, Лазаревскэ, Новокубанскэ районхэу Краснодарскэ крайм хыхьэхэм. Ди къэралым нэмыщIкIэ, адыгейхэр щопсэухэр хамэ къэралхэу: Тыркум, Сирием, Иорданием, Израилым, нэгъущI къэралхэми. Адыгеибзэм езы адыгейхэм нэмыщI иропсалъэ Армавир дэс ермэлыхэр (черкес-гай-армянхэр), Бжьэдыгъухьэблэ дэс грекхэр. Адыгеибзэм диалекту плIы, иIэщ: абазэх, бжьэдыгъу, кIэмыргуей, шапсыгъ. Языныкъуэ диалектхэм говор яIэжщ. П.п. шапсыгъ диалектым хьэкъучын говор иIэщ. Адыгей литературэбзэм лъабжьэ хуэхъуар кIэмыргуей диалектырщ. ГРАФИКЭ.1.1 Алфавитыр. Бзэм и фонетикэ системэр Иджы дызэрытхэ ди алфавитыр 1936 гъэм зэхалъхьауэ щытащ. Адыгэбзэ алфавитым и лъабжьэр урыс графикэрщ, урыс алфавитым тету зэхалъхьащ. Адыгэбзэм фонемэу 57 иIэщ. Алфавитыр щызэхалъхьэкIэ макъ фонемэу бзэм иIэр хьэрфкIэ къэгъэлъэгъуауэ щытын хуейщ. Аа Ээ Бб Д д Дж дж З з И и Й йК к Къу къу Кхъ кхъ Нн ОоПп Ф ф ФI фI Х х Ц ц ЦI цI Ч ч Яя I Iy

Вв Гг Дз дз Ку ку Кхъу кхъу ПI пI Р р Ху ху Шш Щщ

Гу гу Гъ гъ Гъу гъу Е е Ё ё Ж ж Жь жь КI кI КІу кІу Къ къ Л л Лъ лъ ЛI лI Мм С с Т т ТI тI У у Хь хь Хъ хъ Хъу хъу ЩI щI Ы ы ъ ь Ю ю

Ди алфавитым макъ – фонемэ иIэхэр къэгъэлъэгъуащ хьэрф зырызкIэ. Мис ахэр: а, б, в, г, д, е, ё, ж, з, и, й, к, л, м, н, о, п, р, с, т, у, ф, х, ц, ч, ш, щ, ы, э, ю, я, I – (32-рэ мэхъу). 2

ХьэрфитIкIэ къэгъэлъэгъуащ: (19 мэхъу) гу, гъ, дж, дз, жь, ку, кI, къ, лъ, пI, тI, фI, ху, хь, хъ, цI, щI, Iу. ХьэрфищкIэ къэгъэлъэгъуауэ: (5 мэхъу) гъу, кIу, къу, кхъ, хъу. ХьэрфиплIкIэ: (зэрыхъур зыщ 1) кхъу. Адыгэбзэ макъхэр гупитIу егуэш: макъ зешэрэ макъ дэкIуашэрэ. ХЬЭРФ ЗАКЪУЭКIЭ КЪЭГЪЭЛЪЭГЪУА МАКЪХЭР

Адыгэбзэ алфавитым хьэрфхэм я зэкIэлъыкIуэкIэр ещхьщ урыс алфавитым, ахэр зэрызэкIэлъыкIуэм, урысыбзэм хэмыт адыгэ макъ къэзыгъэлъагъуэ хьэрфхэр дагъэувауэ. Ар къызытещIыкIа хьэрфым кIэлъыкIуэу: псалъэм папщIэ, макъ [г]-м иужькIэ[гу], [гъ], [гъу] – хэр къыкIэлъокIуэхэр; [д]-м иужькIэ – [дж], [дз]; [ж]-м иужькIэ – [жь]; [к]-м иужькIэ – [ку], [кI], [кIу], [къ], [къу], [кхъ], [кхъу]; [л]-м иужькIэ – [лъ], [лI]; [т] –м иужькIэ – [тI]; [ф]-м иужькIэ – [фI; [х]-м иужькIэ – [ху], [хь], [хъ], [хъу]; [ц] -м иужькIэ – [цI]; [щ] –м иужькIэ – [щ]I; [I]-м иужькIэ – [Iу]. Урыс, адыгэ алфавитхэм зэщхьу хэт хьэрфхэм къагъэлъагъуэ макъхэр зэхуэдэщ, щIагъуэкIэ зэщхьэщымыкIыу. Мис ахэр: [а], [э], [б], [в], [г], [д], [ж], [з], [и], [ й], [к], [ л], [м], [н], [о], [п], [р], [ с], [т], [у], [ф], [х], [ц], [ч], [щ]. ФыкъедаIуэ, къыжыфIэж, зэвгъащIэ. Псалъэм папщIэ: абзац, абонент, август, хадэ, ботинкэ, батальон, врач, вагон, градус, газет, гараж, дачэ, доклад, договор, жанр, жакет, мэз, завод, завхоз, инженер, институт, километр, кино, киоск, лаборант, лагер, маевка, мамэ, народ, нарзан, порт, ручкэ, стIол, темэ, птулъкIэ, фабрикэ, факультативнэ, хамут, халат, шпилькэ, шприц, чемпион, цирк, цивилизацэ. Рим (Урым алфавитым къыхэха) I зыхэт хьэрфхэр. Мыбыхэм къагъэлъагъуэ кавказыбзэм я макъ пIытIахэр 3

(абруптив). Мис ахэр: [I], [кI], [лI], [тI], [пI], [щI], [фI], [цI]. П.п. кIэлош, пIастэ, стIол, тIу, щIыIэ, унэцIэ, мафIэ, Iэ, Iэпэ, н.къ. «У» зыхэт хьэрфхэр: гу, гъу, ку, кIу, къу, кхъу, ху, хъу, Iу. Мыбыхэм къагъэлъагъуэ Iупэхэр зыхэлэжьыхь макъхэр – лабиализованэхэр. П.п. Iэгу, гъуэгу, куэбжэ, кIуэ, къуэ, кхъуей, хуэм, нэху, хъумакIуэ, Iуэху, н.къ. «Ь» зыбгъэдэт хьэрфхэр: жь, хь, зыпыувэ хьэрфхэмрэ езыхэмрэ щыздэщIыгъум зы псалъэ гуэр къагъэлъагъуэу мэхъу. П.п. жьы, жьэ, жьа, хьы, хьэ. «Ъ» зыбгъэдэт хьэрфхэр: лъ, гъ, къ, хъ зыпыувэ хьэрфхэмрэ езыхэмрэ щыздэщIыгъум зы макъ гуэр къагъэлъагъуэу мэхъу. П.п. гъэ, лъэ, лъапэ, хъы, хъыдан, къаз, макъ. Урысыбзэм и кIуэцIкIэ «Э» - м макъыу иIэр адыгэбзэм щыIэ макъым хуэдэкъым. Урысыбзэм щыщу «Э» зыхэт псалъэу адыгэбзэм къыхыхьахэм «Э» р урысыбзэм къызэрыщапсэлъым хуэдэу къыдопсэлъ (электро, аэроплан, аэродром), ар урыс псалъэхэм я кIэуххэм я пIэкIэ къахьауэ щытмэ, адыгэбзэм къызэрыщытпсэлъым хуэдэу къапсэлъ: рабочий-рабочэ, культурная-культурнэ. ХьэрфитIкIэ къагъэлъагъуэ макъхэу: дж, дз-хэр макъитIу зэхэлъщ дж (д-ж), дз (д-з). П.п. джэ, дзэ, н.къ. Лэжьыгъэ. АДЫГЭ ПСАЛЪЭ, ПСАЛЪЭ ЗЭПХА, ПСАЛЪЭУХА

КIЭЩХЭР

ЕГЪЭЩIЭН. ЗЭРЫЛАЖЬЭ IЭРЫТХЫР ЕГЪЭЦIЫХУН

зэрытхыным

ухуэзыгъэсэ

ЗЭРЫРИЛЭЖЬЭНУР ЯЖЕIЭН.

4

(кирил хьэрфхэр пэжу Iэпэрытх(ъ)э), АБЫ

Фыкъеджэ, къыжыфIэж, зэвгъащIэ. Сэ, уэ, ар, фэ, дэ, ахэр, махуэ, пщэдджыжь, пщыхьэщхьэ, шэджагъуэ, сэ соджэ, фэ фоджэ, дэ доплъ, ар мажэ, ахэр мэджэгу. Уузыншэм! Дыузыншэщ! Уи махуэ фIыуэ! Уэри фIыуэ! Дауэ ущыт? Тхьэм уигъэпсэу! Хъарзынэщ. Махуэр щIыIэщ. Аудиториер инщ, н.къ. 1.2. ФОНЕТИКЭ МАКЪЗЕШЭ: а, э, ы, у, е, о, и – хэр (7 мэхъу). Макъыр къыщапсэлъым и деж хьэуар жьэ кIуэцIым хуиту къыжьэдэкIмэ, макъзешэкIэ йоджэ. Макъзешэхэр щIэжьыуэ къудейуэ зэхэтщ. Ахэр къыщапсэлъым и деж Iэуэлъауэ хэткъым. Абы къыхэкIкIэ, ахэр тыншу къапсэлъ. Урысыбзэми адыгэбзэми хэт хьэрфзешэхэм къагъэлъагъуэ макъхэр зэхуэдэщ. Алфавитым щыщу хьэрфипщIым хьэрфзешэкIэ йоджэ: а, э, о, и, у, ы, е, ё, ю, я (10).

Фыкъеджэ, къыжыфIэж, зэвгъащIэ. Й-р хьэрфзешэ ныкъуэщ. Хьэрфхэм щыщу а –мрэ э-мрэ я макъыр зыщ, ауэ а-р укъуэдияуэ, э-р кIэщIу къапсэлъу аращ. Макъзешэ а-р хуэдэщ урысыбзэ ударенэ а-м: бажэ, хадэ, банэ, нанэ, дадэ, сабэ, дамэ, пагэ, танэ. Адыгэбзэм макъ э-р ещхьщ урысыбзэ макъзешэ а-м, ударенэ зытемылъым: мамэ, малинэ, машинэ. Хьэрф э-р псалъэпэм щатхыркъым, атIэ макъ экъигъэлъагъэу псалъэкIэм щатх: адэ, анэ, адыгэ н.къ. Урысыбзэм э-м макъыу иIэр адыгэбзэм щиIэ макъым хуэдэкъым. Урысыбзэм щыщу э-зыхэт псалъэу адыгэбзэм щиIэ макъым хуэдэкъым. Урысыбзэм щыщу э-зэхэт псалъэу адыгэбзэм къыхыхьахэм э-р урысыбзэм къызэрыщапсэлъым 5

хуэдэу къыщапсэлъ: электро, аэродром, аэрофлот. Ар урыс псалъэхэм я кIэуххэм я пIэкIэ къахьауэ щытмэ; ауэ абыхэм я пIэкIэ къахьауэ щытмэ, адыгэбзэм къызэрыщапсэлъым хуэдэу къапсэлъ: рабочий-рабочэ н.къ. Макъзешэ е, э, и, о – хэр къыщыкIуэр хьэрф дэкIуашэм иужькIэщ: мес, мэш, шинэ, дуней, мин, тумэн. У-р хьэрфзешэу къыщыкIуэр: у-нэ, у-жьэ н.къ. Хьэрф ы-м къегъэлъагъуэ макъитI: адыгэ макъ ы, макъзешэ кIэщI: вы, зы, мы, быдэ. Ар псалъэкумрэ псалъэкIэмрэ къыщыкIуэ хабзэщ. Урысыбзэ псалъэу адыгэбзэм къищта хьэрф ы-м къегъэлъагъуэ урыс «ы»: промышленность, опыт. Макъзешэхэм нэмыщIкIэ адыгэбзэм дифтонги иIэщ. Дифтонгыу плIы диIэщ: я, е, ё, ю. Мыбыхэм макъитI къагъэлъагъуэ: Я-йа, ю-йу, ё-йо, е-йэ. Адыгэбзэм урыс хьэрфзешэ ё -м ипIэкIэ адыгэ псалъэхэм (нэхъыбэу глаголырщ) III – нэ щхьэм щитым деж ятхыр: йоджэ, йоплъ, йодаIуэ. ДифтонгкIэ зэджэр пычыгъуэ хъууэ щыт макъзешэрэ пычыгъуэ мыхъу макъзешэ ныкъуэрэ зы пычыгъуэу зэрихьэлIэныр арщ. «Я»- хьэрфымрэ «Ю» хьэрфымрэ адыгэбзэ псалъэхэми, урысыбзэм щыщу адыгэбзэм къыхыхьахэми зэщхьу щатх: яжьэ; яслъэ; Юрэ. «Ё» хьэрфыр урысыбзэм щыщ псалъэу адыгэбзэм къыхыхьа псалъэхэр мыхъумэ адыгэбзэ псалъэхэм щатхыркъым: ёлкэ. Фыкъеджэ, къыжыфIэж, зэвгъащIэ. А-е-э-ы-у-о-и И-о-е-у-ы-э-а Мамэ, папэ, класс, ручкэ, партэ, куклэ, нанэ, шы, напэ, хадэ, экзамен, экскурс, н.къ. Щапхъэ къегъэхьын, къегъэпсэлъын. 6

Макъ дэкIуашэ: б, в, г, д, ж, з, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ – хэр. Мы макъхэр урысыбзэми адыгэбзэми щызэтохуэ. Ауэ мыр зыгурыгъэIуапхъэщ: адыгэбзэм макъ дэкIуашэр зэ пхъашэу, зэ щабэу къакIуэ хабзэщ. Ахэр урысыбзэ макъ пхъашэм ещхьщ: бажэ, вы, адыгэ, дэнэ, жэм, зэ, кино, Налшык (адыгэбзэм къищта урыс псалъэхэрщ ущрихьэлIэр). Макъ л-р адыгэбзэм щабэу щытш: лы, лэн, ла. Адыгэбзэми макъ дэкIуашэхэр жьгъыжь-дэгуу зэщхьэщокI. Макъ дэкIуашэ жьгъыжьгъхэщ: б, в, г, д, ж, з, л, м, н, рхэр. Макъ дэкIуашэ дэгухэщ: к, п, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ – хэр. Фыкъеджэ, къыжыфIэж, зэвгъащIэ. Ма-мэ, па-пэ, ручкэ, класс, портфель этаж, газ, га-зет, шторэ, школ, Нал-шык, ки-но, ра-ке-тэ, стэ-кан, кол-хоз, кос-мос, кар-тэ, трак-тор, сад, ёлкэ, шо-фер, лёт-чик (йоджэ), тетрадь, медаль, письмо, сентябрь, октябрь, ноябрь, декабрь, январь, февраль, март, апрель, май, июнь, июль, август, экран, экс-курс, э-та-жер-кэ, а-э-ро-дром, шоссе, завод, фабрикэ, курорт, парк, борщ, почтэ. Мы макъ дэкIуашэхэри адыгэбзэм диIэщ Псалъэм папщIэ: ба-жэ, бэв, вэ, бгы, дэ, жэ, зэ, лы, мэш, нэ, пэ, сэ, сыт, танэ, фо, фэ, фэ, сэх, уэшх, цы, чы, шы, жэщ. Лэжьыгъэ (СурэткIэ гъэлэжьэн). ЖыдывгъэIэт мы сурэтым къыщыгъэлъэгъуахэм я цIэхэр (япэ щIыкIэ урысыбзэкIэ, итIанэ адыгэбзэкIэ). Ручка – ручкэ, майка-майкэ, пальто-бэлъто, стакан-стэчан, ракетаракетэ, самовар – сэмэвар, карандаш-къэрэндащ, трактортрактыр, бутылка-птулъкIэ. 7

Фыкъеджэ, къыжыфIэж, зэвгъащIэ. Шы, дэ, тол, уанэ, пыл, бру, бзу, жызум, бабыщ, шэнт, сэмб, пшынэ, лэныстэ, н.къ. Урыс – адыгэ псалъалъэхэр къагъэсэбэпкIэрэ, мы пычыгъуэхэм хэт псалъэхэр урысыбзэкIэ, тыркубзэкIэ, хьэрыпыбзэкIэ зэрегъэдзэкIын. «УИ НЭМ КЪЕIЭМ И ПСЭМ ЕIЭ!» Граждан зауэр иухри илъэс 20-м щIигъукIэ мамыру псэуащ ди цIыхухэр. А зэманым къриубыдэу лэжьыгъэшхуэ зэфIагъэкIащ абыхэм. Яухуащ заводхэмрэ фабрикэхэмрэ, колхозхэмрэ совхозхэмрэ, псы кIэнауэхэмрэ гъущI гъуэгухэмрэ. Яухуащ абыхэм еджапIэхэри, сымаджэщхэри, псэупIэ унэхэри куэду. Ди хэкур дунейпсом и кIуэцIкIэ нэхъ къэрал лъэщ дыдэхэм ящыщщ. Ауэ ди гъащIэ мамыр насыпыфIэр бийм къызэпиудащ. Ди къэралым зэрымыщIэкIэ нэмыцэ фашистхэр къытеуащ. Хэку зауэшхуэм щIидзащ. Ар къыщыхъуар 1941-гъэм июным и 22-махуэрщ. 1.3. Макъ дэкIуашэ пIытIахэр пI, фI, тI, кI, кIу, цI, щI, лI, I.(къ, къу, Iу) Мыхэр абруптивнэ макъхэщ. Иберие, кавказ бзэхэм хэт макъхэщ, нэгъуэщIыбзэхэм дащыхуэмызэу. Мыхэр абыхэм я артикуляцэ нэхъыщхьэм зэрыщIыгъумкIэ голосовой связкэхэм деж къыщищI IущIапIэр къыщиуду къэхъу макъщ. Щапхъэхэр: на-тIэ, па-щIэ, щIы-пIэ. Фыкъеджэ, къыжыфIэж, зэвгъащIэ. ПI(ы): Iупэхэм деж къыщыхъу макъ пIытIащ (абруптивщ). Макъ дэкIуашэ п-м мыр къыщхьэщокI голосовой связкэхэм къыщищI IущIапIэм къигъэхъу къыщиуд макъыр хэту къэхъуу зэрыщытымкIэ. 8

П.п. Щапхъэхэр: егъэпщапIэ, напIэ, пIас-тэ дыпIэ, пIа-рэпIа-рэ. Хэт къихьын нэгъуэщI псалъэ мы макъыр хэту? ФI(ы): Iупэ-дзэхэм къыщыхъу абруптивнэ-спирант (макъ укъуэдиящ). Макъ дэкIуашэ дэгу ф-м мыр къыщхьэщокI голосовой связкэхэм къыщищI макъыр хэту къэхъуу зэрыщытымкIэ. Щапхъэхэр: фIы, фIын, фIей, уэфI, унэфI, фIанэ. Хэт къихьын нэгъуэщI псалъэ мы макъыр хэту? ТI(ы): бзэгупэ макъ (смычнэ) къыщиудщ, абруптивщ. Макъ дэкIуашэ дэгу Т-м къыщхьэщокI голосовой связкэхэм къыщищI IущIапIэм къигъэхъу макъыр хэту къэхъуу зэрыщытымкIэ. Щапхъэхэр: тIы, тIу, нитI, пситI, пIэтIрон, тIэтIэн, тIысын. кI(ы): бзэгупэ шипящэ-абруптивнэ макъщ (аффрикатщ) мыр къыщхьэщокI и къэпсэлъыкIэмкIэ голосовой связкэхэм деж къыщищI IущIэм къагъэхъу макъыр хэту къэтпсэлъу зэрыщытымкIэ. Щапхъэхэр: кIэ, кIыщ, кIапсэ, кIэнфет, кIэ, уанэ, кIэнауэ, кIэпIейкIэ, кIэртоф. Хэт къихьын нэгъуэщI псалъэ, мы макъыр хэту? щI(ы): бзэгупэ свистящэ абруптивнэ макъщ (аффрикатщ). Мыр къыщхьэщокI и къэпсэлъыкIэкIэ голосовой связкэхэм къыщищI IущIапIэм къигъэхъу макъыр хэту къапсэлъу зэрыщытымкIэ. Щапхъэхэр: цIэ, унэ-цIэ, адэ-цIэ, фIы-цIэ, пцIанэ, пцIы. Хэт къихьын нэгъуэщI псалъэ мы макъыр хэту? цI(ы): бзэгупэ шипящэ-свистящэ (абруптивщ), макъ пIытащ. Макъ дэкIуашэ Щ-м мыр къыщхьэщокI голосовой связкэхэм къыщищI IущIапIэм къигъэхъу макъыр хэту къэхъуу зэрыщытымкIэ. Щапхъэхэр: щIыIэ, унэ-щIэ, столыщIэ, щIапIэ, щIакIуэ, щIыпIэ. Хэт къихьын нэгъуэщI псалъэ мы макъыр хэту? лI(ы): бзэгупэ латеральнэ макъ пIытIащ (абруптивщ). Макъ дэкIуашэ Л-м мыр къыщхьэщокI голосовой связкэхэм къыщищI IущIапIэм къигъэхъу макъыр хэту къэхъуу зэрыщытымкIэ. Щапхъэхэр: лIы, плIэ, лIы-кIуэ, ща-кIуэ. Хэт къихьын нэгъуэщI псалъэ, мы макъыр хэту? 9

I(ы): макъ дэкIуашэ дэгу пIытIащ, жьгъыжьгъ гуэгъу зимыIэщ (ларингальнэ макъщ). Тэмакъ щIыIум къыщыхъу даущ щIэтщ. Щапхъэхэр: Iэ, Iэпэ, Iэнэ, Iэ-дэ. 1.4. Аффрикатэ макъхэу: дз, ц, цI, дж, ч – хэр егъэцIыхун. Дз(ы): макъ дэкIуашэ жьгъыжьгъ дз (свистящэ аффрикатэщ) бзэгупэм къыщыхъу макъщ. МакъитIу зэхэтщ: д-з, дзэ, дзы, дзы-хэ, бадзэ, дзэл, удз. Мыпхуэдэ макъ урысыбзэм хэмытми нэгъуэщI лъэпкъ унэцIэ, цIэхэм хэту щатх урысыбзэми. Егъапщэ: Орджоникидзе… Ц(ы): урысыбзэм хэт Ц-м хуэдэщ, бзэгупэ макъщ. Адыгэбзэми ар зэхэтщ макъитIу: (т-с). Щапхъэхэр: бацэ, чыцэ, Цоцэ, уарцэ, бэлацэ. ЦI(ы): урок кIуам щаджащ. Макъищыр зы рядым тетщ: дз, ц, цI. Жьгъыжьгъ, дэгу, абруптив (пIытIа). Мыбыхэм щыщу урысыбзэм иIэр макъ Ц-щ. Макъ Дж(ы): бзэгупэ макъ жьгъыжьгъщ.Дж-р макъитIу зэхэтщ (д-ж). Урысыбзэм и фонетикэ системэм хэмытми нэгъуэщIыбзэ псалъэхэм хэту къагъэсэбэп: джэм, Орджоникидзе, джаз. «Дж»-р «Ч» макъ щабэм и гуэгъущ Зэгъапщэ Дж – Ч макъхэр. Макъ Ч-р урысыбзэми, адыгэбзэми зэхэтщ-(т-щ). Зэгъапщэ: д-т, ж-ш. Щапхъэхэр: джэд, джанэ, джэдыгу, джэш, чы, фоч, чэзу, чылисэ, чыцI. Макъ Ч(ы): урысыбзэхэм хэт Ч-м хуэдэщ, бзэгупэ макъщ. Адыгэбзэми ар хэтщ макъитIу: (т-ш). Щапхъэхэр: чын, чылисэ, фоч, дэнлэч, чырэ.

10

ФыкъедаIуэ, къыжыфIэж, зэвгъащIэ. Дзасэ, цыджанэ, унэцIэ, пцIащхъуэ, джыдэ. Лэжьыгъэ: АдыгэбзэкIэ тха текстым къегъэджэн. Адыгэ – урыс псалъалъэр къагъэсэбэпкIэрэ урысыбзэкIэ, тыркубзэкIэ, хьэрыпыбзэкIэ зэрегъэдзэкIын. 1.5. Лабиализованнэ макъ дэкIуашэхэр егъэцIыхун, зэхагъэкIыфу егъэсэн. Макъ гу, гъу, ху, ку, кIу, къу, кхъу, хъу, Iу-хэм яIэхэщ гуэгъу – г-гу, гъу-гъ, к-ку, х-ху, кI-кIу, къ-къу, кхъ-кхъу, хъ-хъу, I-Iу. Гу, гъу, ку, кIу, къу, кхъу, ху, хъу, Iу-хэр псори макъ дэкIуашэхэщ, Iупэр хъурей хъууэ къапсэлъ. ФыкъедаIуэ, фыкъеджэ, къыжыфIэж. Гу(ы). Бзэгу лъэдакъэ, смычнэ лабиализованнэ макъщ, жьгъыжьгъщ. Iупэр хъурей хъууэ къапсэлъ, макъ дэгу гуэгъу (ку) иIэщ: гуахъуэ, гу, Iэгу, дэгу, выгу, шыгу. Хэт къихьын нэгъуэщI псалъэ мы макъыр хэту? Гъу(ы). Увулярнэ лабиализованнэ макъщ. Iупэр хъурей хъууэ къапсэлъ. Макъ дэкIуашэ, дэгу гуэгъу (хъу) иIэщ: гъусэ, ныбжьэгъу, гъуэгу, бгъу, бгъущI, бжэгъу, щибгъу, гъубжэ, гъунэгъу, гъущэ, гъэгъун, гъубж. Хэт къихьын нэгъуэщI псалъэ мы макъыр хэту? Ку(ы). Бзэгулъэдакъэ смычнэ лабиализованнэ макъ дэгущ. Iупэр хъурей хъууэ къапсэлъ макъщ: ку, кумб, хьэку, куэбжэ. Хэт къихьын нэгъуэщI псалъэ мы макъыр хэту? КIу(ы). Бзэгулъэдакъэ смычнэ лабиализованнэ макъщ. Iупэр хъурей хъууэ къапсэлъ макъщ: кIуэ, макIуэ, нэкIу, кIуэкIэ, щакIуэ. Хэт къихьын нэгъуэщI щапхъэ мы макъыр хэту? Кхъу(ы). Фарингальнэ смычнэ лабиализованнэ макъ дэгущ. Iупэр хъурей хъууэ къапсэлъ: кхъужь, щIакхъуэ, кхъуей, кхъухьлъатэ, кхъуэ, кхъуафэжьей. Хэт къихьын нэгъуэщI псалъэ мы макъыр хэту? 11

Ху(ы). Бзэгулъэдакъэ лабиализованнэ спирант дэгущ. Iупэр хъурей хъууэ къапсэлъ: хужь, хугу, Iэху, нэху, хуит, хуэмыху, хуабэ, хуабжьу, хуэлэн, щIэхуэн, тху, щитху. Хэт къихьын нэгъуэщI псалъэ мы макъыр хэту? Хъу(ы). Увулярнэ, лабиализованнэ вибрант дэгущ. Iупэр хъурей хъууэ къапсэлъ: хъумэн, хъумакIуэ, хъуа, Iэхъуэ, хущхъуэ, хэхъуэн, хъурей, бжьахъуэ. Хэт къихьын нэгъуэщI псалъэ, мы макъыр хэту? Iу(ы). Ларингальнэ, лабиализованнэ абруптивщ. Iупэр хъурей хъууэ къапсэлъ: Iуданэ, Iупэ, Iуащхьэ, маIуэ, бжэIулъэ, бжэIупэ, Iуэн, IункIыбзэ. Хэт къихьын нэгъуэщI псалъэ мы макъыр хэту? Лэжьыгъэ: Псалъэуха кIэщI зыхэлъхьэн мы макъхэр хэту. П.п. Iуащхьэмахуэ нэхърэ нэхъ бгы лъагэ Европэм иткъым. Махуэр хуабэщ. Ди къуажэр дахэщ. Куэбжэр инщ. Мы гъубжэр жанщ. Текстым къегъэджэн, макъхэр нэIуасэ яхуэщIын. Къызэджар урысыбзэкIэ зэрегъэджэкIын (Адыгэ-урыс псалъалъэхэр къагъэсэбэпурэ). МагнитофонкIэ макъхэр пэжу къызэрапсалъу щытыр егъэтхауэ егъэдэIуэн. Зэрылажьэ IэрытхымкIэ ящIа лэжьыгъэхэр къыхэхыжын. Псалъэ ятхам я мыхьэнэр къагурыгъэIуэн. ФыкъедаIуэ, фыкъеджэ, къыжыфIэж. «Ь» зыбгъэдэт хьэрфхэр: жь, хь зыпыувэ хьэрфхэмрэ езыхэмрэ зэдэщIыгъум зы псалъэ гуэр къагъэлъагъуэу мэхъу. Жь(ы) – ветер, старый (акъужь, лIыжь). Хь(ы) – нести (хьэблэ, къуажэхь). Лэжьыгъэ: Псалъэуха, псалъэ зэпха щапхъэу къегъэхьын мы макъхэр хэту. Псалъэм папщIэ: нэхъыжь здэщымыIэм нэхъыщIи щыIэкъым; Жьым тесу псым йопыдж; Жьыщхьэ махуэ; Бжьыхьэр гъавэ къехьэлIэжыгъуэщ, н.къ. 12

ФыкъедаIуэ, фыкъеджэ, къыжыфIэж. «Ъ» зыбгъэдэт хьэрфхэр: гъ, къ, лъ, хъ зыпыувэ хьэрфхэмрэ езыхэмрэ зэдэщIыгъум зы макъ гуэр къагъэлъагъуэу мэхъу. Гъ(ы) – плач; (магъ, щыгъын, гъыринэ). Къ(ы) – къалэ, къан, Балъкъ. Лъ(ы) – кровь; (лъакъуэ, тхылъылъэ). Хъ(ы) – макъ дэкIуашэ дэгущ, увулярнэ вибрантщ, тэмакъыщIэ макъщ. Макъ хъ-р урыс псалъэхэми къащагъэсэбэпынкIи хъунущ. Макъ х-р зэгъэкIуауэ къапсэлъу. П.п. «хорошо» -м и пIэкIэ «хъэрошо» жаIэу. Щапхъэхэр: бохъшэ, хъэуан, хъарбыз, хъыдан, хъыджэбз, Хъаний, Бахъсэн (Баксан). Лэжьыгъэ: псалъэуха, псалъэ зэпха кIэщI щапхъэу къегъэхьын мы псалъэхэр хэту. 1.6. ПЫЧЫГЪУЭ, УДАРЕНЭ Псалъэхэр пычыгъуэкIэ зэпаудыфу егъэсэн, ударенэмкIэ гурыIуэгъуэ етын. Къегъэджэн, гъэтхэн. Урысыбзэми ещхьу, адыгэбзэм и псалъэхэр пычыгъуэурэ зэпоуд, щапхъэ: а-да-къэ, йо-дэ-ха-щIэ, ду-дакъ, уэл-ба-нэ, джа-нэ, алэ-рыбгъу. Адыгэ псалъэхэр макъзешэу хэтым хуэдиз пычыгъуэу мэхъу. Щапхъэ къегъэхьын, доскам щыгъэлэжьэн: пщэ-дджыжь, но-бэ, ха-дэ. Урысыбзэми ещхьу адыгэбзэми и псалъэхэри пычыгъуитI е нэхъыбэ хъумэ, пычыгъуэхэм ящыщ гуэрыр нэхъ хэкъузауэ къапсэлъ. П.п. ба-быщ, ма-фIэ, джэ-дыгу. Псалъэр зэрызэхэт пычыгъуэм ящыщ гуэрыр нэхъ хэкъузауэ къапсэлъыным ударенэкIэ йоджэ. Щапхъэ къегъэхьын, доскам щыгъэлэжьэн. Лэжьыгъэ 1. Псалъэхэр зэхэфтхыкI. Зы хьэрфзешэ фIэкIа зыхэмыт макъхэр япэ къехыгъуэу, хьэрфзешитI зыхэт псалъэхэр етIуанэ къехыгъуэу фтхы. Жэщ, махуэ, тетрадь, 13

тхылъ, бзу, къанжэ, псы, пыIэ, псалъэ, фалъэ, гъукIэ, гущэ, жьауэ. Лэжьыгъэ 2. Пычыгъуэ къэзыгъэхъу хьэрфзешэр щIэфтхъэ. Лэжьыгъэ 3. Псалъэхэр пычыгъуэкIэ зэпывуд. Текстыр егъэтхын, къахуеджэурэ. ЖьэрыIуатэу зрегъэдзэкIын, жаIэурэ (ямытхыу). а) Гъатхэм нэхъ щIэращIэ гъэм и пкъыгъуиплIым хэткъым. Гъатхэм бзу цIыкIухэр мэбзэрабзэ, шыр цIыкIу къраш. Щынэхэр мэджэгу. Дунейр щхъуантэ мэхъу. 1. Псалъэхэр пычыгъуэкIэ зэхэтхыкIын. 2. Хьэрфышхуэхэр щIегъэтхъэн. б) Щыгъынхэм я цIэхэр егъэтхын, ударенэр трагъэувэурэ: джанэ, гъуэншэдж, лъэпэд, вакъэ, бгырыпх, кIагуэ, щIакIуэ, пыIэ, н.къ. Адыгэбзэ ударенэм и хабзэхэр яжеIэн: ударенэр псалъэкIэмкIэ щыIэщ, псалъэпкъыр э-кIэ иухмэ, иужь ит пычыгъуэм и пэ къит пычыгъуэм тохуэ: мазэ, дыгъэ, мэракIуэ, мыIэрысэ. Макъ дэкIуашэкIэ иухмэ, иужь ит пычыгъуэм тохуэ: лъэпэд, бгырыпх, гуэгуш, бабыщ. Куэд бжыгъэм, щыIэныгъэ – щымыIэныгъэм, наклоненэм и суффиксхэм, падеж кIэуххэм ударенэ техуэркъым – ахэр пычыгъуэкIэ, къанэ псалъэпкъым и кIэр зэлъытар. Щапхъэ: къуажэхэм- къуажэ, сыкъеджащ – сыкъоджэ, укъакIуэмэ-укъакIуэ, сыхуэзэнукъым – сыхуэзэну. Гу лъытэн: БлэкIа, къэкIуэну зэманхэм я суффиксхэм сыт щыгъуи къашэ ударенэ: къэкIуащ, сынэкIуэнущ. Урыс псалъэу адыгэбзэм къищтэхэм ударенэр къызэтонэж, урысыбзэм зэрыщытым хуэдэу: завод, фабрикэ, колхоз.

14

1.7. Текст къегъэджэн, къикIыр урысыбзэкIэ тыркубзэкIэ, хьэрыпыбзэкIэ зэрадзэкIыурэ (Адыгэ-урыс псалъалъэр къагъэсэбэпурэ).

1. Фыкъеджэ текст «Налшык» жыхуиIэм Налшык Къэбэрдей-Балъкъэр республикэм и къалащхьэщ. "НалщӀэч" жыхуиӀэ псалъэпкъит1 зэхэжыхьам къытекӀащ. Языныкъуэм нал+цӀыкӀу хуэдэу ябжыр. Къапщтэмэ, НалщӀэч къалэ нал цӀыкӀум ику итым ещхьщ. Къалэм и дамыгъэ нэхъыщхьэр налщ. 2. Псалъалъэхэр къэвгъэсэбэпурэ мы тхыгъэр урысыбзэкIэ, тыркубзэкIэ, хьэрыпыбзэкIэ зэвдзэкI. 3. «Русско-кабардинско-балкарский разговорникымкIэ» гъэлэжьэн. 4. ФIэхъус сэлам ехыныгъэу адыгэбзэм иIэмкIэ гурыIуэгъуэ етын. ФIэхъус сэламхэр: Уи (фи) махуэ фIыуэ! Уи пщыхьэщхьэ фIыуэ! Уи (фи) пщэдджыжь, махуэ Гуп махуэ апщий! (пщыхьэщхьэ) фIыуэ! Уузыншэм! Фыузыншэм! Шхошх – бохъу апщий! Дауэ фыщытхэ? ФIэхъус апщий! Гъуэгу махуэ! Къеблагъэ! ТхылъкIэ гъэлэжьэн: Адыгэ IуэрыIуатэм щыщ къагъэсэбэпкIэрэ, зыхуэгъэзэныгъэ, зэрыцIыхуныгъэ псалъэхэр егъэщIэн, псалъэухам хэту къахьыфу егъэсэн.

15

1.8. Адыгэбзэм и псалъэхэр (лексикэр) Адыгэбзэм езым и лексикэр. НэгъуэщIыбзэм щыщу къищта псалъэхэр ахэр зэпха IэхугъуэхэмкIэ гурыIуэгъуэ етын. Дэтхэнэ зы бзэри псалъэхэу зэхэтщ. Зы бзэ гуэрым псалъэу хэтым а бзэм и лексикэкIэ йоджэ. Псалъэ къэс езым и мыхьэнэ иIэщ. Псалъэухам хэт Мэжид, унэ щIын псалъэхэм мыпхуэдэу мыхьэнэ яIэщ. Мэжид – цIыхуцIэщ; Унэ – псэуалъэ, цIыхум и псэупIэ; ЩIын – гъэзэщIэн, ухуэн. Адыгэбзэм хэт псалъэ куэдым мыхьэнэу тIу, нэхъыбэ яIэщ, щапхъэ: Iэнэ, сэ, дэ, шхын, жьы, бгы, н.къ. Iэнэ псалъэм и мыхьэнэр: ПхъащIэм Iэнэ лъакъуищ тхуищIащ. Мы псалъэухам Iэнэ псалъэм къигъэлъагъуэр унэлъащIэм щыщу зытешхыкI хьэпшыпш. ХьэщIэхэр къызэрысу Iэнэ къыхуащтащ. Мы псалъэухам Iэнэ псалъэм ерыскъы, шхын мыхьэнэ иIэщ. Урысыбзэми ещхьу адыгэбзэми и кIуэцIкIэ псалъэхэм я мыхьэнэр зэхьэкIауи къагъэсэбэп: анэ дыщэ. Адыгэбзэми хэт псалъэхэм я нэхъыбапIэр бзэм ирипсалъэ псоми къагуроIуэ, къагъэсэбэп. Аращ апхуэдэхэм щIеджэр псоми къагъэсэбэп псалъэкIэ. Псоми къагъэсэбэп псалъэхэрщ дыщыпсалъэкIэ ди бзэм къакIуэрейр: унэ, адэ, анэ, сэ, уэ, цIыкIу, уэшх, гъавэ, н.къ. Псоми къагъэсэбэп псалъэхэм нэмыщI, цIыхухэм езыхэм я IэщIагъэм епха псалъэ къагъэсэбэп. Ахэр IэщIагъэлIхэм, нэгъуэщI предметхэм, я лэжьыгъэхэм я цIэу. Апхуэдэ псалъэхэм IэщIагъэм епха (профессиональнэ) псалъэкIэ йоджэ: статья, пычыгъуэ, ударенэ, титульнэ лист, репетицэ. Дэтхэнэ зыбзэми езым и псалъэхэм (езы бзэм ей, къигъэхъуахэм) нэмыщI, нэгъуэщIыбзэхэм къыхихауэ псалъэ куэд иIэщ. НэгъуэщIыбзэм псалъэ къыхиххэр бзэм псалъэхэм я къэпсэлъыкIэм ирегъэувэ. Псалъэхэр нэгъуэщIыбзэм къыхихынур епхащ а бзэр зыIурылъ лъэпкъым и тхыдэм, 16

абы и гъунэгъуу псэуа лъэпкъхэм, абыхэм я кум дэлъа зэхущытыкIэхэм. Адыгэбзэм и лексикэм хэтщ тырку – тэтэр, перс (иран), хьэрып, урыс псалъэхэр. Тырку – тэтэр псалъэхэр: жэрдэм – инициатива, помощь, бащлъыкъ, гуэгуш, къаз, сабын. Хьэрып псалъэхэр: акъыл, зэман, мурад, сыхьэт. Персыбзэм (ираныбзэм) щыщхэр: бэзэр, тумэн, дарий, тэрэзэ. Урысыбзэм щыщхэр: лом, хамут, бэлътоку, сэлэт, школ, билет, колхоз, радио, телевизор, ракетэ, н.къ. Бзэм и псалъэхэр зэхуэхьэсауэ зэрыт тхылъым, псалъалъэкIэ йоджэ, (псалъэхэр, егъэлъэгъун, егъэцIыхун, зэрызэщхьэщыкIхэм я гугъу хуэщIын). Лэжьыгъэ. Мы псалъэхэр зэхэфтхыкI: джанэ, перо, класс, партэ, фо, дэ, сэ, ручкэ, комбайн, кино, дэлъху, къуэш, шыпхъу, гъунэгъу, Iэ. 1)Урысыбзэм къыхиха псалъэхэр зы сатыру. 2)Адыгэбзэм езым и псалъэхэр нэгъуэщI сатыру. Мыр уэ уи тхылъ? -Хьэуэ, мыр си тхылъкъым. Мыр абы и тхылъщ. Мыр уэ уи тетрадь? - Хьэуэ, мыр си тетрадкъым. Мыр абы и тетрадщ. Мыр уэ уи ручкэ? -НтIэ, мыр сэ си ручкэщ. 3) Диалогым къеджэн, жегъэIэжын, щхьэкIэ гуашауэ езыхэм зэхегъэлъхьэн (щапхъэм ещхьу). 4) Махуэхэм я цIэхэр егъэцIыхун, зрегъэгъэщIэн: Понедельник – блыщхьэ Вторник – гъубж 17

Среда – бэрэжьей Четверг – махуэку Пятница – мэрем Суббота – щэбэт Воскресенье – тхьэмахуэ.

Лэжьыгъэ. Адыгэ – урыс псалъалъэхэм къыщегъэгъуэтын псалъэ зыбжанэ щыIэцIэхэу, плъыфэцIэхэу, глаголхэу (псалъалъэм псалъэхэр къритхыкIауэ итхэн урокым и конспектым). а) КърабжэкIын щхьэ цIэпапщIэхэр. б) Гъэбжэн тIощIым, плIыщIым нэс. в) Текстым къегъэджэн. Абыхэм егъэтхын, къахуеджэурэ. 1.9. Бзэм и псалъэхэр: синонимхэр, омонимхэр, жьы хъуа псалъэхэр, фразеологизмхэр, IэщIагъэм ехьэлIа псалъэхэр (профессионализмхэр) «Зэрылажьэ Iэрытхым» и кIэм ит Iыхьэр, мы разделым теухуауэ егъэтхын. Урысыбзэми ещхьу адыгэбзэми иIэщ синоним, омоним, жьы хъуа псалъэхэр, псалъэщIэхэр, фразеологизмхэр. Синонимхэр. Зи къпсэлъыкIэкIэ зэтемыхуэу, ауэ зи мыхьэнэ нэхъыщхьэхэр зэтехуэ е зэгъунэгъу псалъэхэм е псалъэ зэпыщIахэм синонимкIэ йоджэ. П.п. ин – абрагъуэ, щIыIэ – уае, къуажэ – жылэ. Синонимхэм бзэр къулей ящI. Хэт къихьын нэгъущI псалъэ? Антонимхэр. Мыхьэнэ зэпэщIэуэ зиIэ псалъэхэм антонимкIэ йоджэ. П.п. уэфI-уае; дахэ-Iей; ин – цIыкIу. Хэт къихьын нэгъуэщI псалъэ? Жьы хъуа псалъэхэр. Бзэхэм щIагъуэрэ къыщамыгъэсэбэпыж псалъэхэм жьы хъуа псалъэкIэ йгоджэ. П.п. гуэншэрыкъ (ср.рус. лапти), пхъэ вакъэ, быргуэбыргуэ. 18

ПсалъэщIэхэр. Общественнэ псэукIэм щIэныгъэм, техникэм, культурэм зиужьыным къыхэкIыу къожьэ IуэхугъуэщIэхэр, хьэпшыпыщIэхэр. Абыхэм къадокIуэ я фIэщыгъэцIэхэри – псалъэщIэхэри: колхоз, бригадир, звеновод. Хэт къихьын нэгъуэщI псалъэ? ПсалъэщIэхэм я нэхъыбэр урысыбзэм къыхэкIащ. Фразеологизмэхэр. ЗэкIэщIэпч мыхъу псалъэ зэпхахэм щыщ куэдыр я мыхьэнэкIэ зы псалъэм похъу. Абы къыхэкIкIэ я псалъэ зэпхахэр зэкIэщIэпчмэ, къарыкI мыхьэнэхэр мэкъутэ. Апхуэдэ псалъэ зэпхахэм фразеологие(ческэ) обороткIэ йоджэ. ФIыуэ лъагъун – любить. Гум имыхуж – незабываемый, незабвенный. Гум телъын – лежать на сердце. Нэхъыбэрэ къагъэсэбэп зыкъом тхын. Хэт къихьын нэгъуэщI фразеологизм, е фразеологическэ оборот? Диалогым къахуеджэн, ролкIэ яхуэгуэшыжауэ жегъэIэжын. - Мы аудиториер ин? - Хьэуэ, аудиториер цIыкIущ. - Мы аудиториер нэху? - НтIэ, нэхущ. Лэжьыгъэ. Псалъэухахэр егъэтхын, жегъэIэжын, омоним, синонимхэр зэхегъэгъэкIын: бэв, нэху, Iув, къуажэ, кIыфI, хужь, пIащэ, кIыхь, бгъуэ, бгъузэ, кIэщI, лъагэ, лъахъшэ, ин, цIыкIу. Псалъэуха зэхегъэлъхьэн, омоним, синоним хэту. Ахэр доскам щегъэтхын. Текст къегъэджэн, къызэджар зрегъэдзэкIын. Псалъэжьхэр махуэ къэс бзэм къегъэсэбэп. Макъ пычыгъуэ зэщIэжьыуэ зэраIэм къыхэкIкIэ, ахэр гум иубыдэгъуафIэщ. П.п. «Гупсыси псалъэ, зыплъыхьи тIыс» - жыхуаIэ псалъэжьым «с» макъыр зэщIожьыуэ. Псалъэжьхэр Iуэхугъуэ Iэджэми теухуащ. 19

ГуащIэдэкIым теухуа псалъэжьщ: «Улажьэмэ, лыжь пшхынщ, умылажьэмэ, лажьэ бгъуэтынщ». Хэт къызжиIэн, урысыбзэм, тыркубзэм, хьэрыпыбзэм къыхихыу мыбы и мыхьэнэкIэ теухуа псалъэжь? Гъэсэныгъэмрэ хабзэмрэ теухуахэм ящыщщ махэр: «Е пщIауэ, фIы ущымыгугъ», «Нэмысым насып къыдокIуэ». Хэт къызжиIэн, урысыбзэм къыхихыу мыбы и мыхьэнэкIэ техуэ псалъэжь? Лэжьыгъэ. Псалъэжьхэр зрегъэгъэщIэн. Урысыбзэм щыщ псалъэжь ящIэхэр адыгэбзэкIэ зрегъэджэкIын, къыжегъэIын.

1.10. Адыгэ литературэбзэр, абы и диалектхэр. Адыгэ литературэбзэр щызэфIэуващ лъэпкъым езым и тхыгъэ иIэ хъуа иужькIэ. Литературэбзэр къызэрыгуэкI бзэм къызэрыщхьэщыкI щIагъуэ щыIэкъым. Иджырей адыгэбзэм и литературэбзэм лъабжьэ хуэхъуар Бахъсэн диалектырщ, (е диалект Большой Кабарды). Бахъсэн диалектым нэмыщI адыгэбзэм иIэщ: Мэздэгу, Беслъэней, Кубань диалектхэр. А диалектхэм псори ирипсалъэр адыгэхэщ, ауэ литературэбзэм къыщхьэщыкIыныгъэ щхьэхуэ иIэщ. П.п. псалъэ щхьэхуэм и къэпсэлъыкIэхэр щызэтемыхуэ щыIэщ. Къэбэрдей – шэрджэс литературэбзэр зыгъэтIылъахэм ящыщ зыщ ЩоджэнцIыкIу Алий. Лэжьыгъэ. АдыгэбзэмкIэ текст (усэ) е Фонохрестоматием щыщу зы пластинкэ егъэдэIуэн (псалъэ мыгурыIуэгъуэхэр яжеIэн). Диалогым къыхуеджэн, жегъэIэжын, ролкIэ гуэшауэ. - Уи тхылъхэр дауэ зепхьэрэ? 20

- Си тхылъыр къабзэу зызохьэ. - Уи уэрамыр сыт хуэдэ? - Ди уэрамыр сыт щыгъуи къабзэщ. Мы щапхъэм тету езыхэм диалог кIэщI зэхегъэлъхьэн. Псалъэуха зытхух егъэтхын, къахеуеджэурэ. Доскам зыгуэрым кърегъатхэурэ, зэратхыфым егъэплъыжьын. Ятхам къегъэджэжын. 1.11. Псалъэ къэхъукIэр. Псалъэ зэхъуэкIыкIэмрэ псалъэ къэхъукIэмрэ. КъызытехъукI псалъэпкъыр. Псалъэ къызэрыхъу префикс, суффиксхэр. Бзэм мычэму псалъэщIэ къыщохъу. Ахэр адыгэбзэм хэт псалъэпкъхэм къатохъукI щIыкIэ зэмылIэужьыгъуэкIэ. НэгъуэщI псалъэ къызытекI псалъэпкъым къызытехъукI псалъэпкъкIэ йоджэ. ПСАЛЪЭ КЪЭХЪУАХЭР

Префикс КъызытехъукI псалъэпкъ Суффикс лы гъэ уэлбан(а) лэ хэ плъэ къэгъэ кIуэ ж напэ-Iэ-лъэщI ПсалъэпкъитI е нэхъыбэ зэхыхьэкIэрэ псалъэ къохъу. ПсалъэпкъитI е нэхъыбэу зэхэтхэм псалъэ зэхэлъкIэ йоджэ. Апхуэдэ куэд адыгэбзэм хэтщ. Ахэр зыщыщ псалъэ лъэпкъыгъуэкIэ уеплъмэ щыIэцIэхэщ, плъыфэцIэхэщ. Псалъэпкъ зэхыхьэкIэрэ глагол къэхъу хабзэкъым. Глаголхэр нэхъыбэу къызэрыхъухэр префиксхэмкIэщ; щыIэцIэ, плъыфэцIэхэр суффикскIи къохъухэр.

21

ПСАЛЪЭ ЗЭХЭЛЪХЭР

Япэ псалъэпкъ

Зэзыпх

ЕтIунэ псалъэпкъ

мэз а кIуэ Iэ ры кIуэ Iэ ры тх жьы щIэху мэкъу мэш 1. Псалъэ зэлъэбжьэгъухэм къегъэджэн, перевод ящIу, ахэр гуп-гупу зэхегъэтхыкIын: нэху, псы, нэхущ, псынщIэ, псыпцIэ, псысэ, псыкъуий, псалъэ, псынщIагъэ, псыф, псыгъуэ, псынэ. 2. УпщIэхэм ирикъуу жэуап ефт. Жэуапхэр фтхы. Щапхъэ: ЩIымахуэм дунейр щIыIэ мэхъу. Гъэм и сыт пкъыгъуэ дунейр щIыIэ щыхъур? Сытым щIиуфэр щIыр? (ЩIыр уэсым щIеуфэ). Сытхэр щIымахуэм мэжалIэрэ? (Къуалэбзухэр). Хэт сымэ хуабэу зызыхуапэр? (ЦIыхухэм хуабэу захуапэ). Лэжьыгъэ. Текст къегъэджэн. Псалъалъэхэр къэвгъэсэбэпурэ зэвдзэкI. Суткэм и Iыхьэхэр кърабжэкIын: махуэ, пщэдджыжь, шэджагъуэ, пщыхьэщхьэ, жэщ, жэщыбг. Мыхэр хэту псалъэуха зэхэлъхьэн. Сэ махуэм солажьэ, пщыхьэщхьэм соджэ, жэщыр хэкIуэтэху тхылъ сыкъоджэ, уэ жэщым улажьэрэ? Сэ пщэдджыжьым гимнастикэ сощI, фэ фщIыркъэ? Ар пщыхьэщхьэм жьы къабзэм куэдрэ хэтщ.

22

ПСАЛЪЭ ЛЪЭПКЪЫГЪУЭХЭР 1.12. Псалъэм и лексическэ мыхьэнэмрэ и грамматическэ мыхьэнэмрэ Псалъэм и лексическэ мыхьэнэкIэ зэджэр дэ дыкъэзыхъуреихьхэм щыщу псалъэм къигъэлъагъуэрщ: предмет (жыг, шы, псы, гупсысэ), предметым и плъыфэ (абрагъуэ, IэфI, щхъуантIэ), предметым илэжь (вэн, тхэн, лъэтэн) н.къ. Лексическэ мыхьэнэм нэмыщI, псалъэм иIэщ грамматическэ мыхьэнэри. Грамматическэ мыхьэнэкIэ йоджэ бжыгъэ, падеж, белджылагъ, щхьэ, зэман, лъэIэслъэмыIэс, зыгъэзэж-зымыгъэзэж категориехэм. ПСАЛЪЭ ЛЪЭПКЪЫГЪУЭХЭМКIЭ ГУРЫIУЭГЪУЭ Адыгэбзэм и псалъэ лъэпкъыгъуэхэр пщIы мэхъу. Лексическэ мыхьэнэи грамматическэ мыхьэнэи зиIэ псалъэ лъэпкъыгъуэхэм зи щхьэ хущыткIэ йоджэ. Зи щхьэ хущыт псалъэ лъэпкъыгъуэхэр хы мэхъу: щыIэцIэ, плъыфэцIэ, бжыгъэцIэ, цIэпапщIэ, глагол, наречие. Грамматическэ мыхьэнэ фIэкIа лексическэ мыхьэнэ зиIэхэм псалъэ лъэпкъыгъуэ кIэрыдзэнкIэ йоджэ. Ахэр щы мэхъу: послелогхэр, союзхэр, частицэхэр. ЕпщIанэ псалъэ лъэпкъыгъуэм междометиекIэ йоджэ. Щапхъэ: Iагъу! УэI! Ура! Междометием лексическэ мыхьэнэи яIэжщ.

мыхьэнэи

23

грамматическэ

1.13. ЩЫIЭЦIЭ ЩыIэцIэкIэ йоджэ, предмет къэзыгъэлъагъуэ псалъэм. Ар жэуап хуохъу Хэт? Сыт? упщIэхэм. ЩыIэцIэхэм грамматическэ мыхьэнэуэ яIэщ мыхэр: падежкIэ зэхъуэкIа мэхъу, закъуи куэд бжыгъи яIэщ, тIууэ зэщхьэщокI – цIэ унейрэ, цIэ зэдайрэ. Псалъэухам пкъыгъуэ нахъыщхьэуи пкъыгъуэ етIуанэуи хоувэ. Урысыбзэм къыщхьэщыкIыу, адыгэбзэм и псалъэхэр зэщхьэщокI (щыIэцIэр) цIыху класс къэзыгъэлъагъуэрэ цIыхум емыхьэлIа псалъэ къазыгъэлъэгъуэхэу – мыцIыху класс. УпщIэ ХЭТ? – жыхуиIэр (зэхьэлIар) цIыхурщ. Адрей псалъэхэм цIыхур къыхэгъэкIауэ псэ зыIут псори хэту, предмет къэзыгъэлъагъуэм яхуэувыр СЫТ? упщIэрщ. Щапхъэхэр: ХЭТ? Анзор, ФатIимэ, летчик, журналист, сэ, дэ, анэ, нанэ, дадэ. ЦIыхум ехьэлIа псалъэхэр егуэшыж езы цIыху мыхьэнэ къызэрыкI псалъэхэмрэ цIыхум и цIэ, и IэщIагъэр къэзыгъэлъагъуэ псалъэхэмрэ. Апхуэдэ псалъэхэр егуэшыж езыр гупитIу (нэхъапэм куэду хэтащ адыгэбзэм апхуэдэ щапхъэ): а) цIыхухъухэм фIэкIа къамыгъэсэбэпхэр: шынэхъыжь, шынэхъыщIэ, шыпхъу.

къуэш,

б) цIыхубзхэм фIэкIа къамыгъэсэбэпхэр: СЫТ?: доска, жэм, пыл, стIол, ручкэ. Адыгэбзэм категория рода жыхуэтIэр иIэкъым. къыхэкIкIэ псалъэхэр родкIэ зыщхьэщыкIыркъым.

24

Абы

Къэвгъуэтыт нэгъуэщI щапхъэхэр. ХЭТ? – цIыху; Лиуан. СЫТ? – шы; тетрадь. Урысыбзэм ещхьу, адыгэбзэми щыIэцIэр тIууэ зэщхьэщокI: цIэ унейрэ цIэ зэдайрэ. Предмет щхьэхуэхэм и фIэщыгъэцIэм щыIэцIэ унейкIэ йоджэ. ЩыIэцIэ унейхэр хьэрфышхуэкIэ ятх. ЩыIэцIэ унейхэм щыщхэщ: унэцIэ, адэцIэ, географие фIэщыгъэцIэхэр, тхылъхэм, журналхэм я цIэхэр н.къ. П.п. ЩоджэнцIыкIу Алий, Бахъсэныжь, Iуащхьэмахуэ, н.къ. Зэхуэдэ предмет зыбжанэ я фIэщыгъэцIэхэм щыIэцIэ зэдайкIэ йоджэ. П.п. жыг, класс, Iэщ, мастэ, кIэртIоф. Къэдвгъэхьыт нэгъуэщI щапхъэ! Фыкъеджэ, щхьэкIэ зэхуэвгуэшауэ, зэвгъащIэ. - Сэ си цIэр Лиуанщ. Уэ уи цIэр сыт? - Сэ си цIэр ФатIимэщ. Сэ сы-ФатIимэщ. - Дэнэ уздыщыщыр? Ущыпсэур дэнэ щIыпIэ? - Сэ Бахъсэн сыщыщщ. – Сэ Дамаск къалэм сыщопсэу. Лэжьыгъэ. Зэрылажьэ IэрытхымкIэ ялэжьын лэжьыгъэ етын. ЗэрыцIыхуныгъэ темэм щыгъэгъуэзэн, езыхэр гъэпсэлъэн.

25

1.14. СклоненэмкIэ гурыIуэгъуэ етын, падежхэр, падеж формэхэр егъэцIыхун, псалъэхэр падежкIэ, бжыгъэкIэ зэрегъэхъуэкIын. Гъэтхэн, падеж формэхэр къагъэсэбэпурэ гъэпсэлъэн. Адыгэбзэм падеж формипIлI иIэщ. Мис ахэр: Именительнэ – хэт? сыт? сытыр? щIалэ(р), унэ(р) Эргативнэ - хэт? сыт? сытым? щIалэм, унэм Послеложнэ – хэткIэ? сыткIэ? сытымкIэ? щIалэхэмкIэ, унэмкIэ Обстоятельственнэ – хэту? сыту? сытрау? щIалэу, унэу Псалъэхэр падежкIэ зэхъуэкIа щыхъум деж (щыIэцIэ, цIэпапщIэ, н.къ.) белджылы е мыбылджылы склоненэм тетынкIэ хъунущ (закъуэ, куэд бжыгъэм итынущ, белджылы склоненэм деж). Псалъэм папщIэ. Белджылы склоненэ Падежхэр И.п. Эрг.п. Посл.п. Обст.п.

Закъуэ бжыгъэ уадэ-р уадэ-м уадэ-м-кIэ уадэ-ра-уэ

Мыбелджылы склоненэ И.п. Эрг.п. Посл.п. Обст.п.

Куэд бжыгъэ уадэ-хэ-р уадэ-хэ-м уадэ-хэ-м-кIэ уадэ-хэ-ра-уэ уадэ уадэ уадэ-кIэ уадэ-у

26

Лэжьыгъэ. ЖьэрыIуатэу щыIэцIэ зырыз падежкIэ зэрегъэхъуэкIын, бжыгъитIми тету. Текст егъэтхын, къахуеджэурэ. Падеж, кIэух зыпыт псалъэхэр щIегъэтхъэн, зэрыт падежхэр къыжегъэIэн. Машинэр къокIуэр. Машинэ къокIуэ. Тхылъым седжащ. Тхылъ седжащ. УнэмкIэ сохь. КуэбжэмкIэ докI. ЩIалэрауэ къыщIэкIынт си деж къэкIуар. Студенту къыщIэкIынщ ар. Дыгъэр къопс. ЩIалэм унэмкIэ иунэтIащ. Щапхъэхэм тету псалъэуха кIэщI зэхегъэлъхьэн, падеж, бжыгъэ формэхэр къагъэсэбэпкIэрэ. ПсалъэщIэхэр егъэцIыхун, егъэтхын, къегъэпсэлъын. 1.15. ПлъыфэцIэмкIэ гурыIуэгъуэ етын, ахэр щыIэцIэм зэрыбгъэдэувэ, зэрепха щIыкIэр егъэщIэн. ЩытыкIэ, зыщыщ къэзыгъэлъагъуэ плъыфэцIэхэр зэхагъэкIыфу егъэсэн. ПлъыфэцIэхэм и мыхьэнэр.ПлъыфэцIэкIэ зэджэр зи щхьэ хущыт псалъэ лъэпкъыгъуэхэм щыщу предметым и плъыфэ къэзыгъэлъагъуэ СЫТ ХУЭДЭ? ДЭТХЭНЭ? жыхуиIэ упщIэхэм я жэуапу къакIуэрщ. П.п. (уэс) хужь, (хэку) ин, (машинэ) лъэщ, дыгъуасэрей (газет). Хэт къихьын нэгъуэщI щапхъэ? ПлъыфэцIэр лIэужьыгъуитIу щыIэщ: предметым и щытыкIэ къэзыгъэлъагъуэрэ, предметыр зыщыщыр къэзыгъэлъагъуэрэ. Предметым и щытыкIэр къызэрыкI плъыфэцIэхэм къагъэлъагъуэ предметым и плыфэ зэмылIэужьыгъэхэр: блын хужь, жыг лъагэ, нащэ дыдж; предметым и плыфэр зэхуэмыдэу иIэнкIэ зэрыхъур: нэхъ плъыжь, плъыжьыщэ, нэхъ плъыжь дыдэ. Ар егъэлеяуэ степенкIэ къагъэлъагъуэ. Предметыр зыщыщыр къызэрыкI плъыфэцIэхэм къагъэлъагъэу предметыр щIыпIэкIэ е зэманкIэ зыщыщыр: 27

ищхъэрэ лъэныкъуэ, ипщэ мэз, зымахуэрей хьэщIэр, нобэрей Iуэху. Я увыкIэкIэ, зыщыщ къэзыгъэлъагъуэ плъыфэцIэхэр сыт щыгъуи щыIэцIэхэм и пэкIэ мэув: п.п. мыгъэрей лэжьыгъэ. ЩытыкIэ къэзыгъэлъагъуэ плъыфэцIэхэр щыIэцIэхэм я ужькIэ мэув: п.п. балыджэ сыр. Хэт къихьын нэгъуэщI щапхъэ? Лэжьыгъэ. Тхыгъэ лэжьыгъэ егъэгъэзэщIэн. Я фэкIэ зыхуэдэр къэзыгъэлъагъуэ плъыфэцIэхэр щыIэцIэхэм пыфтхэ: фIамыщIыр…, шыбжийр…, уэсыр …, къуаргъыр…, дыгъэр …. Я IэфIагъэ-дыджагъ къэзыгъэлъагъуэ плъыфэцIэхэр щыIэцIэхэм пыфтхэ: фошыгъур…, бжьыныр…, бжьыныхур…, шыгъур…, балыджэр…, хъэуаныр… Инагъ-цIыкIуагъ къэызгъэлъагъуэ плъыфэцIэхэр щыIэцIэхэм пыфтхэ: пылыр…, кIэпхъыр…, бзыр…, бгъэр… . ПлъыфэцIэхэр падежкIэ, бжыгъэкIэ зэхъуэкIа мэхъу. ПлъыфэцIэхэр нэхъыбэрэ псалъэухам определенэу, сказуемэу хоувэ. ЩытыкIэ къызэрыкI плъыфэцIэхэм зэлъытэныгъэ степену тIу яIэщ: зэгъэпщэныгъэ (Шы нэхъ дахэхэр къащэхуурэ Iуашырт – (КI.Т.), егъэлеиныгъэ (нэхъ гурыхь дыдэ; псом нэхърэ нэхъ къабзэ; нэхъ IэфI дыдэ). Лэжьыгъэ. ЖьэрыIуатэу гъэлэжьэн. ЩыIэцIэхэм къахуеджэн, мыхьэнэкIэ екIун плъыфэцIэ пагъэувэурэ къыжегъэIэн. П.п. щхьэц (фIыцIэ, кIыхь, кIэщI, Iув, баринэ): нэ, абдж, мыIэрысэ, бгы, сэ, джыдэ, бел, жызум, кхъужь, зауэлI, лэжьакIуэ, еджакIуэ, усакIэ, топ, линейкэ, IэлъэщI, унэ, пкъо, стIол, мэкъу, удз, хьэжыгъэ. 28

Псалъэуха ныкъуэхэм къахуеджурэ егъэтхын, къезэгъыну плъыфэцIэхэр хагъэувэурэ: Махуэр хуабэщ, жэщыр…. ЩIымахуэм жэщыр кIыхьщ, махур… . Бжьыхьэ уэшхыр щIыIэщ, гъэмахуэ уэшхыр…. Шыгъур хьэлъэщ, бжьэхуцыр… . Шатэр Iувщ, шэр…. Уэсыр хужьщ, щIыгулъыр…. Гъэмахуэр хуабэщ, щIымахуэр … . 1.16. ЩыIэцIэмрэ плъыфэцIэмрэ бжыгъэкIэ, падежкIэ зэхъуэкIа зэрыхъур егъэлъагъун, къегъэджэн, гъэтхэн, гъэпсэлъэн. ПлъыфэцIэмрэ абы игъэбелджылы щыIэцIэмрэ падежкIэ, бжыгъэкIэ зэхъуэкIа мэхъу зы псалъэм хуэдэу (белджылы, мыбелджылы склоненэм и закъуэ, куэд бжыгъэм тетхэу). ЩыIэцIэмрэ плъыфэцIэмрэ язэхэзу яужь итым поувэ падеж кIэуххэр. П.п. нобэрей газет – нобэрей газетыр; мыIэрысэ щхъуантIэ – мыIэрысэ щхъуантIэр. ЩыIэцIэм и гъусэу, белджылы склоненэу Падежхэр ЩытыкIэ къызэрыкI Зыщыщ плъыфэцIэ къэзыгъэлъагъуэ плыфэцIэ И.п. МыIэрысэ щхъуантIэ-р Нобэрей Эрг.п. -/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/ -м газет-ы-р Посл.п. -/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/ - -/-/-/-/-/-/-/-/-/Обст.п. мкIэ /-/-/-/-/ -ы-м -/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/ - -/-/-/-/-/-/-/-/-/рауэ /-/-/-/-/ымкIэ -/-/-/-/-/-/-/-/-//-/-/-/-/ырауэ

29

Лэжьыгъэ. Щапхъэ зырыз къегъэхьын, зэпкъырегъэхын. а) Псалъэухахэм къахуеджэн. ПлъыфэцIэхэр къэвгъуэт, падеж кIэуххэр зыпыувэхэр къыжыфIэ. I. Гъэмахуэ пщэдджыжь дахэр къихьащ. 2. Гъатхэ дыгъэ пщIыпщIыр пщэдджыжь уафэ джабэм нэщхъыфIэу щоджэгу. 3. Дыгъуасэрей махуэр уэлбанэурэ кIуащ. 4. Иджырей псэукIэр тыншыгъуэщ. б) Усэ пычыгъуэхэм къахуеджэн. ЩыIэцIэхэмрэ плъыфэцIэхэмрэ зэщIыгъуу къыхегъэтхыкIын. Пшагъуэ псыIэ щIыIэхэр (сыт хуэдэ? – пшагъуэ псыIэ) уэгум трихьащ. Ди бгышхуэ лъагэшхуэхэр Пшэхэм щIагъэнащ. (ЩоджэнцIыкIу Алий). Псы уэрхэр Iущащэу Мыл кхъуафэм щокIуасэ Iэсахэщ, нэщхъейхэщ, Мылищэр зэрахъэр. (ЩоджэнцIыкIу Алий). Жьы хуэмыр йоубзэ ЩIы напэу нэщхъыфIэм, ЩIыкIафэщ псэущхьэу Щыслъагъуэр си пащхьэм. (ЩоджэнцIыкIу Алий). 1.17 Лэжьыгъэ. Фонохрестоматием щыщ пластинкэ «Сосрыкъуэ нартхэм мафIэ къазэрыхуихьыжар» - жыхуиIэм егъэдэIуэн (пычыгъуэ къэскIэ зэрызурэ). Псалъэ къагурымыIуэхэр яжеIэн, къарыкIыр егъэщIэн. Адыгэ нарт хъыбархэмкIэ гурыIуэгъуэ кIэщI етын. «Сосрыкъуэ мафIэ къызэрихьыжа» - текстым къегъэджэн, пычыгъуэ – пычыгъуэкIэ яхуэгуэшауэ. ЦIэхэр, фIэщыгъэцIэхэр текстым зэрыщатхым гу лъегъэтэн. 30

1.18. БжыгъэцIэхэр Урысыбзэми ещхьу, адыгэбзэм и кIуэцIкIэ бжыгъэцIэкIэ йоджэ, предметхэм я бжыгъэр е предметыр щабжкIэ, ахэр зэрызэкIэлъыкIуэр къэзыгъэлъагъуэ псалъэхэм. Я мыхьэнэ, я къэхъукIэ икIи я къэгъэсэбэпыкIэ елъытауэ бжыгъэцIэхэр лIэужьыгъуиплъIу зэщхьэщокI: КъызэрыкIуэ зэрабж: тIу, щы, плIы. ЗэрызэкIэлъыкIуэ: етIуанэ, ещанэ… Зэрагуэш: тIурыт, щырыщ… Къутахуэ: тIуанэ, плIанэ… Бжыгъэ къэзыгъэлъагъуэ бжыгъэцIэхэм зэрабж бжыгъэцIэкIэ йоджэ. Зэрабж бжыгъэцIэр жэуап хуохъу ДАПЩЭ? СЫТ ХУЭДИЗ? УпщIэхэм. ЗэрызэкIэлъыкIуэ бжыгъэцIэхэр жэуап хуохъу ЕДАПЩАНЭ? ДЭТХЭНЭ? упщIэхэм. ФЫКЪЕДАIУЭ, КЪЫЖЫФIЭЖ, ЗЭВГЪАЩIЭ.

ЗэрызэкIэлъыкIуэ Зэрабж зы-мыIэрысэ езанэ-школ//япэ класс тIу-мыIэрыситI етIуанэ-школ//-/-/-/ щы-мыIэрысищ ещанэ-школ//-/-/-/-/ плIы-мыIэрысиплI еплIанэ школ//-/-/-/ тху-мыIэрыситху етхуанэ-школ//-/-/-/ хы-мыIэрысих еханэ школ//-/-/-/ блы-мыIэрысибл ебланэ школ/- класс й(ы)-мыIэрысий еянэ школ/-класс бгъу-мыIэрысибгъу ебгъуанэ школ/-класс пщIы-мыIэрысипщI епщIанэ школ/-класс пщыкIуз – мыIэрысэ епщыкIузанэ школ/-класс пщыкIуз ПщыкIузым къыщыщIэдзауэ тIощIым нэсыху (11-19) бжыгъэцIэхэр къохъу пщIы бжыгъэр япэ иту, единицэр абы къыкIэлъыкIуэу, а лъабжьитIыр зэзыпх кIу-кIэ зэпхыжауэ яужь ит бжыгъэцIэм нэ-р поху. ТIум у-р поху. 31

МыIэрысэ пщыкIуз (ы) (е) школ-/-класс МыIэрысэ пщыкIутI (ы)-I2-/МыIэрысэ пщыкIущ (ы)-I3-/МыIэрысэ пщыкIуплI (ы)-I4-/класс

П.п. зы Iэпэ IэпитI (е) пщыкIутху(ы) – I5 (е) пщыкIух (ы) – I6 (е) пщыкIубл (ы) – I7 (е) пщыкIуий – I8 (е) пщыкIубгъу – I9 езанэ (япэ) класс етIунэ класс

Лэжьыгъэ. Мы бжэкIэм тету псалъэ зырыз егъэбжын. Зэрабж, зэрызэкIэлъыкIуэ бжыгъэцIэхэр зэхагъэкIыфу егъэсэн. Диалогым къегъэджэн, жегъэIэжын, ролкIэ гуэшауэ. Аудиторие е 10-р дэнэ деж здэщыIэр? - Деканатым и бгъум къыщытщ. 2. СтIол дапщэ щIэт аудиторием? - СтIолипщI щIэтщ. 3. Дэнэ къуажэ уэ уздыщыщыр? -Сэ Бахъсэн сыщыщщ. 1.19. Зэрабж, зэрызэкIэлъыкIуэ бжыгъэцIэхэр егъэцIыхун (егъэщIэн). Гъэ бжыгъэхэмкIэ гурыIуэгъуэ кIэщI етын. ЩыIэцIэ зырыз – тIурытI егъэбжын. ИщхьэкIэ и гугъу зэрыфхуэсщIащи, бжыгъэцIэхэр егуэшыж: зэрабж (зы, тIу), зэрызэкIэлъыкIуэ (етIуанэ, ещанэ), зэрагуэш (тIурытI, щырыщ), къутахуэ (щанэ, плIанэ). Зэрабж бжыгъэцIэхэр жэуап хуохъу ДАПЩЭ? СЫТ ХУЭДИЗ? УпщIэхэм: зы, тIу, щы, плIы… . ЗэрызэкIэлъыкIуэ бжыгъэцIэхэр жэуап хуохъу ЕДЭПЩАНЭ? ДЭТХЭНЭ? УпщIэхэм: езанэ (япэ), етIанэ. ФыкъедаIуэ, къыжыфIэж, зэвгъащIэ. 32

Зэрабж ЗэрызэкIэлъыкIуэ Зы (сыхьэт) езанэ (япэ сыхьэт) ТIу (сыхьэти-тI) етIуанэ сыхьэт Щы (сыхьэти-щ) ещанэ сыхьэт БжыгъэцIэхэр езыр зэрызэхэт елъытакIэ лIэужьыгъуищу зэщхьэщокI. бжыгъэцIэ къызэрыкIуэ (зы, тIу, щы); бжыгъэцIэ зэхэлъ (пщыкIуз, тIо-щI, зытху-х); бжыгъэцIэ зэхэт (тIощIрэ тхурэ, минрэ щибгъурэ ищIрэ бгъу). Псалъэ (щыIэцIэ) зырыз яхуэгуэшауэ егъэбжын.

Лэжьыгъэ. Сыт бжыгъэхэр егъэцIыхун, къыжаIэфу егъэсэн. ФыкъедаIуэ, къыжыфIэж, зэвгъащIэ. Зы сыхьэтыр дакъикъэ хыщI мэхъу. Зы суткэр сыхьэт тIощIрэ плIырэ мэхъу. Иджыпсту сыхьэтыр тIу хъуащ. Сыхьэт дапщэ хъуа? - Сыхьэтыр тIурэ дакъикъитхурэ хъуащ. Щапхъэм тету гъэлэжьэн. ФыкъедаIуэ, къыжыфIэж, зэвгъащIэ. Мазэр махуэ щэщI (щэщIрэ зырэ) мэхъу. Тхьэмахуэр махуибл мэхъу. Мазэр тхьэмахуиплI мэхъу. Зы махуэмрэ зы жэщымрэ сыхьэт тIощIрэ плIырэ мэхъу. Гъэ бжыгъэр адыгэбзэм и кIуэцIкIэ къагъэлъагъуэ бжыгъэцIэ зэхэткIэ. П.п. 1989 гъэ жытIэнумэ адыгэбзэкIэ, ар мыпхуэдэущ къызэрытпсэлъыр: мин – тысяча – мин; щибгъу - девятьсот – щибгъу; восемьдесят – ищI (пщIей); девять33

бгъу. Псори зэхэлъу къэтпсэлъмэ зэрыщытынур мыпхуэдэущ: Минрэ щибгъурэ ищIрэ (пщIейрэ) бгъурэ. Лэжьыгъэ. Щапхъэ къегъэхьын, къегъэпсэлъын. Автобиографие кIэщI егъэтхын. 1.20. ЩыIэцIэмрэ бжыгъэцIэмрэ зэрызэбгъэдэувэми гу лъегъэтэн, егъэщIэн. Щапхъэ къегъэхьын. Тхыгъэ лэжьыгъэ егъэтхыжын. Урысыбзэми ещхьу адыгэбзэми и кIуэцIкIэ щыIэцIэмрэ бжыгъэцIэмрэ зэбгъэдоувэ (псалъэ зэпхахэм, псалъэухам и кIуэцIкIэ). Ауэ урысыбзэм къыщхьэщыкIыу, щыIэцIэмрэ бжыгъэцIэмрэ адыгэбзэм щызэбгъэдэувэм деж щхьэхуэныгъэ иIэщ. 1) псалъэ зэпхам деж щыIэцIэр япэ итмэ, абы къэбгъэдэувэр зэрабж бжыгъэцIэщ. Едгъэпшэнщ п.п. – два дома, три стола – урысыбзэм и псалъэ зэпхахэм адыгэбзэм и псалъэ зэпхахэу – уни-тI, стIолищ, шэнтитху, щIалитI, пыIих н.къ. Хэт къихьын нэгъуэщI щапхъэ? Адрей псалъэ зэпхауэ щыIэцIэр бжыгъэцIэм яужь иту къыщыкIуэм деж щыIэцIэм къыбгъэдэувэр зэрызэкIэлъыкIуэ бжыгъэцIэщ. П.п. етIуанэ курс, ебгъуанэ класс, езанэ класс, епщIанэ этаж (къат). Хэт къихьын нэгъуэщIщапхъэ? Лэжьыгъэ. ЦифрэкIэ тха зэрабж бжыгъэцIэхэм зэрызэкIэлъыкIуэ бжыгъэцIэ къытевгъэкIи псалъэухахэм хэту псалъэкIэ фтхы: 3, 4, 14, 6, 20, 25, 18, 231. Зэрыгъуэзэн щапхъэ: Мы гъэм сэ япэ курсыр къызоух. 34

1.21. Лэжьыгъэ. Текст къахуеджэурэ егъэтхын, Адыгэ-урыс, Урыс – адыгэ псалъалъэхэр къагъэсэбэпурэ урысыбзэкIэ, тыркубзэкIэ, хьэрыпыбзэкIэ зэрегъэдзэкIын, бжыгъэцIэхэр егъэтхын, къегъэджэжын, упщIэ хуегъэгъэувын. ЩIалищымрэ хъыджэбзищымрэ къафэ дахэ ягъэзащIэрт Трое юношей и трое девушек исполняли красивый танец. Школ библиотекэм тхылъ минитIрэ щиплIрэ пщIейрэ иIэщ. Школьная библиотека распологает двумя тысячами четырьмя стами восемьюдесятью книгами. Щ1ым илъэтыкIа япэ IэрыщI спутникыр махуэ бгъущIрэ тIукIэ лэжьащ. Первый искусственный спутник Земли просуществовал девяносто два дня. Мазэр иухыным къэнэжар махуитхущ. До конца месяца осталось пять дней. Экзамин тыгъуэр къэсыным мазитI иIэщ. До начала экзаменов осталось два месяца. Студент къэс тетрадитху иратащ. Каждому студенту дали по пять тетрадей. К1ыщокъуэ Алим минрэ щибгъурэ пщыкIуплI гъэм къалъхуащ. Алим Пшемахович Кешоков родился в 1914 году. ЩыIэцIэрэ бжыгъэцIэрэ зэдыхэту псалъэуха зэхегъэлъхьэн. Щапхъэ: Библиотекэм тхылъитху къеIысхащ. 1.22. ЦIэпапщIэхэр Урысыбзэми ещхьу, адыгэбзэми цIэпапщIэхэр зэщхьэщокI: щхьэ, еигъэ, зэрыупщIэ, относительнэ, зыгъэлъагъуэ нэгъуэщIхэу.

35

Щхьэ цIэпапщIэхэщ: сэ, уэ, фэ, дэ, ар, ахэр. Абыхэм къагъэлъагъуэ псалъэр жызыIэ, зыжраIэ, зэпсалъитIым зи гугъу ящI щхьэхэр. Япэ щхьэм и цIэпапщIэхэщ сэ, дэ – хэр. Абыхэм псалъэр жызыIэр къагъэлъагъэу. ЕтIанэ щхьэм и цIэпапщIэхэщ уэ, фхэр. Абыхэм псалъэр зыжраIэр къагъэлъагъуэ. Ещанэ щхьэм деж урысыбзэм и род къэзыгъэлъагъуэ он (она) жыхуэтIэр адыгэбзэм къыщыгъэлъэгъуащ ещанэ щхьэм и щхьэ цIэпапщIэ ар, ахэр жыхуиIэмкIэ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, адыгэбзэм категорие рода иIэкъым. Щхьэ цIэпапщIэхэр закъуэ бжыгъэуи куэд бжыгъэуи щыIэщ.

ФыкъедаIуэ, фыкъеджэ, зэвгъащIэ. Закъуэ бжыгъэ Куэд бжыгъэ Япэ щхьэ – сэ сотхэ, сотх Дэ дотхэ ЕтIуанэ щхьэ – уэ уотхэ, фэ фотхэ уотхэ, ботх ахэр матхэ, абыхэм ятх Ещанэ щхьэ – ар матхэ, абы етх Хэт къихьын нэгъуэщI глагол – сказуемэ, щхьэ цIэпапщIэ щIыгъуу? Япэ, етIанэ щхьэхэм я цIэпапщIэхэм къащхьэщыкIыу ещанэ щхьэм ит цIэпапщIэм къагъэлъагъуэ, цIыхумнэмыщI, нэгъуэщI предметхэри. П.п. ар къоджэ. Ар (мывэ фIамыщIыр) фIыуэ мэс. Зи гугъу ящI предметыр гъунэгъумэ, къагъэсэбэп зыгъэлъагъуэ цIэпапщIэ мы-р, мы-хэр. Нэхъ жыжьэмэ, ауэ зи гугъу ящIыр зэпсэлъэгъухэм ялъагъуу щытмэ, къагъэсэбэп мо-р, мо-хэ-р. Зи гугъу ящIыр жыжьэмэ, икIи ямылъагъумэ, къагъэсэбэпыр а-р, ахэр-щ. Мыбыхэм я зыхэзыр щыIэцIэм щIыгъуу 36

къыщахьым деж, мы, мо, а-р щыIэцIэм пытын хуейщ. Падеж белджылагъ формант пытын хуейщ щыIэцIэм: мы унэ-р, мо унэ-м, а унэ-мкIэ. Лэжьыгъэ. Щхьэ цIэпапщIэхэр къагъэсэбэпу, псалъэ зэпхахэр къапсэлъыфу гъэсэн. Глагол зыбжанэ доскам къахуитхауэ закъуэ, куэд бжыгъэхэм иту щхьэкIэ спрягат егъэщIын. Доскам текст къахуитхауэ абы хэт цIэпапщIэхэр къегъэгъуэтын, зэрыт бжыгъэр, щхьэр къыжегъэIэн. Щхьэ цIэпапщIэхэм нэмыщI езыхэм къагъэлъагъуэхэм елъытауэ цIэпапщIэхэр разряд зыбжанэу зэщхьэщокI: щхьэ: сэ, дэ, уэ, дэ, фэ, ар, ахэр; зыгъэлъагъуэ: (мы, мо, а); еигъэ: зи щхьэ хущытхэр (сысей, ууей, дыдей); зи щхьэ хущымытхэр (си, ди, уи, фи); зэрыупщIэ: (хэт? сыт? дапщэ? н.къ); относительнэ – ар зэрыупщIэ цIэпапщIэр арщ; упщIэныгъэ мыхьэнэ яхэмылъыжу, ауэ псалъэухахэр зэрапхыу къакIуэу (хэт куэдрэ псэуми, абы куэд илъэгъуащ); белджылы цIэпапщIэ (псо, езы, ищхьэкIэ, хэти, сыти н.къ.); белджылыншагъэ цIэпащIэ (гуэр, зыгуэр); мыхъуныгъэ цIэпапщIэ (зыри, зыгуэри). 1.23. ЗэрыупщIэ, еигъэ цIэпапщIэхэмкIэ гурыIуэгъуэ етын. ЦIэпапщIэхэр къагъэсэбэпурэ псалъэуха зэхегъэлъхьэн. Гъэпсэлъэн, гъэтхэн. Предметыр щхьэ гуэрым (япэ, етIуанэ, ещанэ щхьэм) бгъэдэлъыныгъэщ. Еигъэ цIэпапщIэм къагъэлъагъуэр. Еигъэ цIэпапщIэхэщ: Япэ щхьэм еигъэ къагъэлъагъуэу: си, ди, сысей, дыдей – хэр. ЕтIуанэ щхьэм еигъэ къагъэлъагъуэу: уи, ууей, фи, фыфей – хэр. 37

Ещанэ щхьэм еигъэ къагъэлъагъуэу: и, ей, я, яй, зи, зей – хэр. П.п. си Iэ, си лъакъуэ, ди хадэ. ПсынщIэ дыдэу си Iэр хъужащ, ауэ си лъакъуэр нэхъ хъужыгъуей хъуащ. Мы тхылъыр сысейрауэ си гугъэщ. Мо ручкэр ууейрауэ жаIащ. Абыхэм яй лъэпкъ хьэхуу къеIысхакъым. Уи тхылъыр – ууейр. Фи тхылъыр – фыфейр. Хэт къихьын нэгъуэщI щапхъэ? Лэжьыгъэ. Псалъэухахэм къахуеджэурэ егъэтхын, еигъэ цIэпапщIэхэмрэ, зэрыупщIэ цIэпапщIэхэмрэ зэхегъэгъэкIын, къыжегъэIэжын. Фи классымрэ ди классымрэ пщэдей топ зэдэджэгунущ. Ар мыгувэу университетым и студенткэ хъунущ. Мыр си къэрэндащщ. Сэ мы къалэм сыкъыщалъэхуащ. Мес си ныбжьэгъур щыпсэу уэрамыр. Хэт мы телеграммэр къезыгъэхьар? Сыт а щIалэр? – Инженерщ. Дыгъуасэ кином ущыкIуам хэт ухуэза? – Ди къуажэгъу щIалэ сыхуэзащ. Къуажэ, псыцIэ, щIыпIэцIэ, ящIэхэр кърабжэкIын. Ахэр хэту псалъэуха кIэщI жьэрыIуатэу зэхегъэлъхьэн. П.п. Сэ Бахъсэн къалэ сыщопсэу. Шэджэмыпсыр Тэрч холъэдэж. Ди къуажэм и цIэр Къэхъунщ. 1.24. Мыхъуныгъэ цIэпапщIэхэр егъэцIыхун. ЩымыIэныгъэ къэзыгъэлъагъуэ префиксу мы- суффиксу къым хэту псалъэ, псалъэуха зэхегъэлъхьэн, гъэтхэн, гъэпсэлъэн. Мыхъуныгъэ цIэпапщIэхэщ зыри, зыми, зыкIи, зыгуэри – хэр. Абыхэм къагъэлъагъуэ зытепсэлъыхьхэр 38

щымыIэныгъэр. Мыхъуныгъэ цIэпапщIэхэр, щыIэцIэм хуэдэу, склонять ящI, послеложнэ, обстоятельственнэ падежхэм дежи мыбелджылы склоненэм и кIэухырщ ягъуэтыр. П.п. Сэ зыри къысщыгъупщакъым. Уэ зыми убгъэдыхьакъым. ЗыкIи и жагъуэ пщIын хуеякъым. Хэт къихьын нэгъуэщI щапхъэ? ЩымыIэныгъэ къызыгъэлъагъуэ префикс мы-, суффикс – къым жыхуэтIэхэр псалъэм пыувэкIэрэ къагъэлъагъуэ зытепсэлъыхьхэр щымыIэныгъэ. П.п.: умыкIуэ, сыкIуакъым; псалъэ – умыпсалъэ; хьэуэ – хьэуэкъым. Хэт къихьын нэгъуэщI щапхъэ?

Лэжьыгъэ. Псалъэухахэр фтхы, мыхъуныгъэ цIэпапщIэхэмрэ щымыIэныгъэ къэзыгъэлъагъэу суффиксхэу -мы, -къым, -рэ щIэфтхъэ. Дэ дунеищIэ дуухуащ, зыуи щымытари псоми хэт хъуащ. Дэ диIэ ехъулIэныгъэхэр зыми еттынкъым. Ди къэрал гъунапкъэм бийм щыщ гуэри къедгъэбэкъуэнкъым. Обществэм и Iуэхур зыуи къэзымылъытэр езыр зыри и уасэкъым. Ар зыми хуэныкъуэкъым. 1.25. ЩыIэныгъэ къэзыгъэлъагъуэ суффиксхэу диIэщ -щ, -т,префиксу о-, псалъэ нтIэ, аращ – жыхуэтIэхэр. Мыхэр псалъэм пыувэкIэрэ (е псалъэухам хэувэкIэрэ) къагъэлъагъуэ зытепсэлъыхьыр зэрыщыIэр. П.п. кIуа-щ, тлъагъуа-щ, тлъагъуа-т. Анзор фи деж щыIэ? – НтIэ. 39

Лэжьыгъэ. ЩыIэныгъэ къэзыгъэлъагъуэ суффиксхэр къэвгъэсэбэпурэ щапхъэ къэфхь.

Лэжьыгъэ. Журт Биберд и « Сыт нэхъ IэфI?» пьесэм хэт щхьэхэм (персонажхэм) я рольхэр теугуэшауэкъегъэджэн, упщIэ хуегъэгъэувыжын, а упщIэхэм жэуап кърегъэтыжын, гъэпсэлъэн. Псалъэ къагурымыIуэхэр яжеIэн. Хэтхэр: Таурыхъ дадэ. Губзыгъэжь. Губзыгъэжь и къуэ Щхьэхынэжь. Iуэхур щекIуэкIыр сабий театырырщ. ЦIыкIухэр залым щIэзу щIэсщ. Таурыхъ дадэ сценэм къохьэ. Таурыхъ дадэ. Фи пщыхьэщхьэ фIыуэ, си ныбжьэгъу цIыкIухэ! Дауи, театрым фыкъыщыкIуакIэ фи унэ лэжьыгъэхэр вгъэхьэзыращ? Аракъэ? Макъ зыкъомым (зыжьэу). Дгъэхьэзыращ! Дгъэхьэзыращ! Таурыхъ дадэ. Дэгъуэщ, дэгъуэщ. АтIэ, сэ ныщхьэбэ вжесIэнщ къэхъуа хъыбар. Пэжу, зыкъом щIащ мыр къызэрыхъурэ. Сэри мы хъыбарыр ди адэшхуэм къыщызжиIэжам фэ сыфхуэдэт е сынэхъ цIыкIуIуэт, сщIэжыркъым. Щи-щи, зы къуажэ гуэрым дэст зы лIы Губзыгъэжь псэукIэ ищIэу, гъащIэр ицIыхуу. Абы иIэт зы къуэ, щхьэхынэрэ-щхьэхынэу, лэжьэн и жагъуэрэ и жагъуэу. Ауэ хуабжьу фIэфIт псори къехъуапсэу зихуэпэну, зыкърихыу 40

къикIухьыну. И адэм и ахъшэми щысхьыртэкъым. Ар Губзыгъэжь хуэмыхьыжу къехьэлъэкI щыхъум, и къуэр игъэтIысри жриIащ: (Губзыгъэжь и къуэр щIыгъуу сценэм къохьэ). Моуэ тIыси сэ бжесIэнум къедаIуэ, си щIалэ. Щхьэхынэжь. СынодаIуэ… Губзыгъэжь. Иджы, си щIалэ, умылажьэу хъунукъым. Сэ… Щхьэхынэжь (и адэм и псалъэр Iэпиуду икIи хуабжьу гъэщIэгъуэн къыщыхъуауэ). Сэри?! Сэ сылэжьэнуи?! Губзыгъэжь. АтIэ, улэжьэну! Сыту умукIытэрэ, уи ныбжьэгъухэр зэрылажьэр плъагъуркъэ? Щхьэхынэжь. Сыт-тIэ лажьэмэ? Абыхэми уэ пхуэдэ адэ къулей яIамэ, лэжьэнтэкъым! Губзыгъэжь (и къуэм жиIар и жагъуэ хъуауэ). Улэжьэнущ жысIащи улэжьэнущ. Дэнэ ухуейми къыщылэжь, пщыхьэщхьэ зы сом къомыхьу мы пщIантIэм къыдыхьэ уиIэкъым! Аращ зэрыщытыр! (ЙокI). Щхьэхынэжь (и адэм кIэлъыплъурэ). Сыту пIэрэ, ярэби, мы ди адэм къыщыщIар? (И щхьэр игъэкIэрахъуэу). Дауэ сэ сызэрылэжьэнур, и гъащIэм зы баш къэсIэтакъым? А сэ слъагъуар гушыIэуи къыщIэкIынукъым! Ауэ, ди адэ, сэ уэ сыпхурикъунщ! Сэри сынэхъ тIасхъэкъым уэ нэхърэ! Ди анэм къеIысхрэ зы сом къыпхуэсхьым зэфIэкIакъэ! (ЙокI). Таурыхъ дадэ. Пщыхьэщхьэ хъури Щхьэхынэжь къэсыжащ. Адэм и къуэр ириджэри еупщIащ: Губзыгъэжь. УкъэкIуэжа, си щIалэ? Щхьэхынэжь. Ахьейми сыкъэсыжа, ди адэ! Губзыгъэжь. Улэжьа нобэ, си щIалэ? Щхьэхынэжь. Ахьейми сылэжьа, ди адэ! Губзыгъэжь. Уи лэжьапщIэри къыуата, си щIалэ? Щхьэхынэжь. Къызатащ, ди адэ, къызамыту хъурэ сыщылэжьакIэ! Губзыгъэжь. Къащтэт-тIэ, сыгъэлъагъут. Щхьэхынэжь. Мэ, ди адэ, зы сом псо мэхъур! 41

(И къуэм кърита ахъшэр зэфIетхъри хыфIедзэж. Щхьэхынэжь ар зыуи къыщыхъуркъым, уеблэмэ и адэм ахъшэр зэрызэфIитхъыр щилъагъум мащIэу къыпогуфIыкI.) Губзыгъэжь. Пщэдей зы сом къэблэжьын хуейщ! КъыбгурыIуа? Щхьэхынэжь. КъызгурыIуащ. Губзыгъэжь. КъыбгурыIуамэ, ар фIыкъэ-тIэ! (ЙокI). (Щхьэхынэжь и дамэхэр дрешейри йокI.) Таурыхъ дадэ. Пщыхьэщхьэм адэм и къуэр ириджащ. Губзыгъэжь. Укъэсыжа, си щIалэ? Щхьэхынэжь. Щхьэ сыкъэмысыжу, ди адэ, сыкъэсыжащ. Губзыгъэжь. Ноби улэжьа, си щIалэ? Щхьэхынэжь. Сылэжьащ, ди адэ, щхьэ сымылажьэу! Губзыгъэжь. Уи лэжьапщIэри къыуата, си щIалэ? Щхьэхынэжь. Къызатащ, ди адэ, щхьэ къызамыту? Мис! (Ахъшэр и адэм ирет. Адэм ахъшэр аргуэру хыфIедзэж.) Губзыгъэжь. Пщэдей сэ усшэнщи узгъэувынщ лэжьапIэ! (ЙокI.) Щхьэхынэжь. Мис ар хъуащ! Дэнэу пIэрэ, ярэби, мы ди адэм сыздишэну и мурадыр? (ЙокI.) Таурыхъ дадэ. Аргуэру пщыхьэщхьэ хъуащ. Губзыгъэжь. Укъэсыжа, си щIалэ? (Щхьэхынэжь зыри жиIэркъым.) Ярэби, сыту къэгува мы щIалэр ныщхьэбэ? Щхьэхынэжь (къихьэурэ). СыкъэкIуэжащ… Губзыгъэжь (и къуэр и щхьэм щыщIэдзауэ и лъакъуэм нэс къызэпеплъыхьри). Дауэ щыт лэжьыгъэр, си щIалэ? Щхьэхынэжь (ерагъыу къыдришейуэ). Дауэ щытын, лэжьыгъэ хуэдэу щытщ… Губзыгъэжь. ЛэжьапщIэри къыуата? Щхьэхынэжь. Къызата хъунщ… Губзыгъэжь. Къащтэт-тIэ!

42

(Щхьэхынэжь къилэжьар и адэм ирет, адрейм зэфIитхъыну зыщищIым Щхьэхынэжь мапхъуэри и адэм и Iэр еубыд.) Щхьэхынэжь. Сыт пщIэр, ди адэ! Мы сомым щхьэкIэ сэ нобэ псом щхьэкъэIэт симыIэу сылэжьащ! Губзыгъэжь (мащIэу къыпогуфIыкIри). Мис иджы къэблэжьащ а сомыр! Уи пщIэнтIэпс хьэлэлщ! Аращ укъыщIэгумэщIари! Иджы къызжыIэт, си щIалэ, сыт тет мы дуней псом нэхъ IэфIыу? Щхьэхынэжь. Уи пщIэнтIэпс нэхъ IэфI щыIэкъым, си адэ! Губзыгъэжь. Тэмэм, ар зэи зыщумыгъэгъупщэ!

1.26. Зыгъэлъагъуэ цIэпапщIэ мы, мо, а-хэмрэ абыхэм я склоненэмрэ егъэщIэн. Зыгъэлъагъуэ цIэпапщIэхэр хэту псалъэуха зэхегъэлъхьэн, гъэпсэлъэн. Зыгъэлъагъуэ цIэпапщIэ зыхэт текст егъэтхын. Зыгъэлъагъуэ цIэпапщIэхэм зэхуэмыдэ жыжьагъищ зиIэ предметхэр кърагъэгъэлъагъуэ. Зыгъэлъагъуэ цIэпапщIэ мы, мо, а-хэр я закъуэу къыщыкIуэм я деж къызэрапсэлъыр падеж кIэуххэр япытущ: мыр – мыбы, мор – мобы, ар – абы. Зыгъэлъагъуэ цIэпапщIэ Мы – мкIэ псалъэ жызыIэм пэгъунэгъу дыдэу щыт предметыр къагъэлъагъуэ. Мы клубым ди усакIуэшхуэ ЩоджэнцIыкIу Алий и бюст щIэтщ. Зыгъэлъагъуэ цIэпапщIэ Мо – мкIэ псалъэр жызыIэм и нэрылъагъуу, ауэ пэжыжьэу щыт предмет къагъэлъагъуэ. Мо лIыжьыр Хэку зауэшхуэм щыIащ. Зыгъэлъагъуэ цIэпапщIэ А-мкIэ псалъэр жызыIэм нэхърэ зыжраIэм нэхъ пэгъунэгъу е тIуми я нэрымылъагъуу щыт предмет кърагъэлъагъуэ. А тхылъыр къызэт. Хэт дыгъуасэ къэкIуа а щIалэр? Щапхъэ къегъэхьын. 43

Зыгъэлъагъуэ цIэпапщIэ мыр, мор, ар – хэр а закъуэу къыщыкIуэм и деж цIэхэм хуэдэу склонять ящI. Закъуэ бжыгъэм щитым и деж, абыхэм падеж кIэухыу къапыувэр БЫ-щ, щыIэцIэхэм къапыувэ М-м и пIэкIэ. Ауэ куэд бжыгъэм щитым и деж М – къоувыж, БЫ-ри зэрыхэтым хуэдэу е хэмытыжу. МЫ – зыгъэлъагъуэ цIэпапщIэхэр щыIэцIэхэм хуэдэу сыбелджылы склоненэм иту къакIуэкъым. Зыгъэлъагъуэ цIэпапщIэхэр абыхэмкIэ къагъэлъагъуэ предметхэм я цIэхэм дыщIыгъууи къокIуэ, абы щыгъуэм ахэр склонять ящIыркъым, склонять ящIыр абыхэм я ужькIэ ит щыIэцIэхэр арщ – щыIэцIэхэрщ кIэух зыпыувэр. Мыр Кавказ къуршщ. Мор Iуащхьэмахуэщ. Мыбы и тхылъыр къабзэу зэрехьэ. Зыгъэлъагъуэ цIэпапщIэхэм я склоненэм и таблицэ Закъуэ бжыгъэ И.п.: мы-р, мо-р, ар Э.п.: мыбы, мобы, абы

Куэд бжыгъэ И.п.: мыхэр, мохэр, ахэр Э.п.: мыбыхэм, мобыхэм, абыхэм П.п.: мыбыхэмкIэ, мобыхэмкIэ, абыхэмкIэ О.п.: мыхэрауэ, мохэрауэ, ахэрауэ

П.п.: мыбыкIэ, мобыкIэ, абыкIэ О.п.: мырауэ, морауэ, арауэ

Лэжьыгъэ. Текст къахуеджэурэ егъэтхын. Зыгъэлъагъуэ цIэпапщIэхэр къегъэгъуэтын, абыхэм къагъэлъагъуэ жыжьагъхэмрэ ахэр зэрыт падежхэмрэ къыжегъэIэн.

44

Къалэ Си адэ-анэр мы къалэм щопсэу. Сэ мы къалэм сыкъыщалъхуащ. Мыр сэ фIыуэ соцIыху. Мы уэрамым занщIэу паркым фыришэнщ, мо уэрамым къалэм и кум фыхуишэнщ. Мы къалэм сыту унэ дахэ куэд дэт! Мыбы иджыпсту унэ зэтет дащIыхь. А унэхэр мыгувэу щIын яухынущ.

Лэжьыгъэ. Текст къегъэджэн, урысыбзэкIэ, тыркубзэкIэ, хьэрыпыбзэкIэ зэрегъэдзэкIын, Адыгэ-урыс псалъалъэр къагъэсэбэпкIэрэ. Къызэджам упщIэ хуегъэувын.

1.27. Белджылыгъэ цIэпапщIэхэу псалъэухам зэрыхэувэмрэ абыхэм егъэщIэн.

(езы, псо-хэр) я склоненэмрэ

Псалъэуха зэхегъэлъхьэн, гъэпсэлъэн. Текст кIэщI егъэтхын. Адыгэ псалъэжь (пословицэ) яжеIэн, зрегъэщIэн. ЕЗЫ – цIэпапщIэм къегъэлъагъуэ къыхегъэбелджлыкIыныгъэ мыхьэнэ. ПСО – цIэпапщIэм къегъэлъагъуэ зытепсэлъыхьыр нэсу къызэщIэубыдэныгъэ. ЦIэпапщIэ ЕЗЫ, ПСО – хэр щыIэцIэм щыщIыгъум деж, падежкIэ зэхъуэкIа мэхъу, щыIэцIэм и белджылы склоненэм ещхьу, ЕЗЫ – р куэд бжыгъэ иIэу къагъэсэбэп: езыхэр. ЕЗЫ – цIэпапщIэр щыIэцIэм и ужь итмэ абы щыгъуэм тIуми падеж кIэух япытущ къызэрыкIуэр: Директорым езым унафэ ищIащ. 45

ЩыIэцIэм и пэ итмэ, абы щыгъуэм ЕЗЫ – м падеж кIэух пыувэркъым. Ар зыпыувэр иужь ит щыIэцIэрщ: Езы директорым унафэ ищIащ. 1.28. Лэжьыгъэ. Текст къахуеджэурэ егъэтхын, Адыгэ – урыс псалъалъэр къыгъэсэбэпурэ урысыбзэкIэ, тыркубзэкIэ, хьэрыпыбзэкIэ зэрегъэдзэкIын. Ятхам къегъэджэжын. ЩIымахуэ ЩIымахуэ ябгэр къихьащ. Уэс хужь бырыбыр уэм щокIэрахъуэ, хуэмурэ йотIысэхри щIым тогъуалъхьэ. ЩIым алэрыбгъу хужь теубгъуащ. Жыгхэм я къудамэхэм, пщIащэ зырыз къыпынахэр сытхъум щIигъэнащ. ЕджакIуэ цIыкIухэм тезыгъэуэн джэгукIэ Iэджи яIэщ. Псоми уэрамым къыщажыхь. Зыкъомым уэс дадэ ящI, адрейхэм гъущI лъэрыжэкIэ, IэжьэкIэ къажыхь. Мыхэр щIымахуэм мэзым пхъашэ макIуэ. ЩIымахуэм мэзыр Iэуэлъэуэншэщ. Къуалэбзухэм я уэрэд макъи щызэхэпхыжыркъым. Хьэпщхупщхэм псоми загъэпщкIуащ. ПщIыпщIу ежэхыу щыта псыхэр макъыншэ хъуащ, ахэр мылджейхэм щIауфащ. 1.29. Лэжьыгъэ. Гъэм и пкъыгъуэхэмрэ, мазэр зэрызэхэт Iыхьэхэмрэ щыгъуазэ щIын, ахэр къагъэсэбэпурэ гъэпсэлъэн, псалъэуха, кIэщI зэхегъэлъхьэн. ПСО – цIэпапщIэр дэщIыгъуу къыщыкIуэм и деж, щыIэцIэм и ужь иту щытмэ, падеж кIэухыр щыIэцIэми ПСО – цIэпапщIэми пыувэу мэхъу: ЩIалэгъуалэхэр псори къызэхуэсащ. ПСО – цIэпапщIэр щыIэцIэм и пэ итмэ, абы щыгъуэм, тIуми падеж кIэух къапоувэ: Псори щIалэгъуалэхэр къызэхуэсащ. 46

Белджылы цIэпапщIэхэм я склоненэ Закъуэ бжыгъэ И.п.: езы-р, псо-р Э.п.: езым, псоми П.п.: езымкIэ, псомкIи О.п.: езырауэ, псоуэ (рауэ)

Куэд бжыгъэ Езы-хэр Езы-хэм Езы-хэмкIэ Езы-хэрауэ

Лэжьыгъэ. Псалъэухахэр фтхы, балджылыгъэ цIэпапщIэхэр щIэфтхъэ, къыжыфIэж. Ди колхозыр лэжьыгъэ псомкIи адрей колхоз псоми ятекIуащ. Ди колхоз председателыр езыр япэ иту лэжьащ. Ахэр псори еджэрт икIи лажьэрт. Абыхэм псоми гукъыдэж яIэт зыплъыхьакIуэ кIуэну. ХъумпIэцIэджым езым нэхърэ тIощIкIэ нэхъ хьэлъэ елъэфыф. Дэ псори экскурс дыкIуэнущ. 1.30. Глаголым грамматическэ мыхьэнэуэ иIэщ мыхэр: 1) лъэIэс-лъэмыIэс (глагол лъэIэсым подлежащэ хуэхъу псалъэр (щыIэцIэр) цIэпапщIэхэр е нэгъуэщIхэр – эргативнэ падежым йоувэ. П.п. Жьым жыгыр ирищIыкIащ. Глагол лъэмыIэсым именительнэ падежым ит щыIэцIэ (е цIэпапщIэ) дополненэу къыхуэкIуэркъым. Глагол лъэмыс сказуемэу зыхэт псалъэухам и подлежащэхэр именительнэ падежым йоувэ. П.п. ЕджакIуэхэр тхылъым къеджащ. 2) зыгъэзэж - зымыгъэзэж; а) зыгъэзэж – п.п.: Лизэ зетхьэщI б) зымыгъэзэж – п.п.: Чырбышхэр зэтелъхьэн. 3) наклоненэ: зэраIуатэ, унафэ, фIэфIыныгъэ, условнэсослагательнэ; 4) зэман (ит, къэкIуэну, блэкIа); 5) щхьэ; 6) бжыгъэ. 47

1.31. Глаголыр егъэцIыхун, сказуемэр бжыгъэкIэ зэхъуэкIа зэрыхъум гу лъегъэтэн.

щхьэкIэ,

Сказуемэ соджэ, уоджэ, йоджэ, уолажьэ, зокIуэ, матхэ, щысщ, йоплъ, сыстудентщ, сыкъэфакIуэщ – жыхуиIэхэр зэхъуэкIын. Урысыбзэм ещхьыу предметым илэжьыр е къыщыщIыр къызэгъэлъагъуэ псалъэм глаголкIэ йоджэ. Глаголым хуоув Сыт предметым ищIэр? Сыт предметым къыщыщIыр? ЖыхуиIэ упщIэхэм языхэз. П.п.: Жьыхоуэ, ирехьэх, сокIуэ, зэрехьэ, згъэтIылъащ, къеджащ. Жэщым уэсышхуэ къесащ. Урысыбзэм къыщхьэщыкIыу адыгэбзэм и кIуэцIкIэ псалъэухам япэу къагъуэтыр сказуемэрщ (е нэгъуэщIу жыпIэмэ упщIэр зыхуагъэувыр сказуемэрщ) итIанэ абы къыбгъэдэкIыу подлежащэм е нэгъуэщI пкъыгъуэм упщIэ хуагъэувкIэрэ зэпкърах. П.п.: Анэр унэм къыщIэкIащ. Сыт ищIар? – къыщIэкIащ. Хэт къыщIэкIар? – анэр. Сыт(ым) къызыщIэкIар? – унэм. Хэт къихьын нэгъуэщI щапхъэ? Глаголыр псалъэухам сказуемэу хоувэ. Сказуемэр щхьэкIэ, бжыгъэкIэ зэхъуэкIа мэхъу. -Сэ нобэ библиотекэм сыщыIащ. Сыт хуэдэ тхылъ узэджар? - Сэ КIыщокъуэ Алим и роман «Хъуэпсэгъуэ нур» жыхуиIэм сыкъеджащ. Романыр уигу ирихьа? - ИкъукIэ сигу ирихьащ икIи сыдихьэхауэ седжащ. Лэжьыгъэ. ЩыIэцIэ, плъыфэцIэ, цIэпапщIэ хэту псалъэуха кIэщIхэр (е лэжьыгъэ цIыкIу) кгъэтхын, къегъджэжын урысыбзэкIэ зэрадзэкIыу. 1.Псалъэр фтхы. Ахэр зэрызэхэт макъхэр къыжыфIэ мыпхуэдэ щIыкIэкIэ: 48

а) макъзешэхэр; б) макъ дэкIуашэхэр; в) жьгъыжьгъ; г) дэгу; д) пIытIа; е) Iупэр хъурей хъууэ къапсэлъхэр. ТкIуэпс, хъуакIуэ, джанэ, фалъэ, шыгъулъэ, Iэпхъуалъэ, къабзагъэ, пхъащIэ, къалэ, заводхэр, колхозхэт, бзухэр, цIыху, махуэхэр. 2.Ахэр закъуэ, куэд бжыгъэкIэ зэхэвгъэкI, къызэрыхъуа щIыкIэр къыжыфIэ. 3. Мы псалъэ зыпыщIахэм хуэдэхэр: псы къабзэ; топ ин падежкIэ зэфхъуэкI. Падеж кIэуххэр щIэфтхъэ. Къэфхутэ, кIэуххэр зыпыувэр щыIэцIэра хьэмэ плъыфэцIэра? Глаголхэу: лажьэ, тхэ, хьы, кIуэ – хэр зэманкIэ зэфхъуэкI. 1.32. Причастием щыгъуазэ щIын. Текст къегъэджэн, гъэтхэн. Причастиер глагол формэщ, абы хэлъ лэжьыгъэр къэзылэжь е зытехуэ предметыр игъэбелджылыуэ. Причастием упщIэу хуоув: сыт хуэдэ? Дэтхэнэ? глаголым и грамматическэ мыхьэнэуэ причастием хэлъщ мыхэр: 1. ЗэманкIэ зэхъуэкIа мэхъу, (еджэр –ит зэманщ), (еджар – блэкIа зэманщ), (еджэнур – къэкIуэну зэманщ). Урысыбзэм и кIуэцIкIэ причастиер е ит, е блэкIа зэманкIэ фIэкIка хъукъым, къэкIуэну зэманым ит причастие къыщыхъуркъым. 2. Зыгъэзэж формэ иIэщ (зызытхьэщI, зэчэнджэщыж). Урысыбзэми зыгъэзэж формэр иIэщ. 3. Урысыбзэм имыIэу, адыгэбзэм и кIуэцкIэ причастием хэлъ лэжьыгъэр зылэжьым и щхьэмкIэ (языныкъуэхэр тIум и щхьэмкIи) зэхъуэкIа мэхъу (солъагъур, ныфхуэстхар, ущIэкIуар). 4. Езым къепха псалъэ иIэщ (сурэтыр зыщIар). 49

ПлъыфэцIэм и грамматическэ мыхьэнэуэ причастием хэлъщ мыхэр: 1. Урысыбзэми ещхьу предметым и щытыкIэ къегъэлъагъуэ, сыт хуэдэ? жыхуиIэ упщIэм жэуап хуохъу (сызэджа тхылъыр). 2. Урысыбзэми ещхьу падежкIэ, бжыгъэкIэ зэхъуэкIа мэхъу, абыхэмкIэ щыIэцIэм йокIу (сыкъызэджа тхылъыр, сыкъызэджа тхылъым, сызэджа тхылъымкIэ, сызэджа тхылъырауэ) Адыгэбзэм и кIуэцIкIэ причастиер щхьэкIэ зэхъуэкIа мэхъу, (урысыбзэм и кIуэцIкIэ апхуэдэ зэхъуэкIыныгъэ къыщыхъуркъым). П.п. УщIэкIуар, сызылъагъур. Адыгэбзэ причасиер щыуэ зэщхьэщокI: зылэжь причастие (жьы къепщэр, унэ зыщI ухуакIуэхэр); зэлэжь причастие (еджакIуэр къызэджэ тхылъыр); обстоятельственнэ причастие (щакIуэр щыпсэу пщыIэр; къуалэбзухэр щIэлъэтэжыр н.къ) Причастиер зэманкIэ, щхьэкIэ зэхъуэкIа мэхъу. Закъуэ бжыгъэ: сэ сезыгъаджэ егъэджакIуэр уэ у-езыгъаджэ егъэджакIуэр ар – езыгъаджэ егъэджакIуэр Куэд бжыгъэ: дэ дезыгъаджэ егъджакIуэр Фэ фезыгъаджэ егъэджакIуэр Ахэр езыгъаджэ егъэджакIуэр Ит зэманым и причастие: зытхыр, итхыр, еплъыр, зэплъыр. БлэкIа зэманым и причастие: зыщIыфын, дезыгъэджэну. Причастиер щыIэцIэм и определенэмэ, щыIэцIэм и пэ итынкIи и ужь итынкIи мэхъу: шы къажэхэр, къажэ шыр, тхылъ сызэджар, сызэджа тхылъыр. Причастиер щыIэцIэм и пIэкIэ куэдрэ къыщагъэсэбэп. Абы пычыгъуэм причастиер, щыIэцIэм хуэдэу, падежкIэ зэхъуакIа мэхъу, псалъэухам пкъыгъуэ нэхъыщхьэуи пкъыгъуэ етIуанэуи хоувэ, щапхъэ: 1.Зэхьэзэхуэр (подлежащэщ) мэунэри, зэижитIыр мэунэхъу (псалъэжьщ). 50

2.Нэмыс здэщымыIэм (обстоятелсьвэщ) насып щыIэкъым (псалъэжьщ). Лэжьыгъэ. Мы причастием ягъэбелджылы псалъэхэр ягъусэу щхьэкIэ, бжыгъэкIэ, зэманкIэ зэфхъуэкI. а) слъэгъуа сурэтыр (япэ щхьэ) Плъэгъуа сурэтыр (етIуанэ щхьэ) Тлъэгъуа суртэтыр (куэд бжыгъэ) Слъагъу сурэтыр – ит зэман Слъэгъуа сурэтыр – блэкIа зэман Слъагъуну сурэтыр – къэкIуэну зэман Зылъэгъуа студентыр; щIалэ дезыгъаджэр б) еджакIуэ щысыр – падежкIэ зэрегъэхъуэкIын в) Илъэсыр мазэ пщыкIутI мэхъу. Хэт къызжиIэн абыхэм я цIэхэр? Январь - щIымахуэку Февраль - щIымахуэкIэ Март -гъатхэпэ Апрель - гъатхэку Май - гъатхэкIэ Июнь - гъэмахуэпэ Июль - гъэмахуэку Август - гъэмахуэкIэ Сентябрь - бжьыхьэпэ Октябрь - бжьыхьэ ку Ноябрь - бжьыхьэкIэ Декабрь - щIымахуэпэ г) Илъэсыр зэман пкъыгъуиплIу зэхэтыжщ, мазэ щырыщ хъууэ. Хэт къызжиIэн а зэманхэм зэреджэр? Бжьыхьэ – осень; щIымахуэ – зима; гъатхэ – весна; гъэмахуэ – лето. 51

д) Сыт хуэдэ мазэхэра бжьыхьэм, гъэмахуэм, щIымахуэм хыхьэхэр? (я цIэхэр къебжэкIын) с) Мазэр тхьэмахуэ дапщэу зэхэт? - Мазэр тхьэмахуиплIу зэхэтщ. ж) Тхьэмахуэ зэхуакур махуэ дапщэ зэрыхъур? - Тхьэмахуэ зэхуакур махуибл мэхъу. Хэт къызжиIэн абыхэм я цIэхэр? - Блыщхьэ, гъубж, бэрэжьей, махуэку, мэрем, щэбэт, тхьэмахуэ. - Зы жэщ – махуэр сыт зэрыхъур? - Зы жэщ – махуэр зы суткэ мэхъу. Зы суткэр сыхьэт дапщэ хъурэ? -Зы суткэр сыхьэт тIощIрэ плIырэ мэхъу.

Лэжьыгъэ. Гъэм и гъуэм теухуа мы псалъэщIэхэр къагъэсэбэпурэ текст кIэщI зэхегъэлъхьэн: ЩIышылэ – январь, мазае – февраль, гъатхэпэ – март, мэлыжьыхь – апрель, накъыгъэ – май, мэкъуауэгъуэ – июнь, бадзэуэгъуэ – июль, шыщхьэIу – август, фокIадэ – сентябрь, жэпуэгъуэ – октябрь, щакIуэкIуэгъуэ – ноябрь, дыгъэгъазэ – декабрь. 1.33. Деепричастием щыгъуазэ щIын. Адыгэбзэм ар щхьэкIэ, бжыгъэкIэ, зэманкIэ зэхъуэкIа зэрыхъум гу лъегъэтэн. Доскам, тетрадым щыгъэлэжьэн. Псалъэуха кIэщI егъэтхын. Урысыбзэм ещхьу адыгэбзэм и кIуэцIкIи деепричастиер глагол формэщ, ауэ урысыбзэм къыщхьэщыкIыу зызыхъуэж формэ иIэхэщ. Дэтхэнэ глаголым хуэдэу, деепричастием къегъэлъагъуэ нэгъуэщI лэжьыгъэр къызэрыхъу щIыкIэр. 52

1. глаголым и грамматическэ мыхьэнэхэм щыщу деепричастием хэлъщ: а) щхьэкIэ зэхъуэкIа хъуныр (сэ седжэу сыщыст, уэ уеджэу ущыст, ар еджэу щыст); б) бжыгъэкIэ (сэ седжэу сыщыст, дэ деджэу дыщыст, фэ феджэу фыщыст); в) зэман формэр иIэныр (дэ дышхэу дыщыст - дэ дышхэну дыщыст - дэ дышхауэ дыщыст). Деепричастиер ДАУЭ? жыхуиIэ упщIэм жэуап хуохъу. Деепричастиер глагол–причастием къытохъукI суффикс -у/уэ поувэри. Щапхъэ. КIуэр - кIуэуэ, кIуэурэ, щытыр – щытурэ. Лэжьыгъэ. Деепричастиер инфинитивхэм (глагол формэщ) къытокI суффикс зэмылIэужьыгъуэ пыувэурэ. Щапхъэ: Жэн – жэуэ, сыжэурэ. Инфинитивхэм деепричастие къытевгъэкI, деепричастиер щхьэкIэ, бжыгъэкIэ, зэманкIэ зэфхъуэкI. Текст къегъэджэн, падеж, зэман, щхьэ формэхэр къыжегъэIэн. Нэгузегъэужь щIыпIэ здэщыIам (экскурсием) теухуауэ диалог кIэщI зэхегъэлъхьэн, зыр – зым упщIэ иритыжурэ гъэпсэлъэн. 1.34. Наречиер егъэцIыхун, ахэр къагъэсэбэпурэ псалъэ зэпха, псалъэуха, текст дунейм и щытыкIэм теухуауэ зэхегъэлъхьэн, къегъэджэжын. Наречиер зи щхьэ хущыт псалъэ лъпкъыгъуэщ, лэжьыгъэр къызэрыхъу щIыкIэр, къыщыхъу щIыпIэр, зэманыр, нэгъуэщI обстоятелъствэхэр къигъэлъагъуэу. Наречиехэр адыгэбзэми упщIэ зэмылIэужьыгъуэ жэуап 53

хуохъу, абы елъытауи я мыхьэнэкIэ зэщхьэщокI разрядитхуу: 1. Лэжьыгъэм я къэхъукIэ. Дауэ? Сыт хуэдэ?: псынщIэу, насыпыфIэу. 2. Лэжьыгъэр къыщыхъу щIыпIэ. Дауэ? Дэнэк1э? Дэнэ деж?: ищхъэрэкIэ, ипщэкIэ, япэм, ищхьэмкIэ. 3. Лэжьыгъэр къыщыхъу зэман. Дапщэщ? Сыт щыгъуэ? Сыт хуэдизрэ?: нобэ, зыгъэ, зы махуэ, пщыхьэщхьэ, пщэдей, игъащIэм, иджыпсту. 4. Лэжьыгъэр къызэрыхъу мардэ. Дапщэрэ? Сыт хуэдизрэ?: Iэджэрэ, куэдрэ, икъукIэ.Сыт щхьэкIэ?: ауэ, и нэхейкIэ. Наречиер глаголым епха хабзэщ. Лэжьыгъэ. Текст къахуеджэурэ доскам (тетрадым) щыгъэтхэн, наречиемхэрэ ахэр зэпха глаголхэмрэ къегъэгъуэтын, упщIэхэм жэуап хуэхъу наречиехэр жегъэIэн. Зэрыгъуэзэн щапхъэ: ИжьырабгъумкIэ жыгей мэз щытщ. ДэнэкIэ? ИжьырабгъумкIэ щытт (щIыпIэ наречиещ). СэмэгурабгъумкIэ къурш лъагэ щытт. ГупэмкIэ ауз зэвым занщIэу удэплъэрт. ЩIыбагъымкIэ губгъуэ тафэ щхъуантIэ дахэр плъыжьу, хужьу зэщIэгъагъэрт. Бгым хуабжьу къелъэ псыхэмрэ абы псынщIэу къежэх псыхэмрэ я Iэуэлъауэм ауз зэвыр игъэнщIырт. МахуэкIэ шэджагъуэм и деж гуащIэу къепс дыгъэм бгыщхьэм къыщигъэткIу уэсым псыхэр ищъхьэкIэ нэхъри уэр ищIырт. Пщэдджыжым жыг тхьэмпэ щхъуантIэхэм нэщхъыфIэу ядэджэгу жьы IэфIым сыхьэткIэ ухэтмэ, уи гур къабзэу, Iэплъэпкъыр жану къызэпэщыжырт. Лэжьыгъэ. Текст къегъэджэн. къапсэлъыфу егъэсэн.

Зэман 54

наречиер

къагъэсэбэпу,

Определительнэ косвеннэ наречиехэр къэбэрдей – шэрджэсыбзэм нэхъыбэрэ ущызрихьэлIэрщ. Абы хохьэ плъыфэцIэхэм суффикс -у, -уэ пыувэу къэхъу наречиехэр. П.п. Гъатхэпэ уэфIыр зыгъэбжьыфIэ удз зэмыфэгъу къомыр зым нэхърэ адрейр нэхъ дахэу гуакIуэу къызэрыщIэрыуауэ гъуэгу нэзыр щхъуэкIэплъыкIэу къызэщIагъэнат. / Украшавшие раннюю погожую весну разноцветные растения, переливались один краше, приятнее другого, пестро украшали края, дороги (А.Шортанов «Горцы». Нальчик, 1954 г.).

2. Определительнэ количественнэ наречиехэр – куэдкIэ (на много раз), икъукIэ (очень), мащIэу (чуть-чуть), зыбжанэрэ (несколько раз), зыбжанэкIэ (в несколько раз) н.къ. П.п. Ауэ иджыпсту Шорэ икъукIэ гъэщIэгъуэн къыщыхъуащ Зэчрей жиIар. – Но сейчас Шоре показалось очень интересным, что сказал Зачрей. 3. Лэжьыгъэм и къэхъукIэр зыгъэбелджылы наречиехэр (определителдьные наречия образа действия) нэхъыбэу къытохъукI щыIэцIэхэм, цIэпапщIэхэм обстоятельственнэ плъыфэцIэхэм, щIыкIэ зыбжанэхэмкIэ. П.п. ХьэмбыIуу (на корточках), дамэдазэу (щельно), гупу (группой) н.къ. 4. Обстоятельственнэ наречиехэр: а) нобэ (сегодня), ныжэбэ (сегодня ночью), пщэдей (завтра), пщэдджыжь (завтра утром), дыгъуасэ (вчера), вэсмахуэ (позавчера), пщэдеймыщкIэ (после завтра), ныщхьэбэ (сегодня вечером), нетIэ (только что), щIэх (скоро) н.къ. б) наречия места: адэ (там), дэнэ (где), дэни (везде), зыщIыпIи (нигде), адэ жыжьэу (далеко), зыщIыпIэ (где-то), дэн дежи (везде), япэкIэ (вперед) н.къ. 55

5. Щхьэусыгъуэ наречиехэр (Наречия причины): - Сыт щхьэкIэ? (почему?), абы щхьэкIэ (потому), абы къыхэкIыуэ (оттого), абы папщIэ (оттого), абы и ужькIэ (после этого). 6. Мурад (гугъэ) наречиехэр (Наречия цели): Щхьэ? (Зачем? Почему?). 1.35. ЗИ ЩХЬЭ ЛЪЭПКЪЫГЪУЭХЭР. ПОСЛЕЛОГХЭР.

ХУЩЫМЫТ

ПСАЛЪЭ

Послелогыр, союзыр, частицэр – зи щхьэ хущымыт псалъэ лъэпкъыгъуэхэщ. Ахэр псалъэухами пкъыгъуэу хэувэркъым, упщIэ гуэрми жэуап хуэхъуркъым. Послелогыр сыт щыгъуи зыдэщIыгъу псалъэм иужь иту къокIуэ икIи щхьэхуэу ятх. Щапхъэ: зы сыхьэт ипэкIэ н.къ. Послелогхэр зэщхьэщокI къагъэлъагъуэ мыхьэнэкIэ: а) щIыпIэ, зэман къэзыгъэлъагъуэхэр: и деж; и кIуэцIкIэ; папщIэкIэ; н.къ. б) зэман къэзыгъэлъагъуэхэр: пщIондэ; лъандэрэ; н.къ. в) щхьэусыгъуэ, мурад къэзыгъэлъагъуэхэр: щхьэкIэ; папщIэкIэ; н.къ. г) зыгъэбелджылы бжыгъэ мыхьэнэ къэзыгъэлъагъуэхэр: хуэдих; нэблагъэ; н.къ. Адыгэбзэ послелогымрэ урысыбзэ послелогымрэ зэгъэпщэн. Урысыбзэм предлог иIэщ, адыгэбзэм абы и мыхьэнэхэм хуэдэри игъэзащIэу иIэщ послелогхэр. Зэгъэпщэн: псы Iуфэм нэс – у берега реки; уэр папщIэ//щхьэкIэ – для тебя; къалэм нэс – до города, н.къ. Урысыбзэ предлогхэм я мыхьэнэ ягъэзащIэнущ падеж кIэухым. Зэгъапщэ: стIолым телъщ - лежит на столе; мыщэр мэзым щопсэу – медведь живет в лесу; дыгъужьыр гъуэм исщ – волк сидит в норе. Лэжьыгъэ. 56

КъыкIэлъыкIуэну послелогхэр хэту псалъэуха хырых зэхегъэлъхьэн. Послелогхэм я тхыкIэр къыжегъэIэн. (и) деж, (и) пэкIэ, (и) ужькIэ, (и) кIуэцIкIэ, (и) ужьым, (я) пэ. 1.36. СОЮЗХЭР. Союзхэр – ар зи щхьэ хущымыт псалъэ лъэпкъыгъуэщ, псалъэухам и пкъыгъуэ зэлъэпкъэгъухэр е псалъэуха зэхэлъым хэт псалъэухахэр зэрызэрапхщ. Къызэрагъэсэбэп (я синтаксическэ къалэн) елъытакIэ союзхэр гупитIу ягуэш: Сочинительнэ союзхэр; Подчинительнэ союзхэр. Сочинительнэ союзхэр зэратхым елъытауэ гупищу ягуэш: а) зэкIэлъызыхь: икIи; рэ-рэ, и-и-хэр б) зэпэщIэзых: ауэ, арщхьэкIэ, атIэ - хэр в) зыгуэш: зэ-зэ, е, хьэмэ – хэр. Подчинительнэ союзхэщ : щхьэкIэ; папщIэ; н.къ., подчинительнэ союз-суффиксхэщ: -ми, -тэми; -мэ; -тэри, н.къ. Адыгэбзэм нэхъыбэрэ къигъэсэбэп союзхэр: ауэ, арщхьэкIэ – но; икIи – и; абы къыхэкIкIэ – поэтому; е (е-е) – «или»; зэзэ – «то»; хьэмэ – «или». Адыгэбзэм союз яхэтщ псалъэм пыту къапсэлъу икIи ятхыу: тхылъи, тетради, щIалэрэ хъыджэбзрэ, шэнтрэ Iэнэрэ, щылажьи щеджи. Лэжьыгъэ. КъыкIэлъыкIуэну союзхэр зэхегъэлъхьэн. Союзхэм щыщу подчинительнэхэмрэ къегъэхутэн. арщхьэкIэ, сыту жыпIэмэ, икIи, армырамэ. 57

хэту псалъэуха Сочинительнэхэмрэ хьэмэ,

армыхъумэ,

1.37. ЧАСТИЦЭ. Послелогымрэ частицэмрэ нэмыщI частицэри зи щхьэ хущымыт псалъэ лъэпкъыгъуэхэм ящыщщ. Частицэхэр упщIэ гуэрым жэуап яхуэхъуркъым, псалъэухам и пкъыгъуэуи хэувэркъым. Мыхьэнэ гуэдзэ гуэр зригъэгъэгъуэт псалъэм, псалъэ зэпхам дэщIыгъуу падежкIи бжыгъэкIи зэхъуэкIа хъункIэ мэхъу! Частицэхэр: пIэрэ, атIэ, нэхъ, тIэ, сымэ, мес, ыы, ми, н.къ.

Лэжьыгъэ. Частицэхэр къегъэгъуэтын, ахэр щIегъэтхъэн. Мы дунейм теттэкъым абы нэхърэ нэхъ дахэ нэхъыфIи, арат гъащIэри насыпри (Т.А) СыцIыкIу дыдэу адыгэ фащэ щызагъэтIагъэу къаублат (КI.Т.) 1.38. МЕЖДОМЕТИЕХЭР. Междометиехэр псалъэ лъэпкъыгъуэ щхьэхуэщ. Ахэр псалъэ жызыIэм къызэрыщыхъу зэрызэхищIэ зэмылIэужьыгъуэхэр къэзыгъэлъагъуэ псалъэхэщ. Езыхэм къагъэлъагъуэ мыхьэнэкIэ междометиер псалъэухам и пкъыгъуэ хъуркъым. Ауэ междометиехэр щыIэцIэм и пэкIэ къагъэсэбэпмэ, абы щыгъуэ междометиехэр псалъэухам и пкъыгъуэу хоувэ, запятойкIи псалъэухам къыхигъэщхьэхукIыркъым. Щапхъэ: Ура макъыр жыжьэу зэхэтхащ. Междометиехэр псалъэухам и пэ иту къакIуэ хабзэщ. Ар запятойкIэ къыпагъэщхьэхукI, е нэхъ щIэгъэхуэбжьауэ къапсэлъмэ, абы и ужькIэ хэIэтыкIа нагъэщэ ягъэув, щапхъэ: Ура! Си къуэшыр къэсыжащ. 58

Лэжьыгъэ. Междометиехэр къегъэгъуэтын. «Iэу! Ар сыту жыжьэ!» - къэгузэващ Нэсрэн ЖьакIэ (Нартхэр). Ей, си къуэш, ар хъуну Iэмал иIэкъым (Гъуэщокъуэ Хъусин). Еу-уей, ар абы апхуэдэу ищIын хуеякъым.

1.39. АЛФАВИТ Аа

А-ды-гэ

Adige

Ээ

сэ

Ben

Бб

бзэ

Dil, lisan

Вв

ва-гъуэ

Yıldız

Гг

гын

Barut, Zehir

Гу гу

гу-гъэ

Ümit

Гъ гъ

гъат-хэ

Bahar

Гъу гъу

гъу-джэ

Ayna

Дд

ды-щэ

Altın

Дж дж

джа-нэ

Gömlek

Дз дз

дзэ

Diş

Ее

е-рыщ

İnatçı azimli

Йо йо

йо-джэ // Ё ё ёл-кэ

Жж

жыг

Ağaç

Жь жь

жьэ

Ağız 59

Okuyor // ağacı

Noel

Зз

зэ-ры-джэ

Gilaboru

Ии

ин

Büyük

Йй

дей; Алий

Ceviz ağacı, Ali

Кк

класс

Sınıf

Ку ку

куэд

Çok

КI кI

кIа-пэ

Kuyruk

КІу кІу

кIуэ

Git

Къ къ

къан-жэ

Saksağan

Къу къу

къу-дамэ

Dal

Кхъ кхъ

кхъы-Iэ

Lütfen

Кхъу кхъу

кхъужь

Armut

Лл

лэ-ныс-тэ

Makas

Лъ лъ

лъа-къуэ

Ayak

ЛI лI

лIы-гъэ

Adamlık

Мм

ма-фIэ

Ateş

Нн

на-пэ

Yüz

Оо

ор-ден; псо

Пп

пыIэ

Şapka

ПI пI

пIас-тэ

Baste

Рр

Ре-да-дэ; гъэр; ра-ке-тэ Redade Yıl Roket

Сс

сэ

Bıçak

Тт

ты-гъэ

Hediye

ТI тI

тIу

İki

Уу

у-нэ; бзу

Ev; Kuş

Фф

фо

Bal

Madalya (Nişan); Yaşa Canlı

60

ФI фI

фIы-цIэ

Siyah

Хх

Хэку

Yurt

Ху ху

хужь

Beyaz

Хь хь

хьэ

Köpek

Хъ хъ

хъы-джэбз

Kız

Хъу хъу

хъум-пIэ-дзэдж

Örümcek

Цц

цы-джа-нэ

Yün gömlek

ЦI цI

цIыв

Gübre böceği

Чч

чын

Topaç

Шш

шу

Atlı

Щщ

ща-бэ

Yumuşak

ЩI ЩI

щIа-кIуэ

Yamçı

Ыы

ы-ы-ыр!; лъы

Iıır! Kan

Ээ

э-лек-тро

Elektro

Юю

Ю-рэ

Yure

Яя

я-жьэ; яслъэ

Kül Kreş

I

Iы-хьэ

Pay

Iy

Iу-пэ

Dudak

61

AlbeK ABAZOV Kabardey-Çerkes Dili Uygulamalı Ders Kitabı Çeviren: Özlem GÜNGÖR

62

ÖNSÖZ Adıgece (Kabardey-Çerkes), Akraba Diller, Ait Olduğu Dil Grubu ve Bu Grubun Bitişimli Dil Oluşu İber dillerinden olanlar: Gürcüce, Zan dili, Megrel-Lazca, Svanca. Kafkas dillerinden olanlar: Abhaz (Abaza)-Adıge; NahDağıstan dil grupları. Dağıstan dil grubu Kumukça dışındaki tüm Dağıstan dillerini kapsıyor. Adıgece Abhaz-Adıge dil grubundandır. Abhaz-Adıge dil grubunda olanlar: Abhazca, Abazaca, Adıgece (Kabardey-Çerkes dili), Adıgeyce, Ubıhça. İber-Kafkas dilleri 37 tanedir, bunlardan 12’sinin yazı dili vardır. Bu dillerin, ses bilgisi, kelime hazinesi, şekil bilgisi, söz dizimi açısından bazı aynılıkları, benzerlikleri vardır. Örneğin, ses bilgisinde- abrupt (ani, kesik, dik, sert) sessiz harfler- пI, тI, цI, лI, кI, щI; irrasyonel ses- ы harfi. Adıgecenin belirtilerinde ses bilgisinde (fonetik) - dudaksıl sessizler. Şekil bilgisinde (morfoloji)- fiil, onun yapısı; kelime hazinesinde- kelimenin yapısı, diğerleri. Adıgece konuşanların yaşadığı ülkeler: Adıgece konuşanlar Rusya’da yer alan Kabardey-Balkar, Karaçay-Çerkes, Adıgey Cumhuriyetlerinde yaşıyor. Adıgece ikiye ayrılıyor: Kabardey-Çerkesçe, Adıgeyce. Kabardey-Çerkesçe konuşanlar, Kabardey-Balkar’da, Mezdok şehrinde (Kuzey Osetya), Mezdok bölgesindeki köylerde yaşayanlar, Adıgey, Karaçay-Çerkes cumhuriyetlerinde yaşayan Adıgeler. Kabardey-Çerkesçenin dört lehçesi, üç ağzı vardır. Lehçeler: Baksan, Besleney, Kuban, Mezdok. Baksan lehçesi Kabardey-Çerkes edebiyat dilinin temelidir. Ağızlar: Malka, Küçük Kabardey, Kuban-Zelençuk. 63

Adıgeyce konuşanların çoğunluğu Adıgey Cumhuriyeti’nde, Krasnodar Kray’da bulunan Tuapse, Lazarevsk, Novokubansk bölgelerinde yaşıyor. Rusya dışında Adıgeyler başka ülkelerde de yaşıyor: Türkiye, Suriye, Ürdün, İsrail ve daha başka ülkeler. Adıgeyceyi Adıgeyler dışında Armavir’deki Ermeniler (Çerkes-gay-Ermeniler), Bjeduğhable’deki Yunanlar da konuşuyor. Adıgeycenin dört lehçesi vardır: Abzeh, Bjeduğ, Çemırgoy, Şapsığ. Bazı lehçelerin ağızları da var. Örneğin, Şapsığ lehçesinin Hakuçın ağzı vardır. Adıgey edebiyat diline temel teşkil eden Çemırgoy lehçesidir.

1.1. Alfabe: Dilin Fonetik Sistemi Şimdi kullandığımız alfabe 1936’da oluşturuldu. Adıgece alfabesinin temeli Rus grafiğidir, Rus alfabesine dayalı olarak oluşturuldu. Adıgecenin 57 fonemi vardır. Alfabe oluşturulurken dilde var olan fonemlerin harf ile gösterilmesi gerekiyor. Alfabemizdeki sesler birer harf ile gösterildi. Bunlar: а, б, в, г, д, е, ё, ж, з, и, й, к, л, м, н, о, п, р, с, т, у, ф, х, ц, ч, ш, щ, ы, э, ю, я, I – (32 tanedir). İki harf ile gösterilenler: (19 tanedir) гу, гъ, дж, дз, жь, ку, кI, къ, лъ, пI, тI, фI, ху, хь, хъ, цI, щI, Iу. Üç harf ile gösterilenler: (5 tanedir) гъу, кIу, къу, кхъ, хъу. Dört harfle gösterilen: (1 tanedir) кхъу. Adıgece sesleri ikiye ayrılıyor: sesli harfler ve sessiz harfler. Tek harfle gösterilen sesler Adıgece alfabesinde harflerin dizilişi Rusça alfabedeki harf dizilişine benziyor, Rusçada olmayan Adıgece sesleri gösteren harfler aralarda yer alıyor. Bu harfler kendisinin türetilmiş 64

olduğu harfin ardından geliyor: örneğin [г]- harfinin ardından [гъ], [гъу] harfleri geliyor; [д]’nın ardından [дж], [дз]; [ж]’nın ardından [жь]; [к]’nın ardından [ку], [кI], [кIу], [къ], [къу], [кхъ], [кхъу]; [л]’nın ardından [лъ], [лI]; [т]’nın ardından [тI]; [ф]’nın ardından [фI]; [х]’nın ardından [ху], [хь], [хъ], [хъу]; [ц]’nın ardından цI]; [щ]’nın ardından [щI]; [I]’nın ardından [Iу]. Rusça, Adıgece alfabelerindeki harflerin göstergeiği sesler benziyor, fazlaca birbirlerinden farklı değiller. İşte o harfler: [а], [э], [б], [в], [г], [д], [ж], [з], [и], [ й], [к], [ л], [м], [н], [о], [п], [р], [ с], [т], [у], [ф], [х], [ц], [ч], [щ]. Dinleyin, tekrarlayın, öğrenin Örnek: абзац, абонент, август, хадэ, ботинкэ, батальон, врач, вагон, градус, газет, гараж, дачэ, доклад, договор, жанр, жакет, мэз, завод, завхоз, инженер, институт, километр, кино, киоск, лаборант, лагер, маевка, мамэ, народ, нарзан, порт, ручкэ, стIол, темэ, птулъкIэ, фабрикэ, факультативнэ, хамут, халат, шпилькэ, шприц, чемпион, цирк, цивилизацэ. Roma alfabesinden alınmış I’nın bulunduğu harfler: Bu harfler Kafkas dillerindeki abrupt sesleri gösteriyor. İşte bunlar: [I], [кI], [лI], [тI], [пI], [щI], [фI], [цI]. Örnek: кIэлош, пIастэ, стIол, тIу, щIыIэ, унэцIэ, мафIэ, Iэ, Iэпэ, vd. «У»’nun bulunduğu hafrler: гу, гъу, ку, кIу, къу, кхъу, ху, хъу, Iу. Bunlar dudaksıl sesleri gösteriyor. Örnek: Iэгу, гъуэгу, куэбжэ, кIуэ, къуэ, кхъуей, хуэм, нэху, хъумакIуэ, Iуэху, vd. «Ь»’nın bulunduğu hafrler: жь, хь, birleştikleri harfle beraber bir kelimeyi göstedikleri oluyor. Örnek: жьы, жьэ, жьа, хьы, хьэ. 65

«Ъ»’nın bulunduğu harfler: лъ, гъ, къ, хъ, birleştikleri harfle beraber bir kelimeyi gösterdikleri oluyor. Örnek: гъэ, лъэ, лъапэ, хъы, хъыдан, къаз, макъ. Rusçadaki «Э» ile Adıgecedeki «Э» harfinin gösterdiği sesler aynı değil. «Э»’nin yer aldığı Rusçadan Adıgeceye geçen kelimelerde bu harfi Rusçadaki gibi telaffuz ediyoruz (электро, аэроплан, аэродром), bu harf Rusça kelimelerin son ekleri yerine kullanılıyorsa Adıgecedeki gibi telaffuz ediyoruz: рабочий-рабочэ, культурная-культурнэ. İki harfle gösterilen sesler: дж, дз harfleri iki sesten oluşuyor дж (д-ж), дз (д-з). Örnek: джэ, дзэ, vd. Çalışma Adıgece kelime, birleşik kelime, kısa cümleleri öğretme Çalışma kitabını tanıtma, onunla çalışmayı anlatma Okuyun, tekrarlayın, öğrenin Сэ, уэ, ар, фэ, дэ, ахэр, махуэ, пщэдджыжь, пщыхьэщхьэ, шэджагъуэ, сэ соджэ, фэ фоджэ, дэ доплъ, ар мажэ, ахэр мэджэгу. Уузыншэм! Дыузыншэщ! Уи махуэ фIыуэ! Уэри фIыуэ! Дауэ ущыт? Тхьэм уигъэпсэу! Хъарзынэщ. Махуэр щIыIэщ. Аудиториер инщ, v.d.

1.2. Ses Bilgisi- Fonetik Sesliler: а, э, ы, у, е, о, и (7 tanedir). Ses yolunda bir engele çarpmadan ağızdan özgürce çıkan seslere sesliler (ünlüler) denir. Rusça da da Adıgece de de sesli harflerin 66

gösterdiği sesler ayndır. Alfabedeki on harfe sesli harfler deniyor: а, э, о, и, у, ы, е, ё, ю, я (10). Okuyun, tekrarlayın, öğrenin Й yarım sestir. ‘a’ ve ‘э’ harflerinin sesi aynı, ancak ‘a’ uzun, ‘э’ kısa telaffuz ediliyor. ‘a’ sesi Rusçadaki vurgulu ‘a’ gibidir: бажэ, хадэ, банэ, нанэ, дадэ, сабэ, дамэ, пагэ, танэ. Adıgecedeki ‘э’ sesi Rusçadaki vurgusuz ‘a’ gibidir: мамэ, малинэ, машинэ. ‘э’ harfi kelime başında yazılmıyor, ‘э’ sesini gösterir şekilde kelime sonunda yazılıyor: адэ, анэ, адыгэ vd. ‘э’nin Rusçadaki sesi Adıgecedeki sesi gibi değil. ‘э’ harfinin yer aldığı Rusçadan Adıgecey geçmiş kelimelerde ‘э’ Rusçadaki gibi telaffuz ediliyor: электро, аэродром, аэрофлот. Eğer bu harf Rusça son ekleri yerine geliyorsa Adıgecede telaffuz edildiği gibi kullanılıyor: рабочий-рабочэ vd. Sesli е, э, и, о sessiz (ünsüz) harflerden sonra gelir: мес, мэш, шинэ, дуней, мин, тумэн. ‘Y’nın sesli olarak geldiği yerler: у-нэ, у-жьэ vd. ‘ы’ harfi iki ses gösteriyor: Adıge sesi ы, kısa sesli: вы, зы, мы, быдэ. Bu harf kelime ortasında ve sonunda gelir. Rusçadan Adıgeceye geçen kelimelerde ‘ы’ harfi Rusça ‘ы’ harfini gösteriyor: промышленность, опыт. Seslilerin dışında Adıgecenin diftongları da vardır. Diftonglar dört tanedir: я, е, ё, ю. Bu harfler iki sesi ifade ediyor: Я-йа, ю-йу, ё-йо, е-йэ. Adıgecede, Rusça sesli ё harfi, Adıgece kelimelerde (genellikle fiil) III sigada iken йо- olarak yazılıyor: йоджэ, йоплъ, йодаIуэ. Diftong denen şey, tam ve yarım iki 67

sesin tek ifadede yer almasıdır. ‘Я’ ve ‘Ю’ harfleri Adıgece kelimelerde de, Rusçadan Adıgeceye geçen kelimelerde de anı şekilde yazılıyor: яжьэ, яслъэ, Юрэ. ‘Ё’ sadece Rusçadan Adıgeceye geçmiş olan kelimelerde yazılıyor: ёлкэ. Okuyun, tekrarlayın, öğrenin А-е-э-ы-у-о-и И-о-е-у-ы-э-а Мамэ, папэ, класс, ручкэ, партэ, куклэ, нанэ, шы, напэ, хадэ, экзамен, экскурс, vd. Örnek verdirmek, söyletmek. Sessiz (ünsüz): б, в, г, д, ж, з, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ sesleri. Bu sesler Rusçada da, Adıgecede de aynı. Ancak şunu unutmamalı: Adıgecede sessizler bazen sert, bazen yumuşak geliyor. Bunlar Rusçadaki sert sessizlere benziyor: бажэ, вы, адыгэ, дэнэ, жэм, зэ, кино, Налшык (Adıgeceye geçmiş Rusça kelimelerde rastlanıyor). ‘л’ sesi Adıgecede yumuşaktır: лы, лэн, ла. Adıgecede sessizler yankılı-boğuk olarak ayrılıyor. Yankılı sessizler: б, в, г, д, ж, з, л, м, н, р. Boğuk sessizler: к, п, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ. Okuyun, tekrarlayın, öğrenin Ма-мэ, па-пэ, ручкэ, класс, портфель этаж, газ, га-зет, што-рэ, школ, Нал-шык, ки-но, ра-ке-тэ, стэ-кан, кол-хоз, кос-мос, кар-тэ, трак-тор, сад, ёлкэ, шо-фер, лёт-чик (йоджэ), тет-радь, медаль, письмо, сентябрь, октябрь, ноябрь, декабрь, январь, февраль, март, апрель, май, июнь, июль, август, экран, экс-курс, э-та-жер-кэ, а-э-ро-дром, шоссе, завод, фабрикэ, курорт, парк, борщ, почтэ. 68

Rusçada olduğu gibi Adıgecede şu sessizlerimiz de vardır. Örnek: ба-жэ, бэв, вэ, бгы, дэ, жэ, зэ, лы, мэш, нэ, пэ, сэ, сыт, танэ, фо, фэ, фэ, сэх, уэшх, цы, чы, шы, жэщ. Çalışma (Resimle çalıştırma) Bu resimlerde gördüklerimizin isimlerini (önce Rusça, daha sonra Adıgece) söyleyelim. Ручка – ручкэ, майка-майкэ, пальто-бэлъто, стакан-стэчан, ракета-ракетэ, самовар – сэмэвар, карандаш-къэрэндащ, трактор-трактыр, бутылка-птулъкIэ. Okuyun, tekrarlayın, öğrenin Шы, дэ, тол, уанэ, пыл, бру, бзу, жызум, бабыщ, шэнт, сэмб, пшынэ, лэныстэ, vd. Rusça-Adıgece sözlükleri kullanarak şu cümlelerdeki kelimeleri Rusça, Türkçe, Arapça olarak çevirttirelim. «УИ НЭМ КЪЕIЭМ И ПСЭМ ЕIЭ!» Граждан зауэр иухри илъэс 20-м щIигъукIэ мамыру псэуащ ди цIыхухэр. А зэманым къриубыдэу лэжьыгъэшхуэ зэфIагъэкIащ абыхэм. Яухуащ заводхэмрэ фабрикэхэмрэ, колхозхэмрэ совхозхэмрэ, псы кIэнауэхэмрэ гъущI гъуэгухэмрэ. Яухуащ абыхэм еджапIэхэри, сымаджэщхэри, псэупIэ унэхэри куэду. Ди хэкур дунейпсом и кIуэцIкIэ нэхъ къэрал лъэщ дыдэхэм ящыщщ. Ауэ ди гъащIэ мамыр насыпыфIэр бийм къызэпиудащ. Ди къэралым зэрымыщIэкIэ нэмыцэ фашистхэр къытеуащ. Хэку зауэшхуэм щIидзащ. Ар къыщыхъуар 1941-гъэм июным и 22-махуэрщ.

69

1.3. Abrupt Sessizler пI, фI, тI, кI, кIу, цI, щI, лI, I.(къ, къу, Iу) Bunlar abrupt seslerdir. Başka dillerde olmayan İber, Kafkas dillerinde bulunan seslerdir. Ani, kesik, sert seslerdir. Örnekler: на-тIэ, па-щIэ, щIы-пIэ. Okuyun, tekrarlayın, öğrenin ПI(ы): Dudaklarda oluşan abrupt sestir. ‘п ‘ sessizinden ani, sert oluşu ile farklıdır. Örnekler: егъэпщапIэ, напIэ, пIас-тэ дыпIэ, пIа-рэ-пIа-рэ. Bu harfin yer aldığı kelimelerden kimler örnek getirebilir? ФI(ы): Dudak-dişlerde oluşan, nefes sürtünmesi ile çıkan abrupt sessizdir. ‘ф’ sessizinden ani, sert oluşu ile farklıdır. Örnekler: фIы, фIын, фIей, уэфI, унэфI, фIанэ. Bu harfin yer aldığı kelimelerden kim örnek getirebilir? ТI(ы): dil ucunda oluşan, patlamalı, abrupt bir sessizdir. ‘t’ sessizinden ani, sert oluşu ile farklıdır. Örnekler: тIы, тIу, нитI, пситI, пIэтIрон, тIэтIэн, тIысын. Bu harfin yer aldığı kelimelerden kim örnek getirebilir? кI(ы): dil ucunda oluşan hışırtılı, abrupt bir sessizdir (yarı kapantılı sessiz). Ani, sert bir sessizdir. Örnekler: кIэ, кIыщ, кIапсэ, кIэнфет, кIэ, уанэ, кIэнауэ, кIэпIейкIэ, кIэртоф. Bu harfin yer aldığı kelimelerden kim örnek getirebilir? щI(ы): dil ucunda oluşan ıslıklı, abrupt bir sessizdir (yarı kapantılı sessiz). ‘щ’ harfinden ani, sert oluşu ile farklıdır. Örnekler: щIыIэ, унэ-щIэ, столыщIэ, щIапIэ, щIакIуэ, щIыпIэ. Bu harfin yer aldığı kelimelerden kim örnek getirebilir? 70

цI(ы): dil ucunda oluşan hışırtılı, ıslıklı abrupt bir sessizdir. ‘ц’ harfinden ani, sert oluşu ile farklıdır. Örnekler: цIэ, унэ-цIэ, адэ-цIэ, фIы-цIэ, пцIанэ, пцIы. Bu harfin yer aldığı kelimelerden kim örnek getirebilir? лI(ы): dil ucu, yanak sessizidir. ‘л’ sessizinden ani, sert oluşu ile farklıdır. Örnekler: лIы, плIэ, лIы-кIуэ. Bu harfin yer aldığı kelimelerden kim örnek getirebilir? I(ы): boğaza yakın oluşan bir sessizdir. Örnekler: Iэ, Iэпэ, Iэнэ, Iэ-дэ. Bu harfin yer aldığı kelimelerden kim örnek getirebilir? 1.4. Yarı Kapantılı Sessizlerden: дз, ц, цI, дж, ч harflerini öğretmek Дз(ы): dil ucunda oluşan, yarı kapantılı, ıslıklı sessizdir. İki sesten oluşuyor: д-з. Örnekler:дзэ, дзы, дзы-хэ, бадзэ, дзэл, удз. Rusçada böyle bir ses olmadığı halde, başka milletlerin soyadlarında, isimlerinde yer alan bu harf Rusçada da yazılıyor. Örnek: Орджоникидзе… Ц(ы): Rusçadaki ‘ц’ gibidir, dil ucu sesidir. Adıgecede iki sesten oluşuyor: т-с. Örnekler: бацэ, чыцэ, Цоцэ, уарцэ, бэлацэ. ЦI(ы): geçen derste anlatıldı. Üç ses aynı satırda yer alıyor: дз, ц, цI. Yankılı, boğuk, abrupt. Bunlardan Rusçada olan ‘ц’sesidir. Дж(ы): dil ucu yankılı sestir. Дж- iki sesten oluşuyor: д-ж. Rusçanın fonetik sisteminde yoksa da başka dillerden geçen kelimelerde bu harf kullanılıyor: джэм, Орджоникидзе, джаз ‘Дж’ sesi yumuşak ‘Ч' sesinin çiftidir. 71

Karşılaştır дж- ч. ‘Ч’ sesi Rusçada da, Adıgecede de (т-щ) birleşimidir. Karşılaştır: д-т, ж-ш. Örnekler: джэд, джанэ, джэдыгу, джэш, чы, фоч, чэзу, чылисэ, чыцI. Щапхъэхэр: джэд, джанэ, джэдыгу, джэш, чы, фоч, чэзу, чылисэ, чыцI. Ч(ы): Rusçadaki ‘ч’ gibi dil ucu sesidir. Adıgecede iki ses olarak yer alıyor: (т-ш). Örnekler: чын, чылисэ, фоч, дэнлэч, чырэ. Dinleyin, tekrarlayın, öğrenin Дзасэ, цыджанэ, унэцIэ, пцIащхъуэ, джыдэ. Çalışma: Adıgece yazılı metni okutma. Adıgece-Rusça sözlüğü kullanarak Rusça, Türkçe, Arapça çeviri yaptırmak. 1.5. Dudaksıl Sessizleri göstermek, ayırtetmeyi öğretmek гу, гъу, ху, ку, кIу, къу, кхъу, хъу, Iу- seslerinin çiftleri vardır: – г-гу, гъу-гъ, к-ку, х-ху, кI-кIу, къ-къу, кхъ-кхъу, хъ-хъу, I-Iу. Гу, гъу, ку, кIу, къу, кхъу, ху, хъу, Iу- harflerinin tümü sessizdir, telaffuzlarında dudak yuvarlak şekil alır. Dinleyin, okuyun, tekrarlayın Гу(ы). Küçük dil ünsüzü, patlamalı, dudaksıl, yankılı bir sestir. Dudak yuvarlak bir şekil alır, sessiz, boğuk ‘ку’ sesi çiftidir: гуахъуэ, гу, Iэгу, дэгу, выгу, шыгу. Bu sesin yer aldığı başka bir kelimeyi kim örnek getirebilir? 72

Гъу(ы). Dudaksıl, küçük dil sesidir. Dudak yuvarlak bir şekil alır. Boğuk, sessiz çifti ‘хъу’ vardır: гъусэ, ныбжьэгъу, гъуэгу, бгъу, бгъущI, бжэгъу, щибгъу, гъубжэ, гъунэгъу, гъущэ, гъэгъун, гъубж. Bu sesin yer aldığı başka bir kelimeyi kim örnek getirebilir? Ку(ы). Küçük dil, patlamalı, dudaksıl sessizidir. Dudak yuvarlak bir şekil alarak telaffuz edilir: ку, кумб, хьэку, куэбжэ. Bu sesin yer aldığı başka bir kelimeyi kim örnek getirebilir? КIу(ы). Küçük dil, patlamalı, dudaksıl sessizidir. Dudak yuvarlak bir şekil alarak telaffuz edilir: кIуэ, макIуэ, нэкIу, кIуэкIэ, щакIуэ. Bu sesin yer aldığı başka bir kelimeyi kim örnek getirebilir? Кхъу(ы). Gırtlak, patlamalık, dudaksıl sessizidir. Dudak yuvarlak bir şekil alarak telaffuz edilir: кхъужь, щIакхъуэ, кхъуей, кхъухьлъатэ, кхъуэ, кхъуафэжьей. Bu sesin yer aldığı başka bir kelimeyi kim örnek getirebilir? Ху(ы). Küçük dil, dudaksıl, nefes sürtünmeli sessizdir. Dudak yuvarlak bir şekil alarak telaffuz edilir: хужь, хугу, Iэху, нэху, хуит, хуэмыху, хуабэ, хуабжьу, хуэлэн, щIэхуэн, тху, щитху. Bu sesin yer aldığı başka bir kelimeyi kim örnek getirebilir? Хъу(ы). Küçük dil, dudaksıl, titreşimli sessizdir. Dudak yuvarlk bir şekil alarak telaffuz edilir: хъумэн, хъумакIуэ, хъуа, Iэхъуэ, хущхъуэ, хэхъуэн, хъурей, бжьахъуэ. Bu sesin yer aldığı başka bir kelimeyi kim örnek getirebilir? 73

Iу(ы). Gırtlak, dudaksıl, abrupt sessizidir. Dudak yuvarlak bir şekil alarak teleffuz edilir: Iуданэ, Iупэ, Iуащхьэ, маIуэ, бжэIулъэ, бжэIупэ, Iуэн, IункIыбзэ. Bu sesin yer aldığı başka bir kelimeyi kim örnek getirebilir? Çalışma: Bu seslerin yer aldığı kısa cümleler oluşturmak. Örnek: Iуащхьэмахуэ нэхърэ нэхъ бгы лъагэ Европэм иткъым. Махуэр хуабэщ. Ди къуажэр дахэщ. Куэбжэр инщ. Мы гъубжэр жанщ. Metni okutmak, sesleri tanıtmak. Okuduğu metni Rusçaya çevirtmek (Adıgece-Rusça sözlük yardımı ile). Seslerin doğru telaffuzunun yer aldığı ses kayıtlarını dinletmek. Alıştırma kitabından yaptıkları çalışmaları seçmek. Yazdıkları kelimelerin anlamlarını öğretmek. Dinleyin, okuyun, tekrarlayın Yanında «Ь» bulunan harfler: жь, хь harflerinin birleştikleri harfle birlikte bir kelimeyi ifade ettikleri oluyor. Жь(ы) – rüzgâr, yaşlı (акъужь, лIыжь). Хь(ы) – taşımak (хьэблэ, къуажэхь) Çalışma: Bu seslerin yer aldığı birleşik kelime, cümle oluşturmalarını istemek. Örnek: нэхъыжь здэщымыIэм нэхъыщIи щыIэкъым; Жьым тесу псым йопыдж; Жьыщхьэ махуэ; Бжьыхьэр гъавэ къехьэлIэжыгъуэщ, vd.

74

Dinleyin, okuyun, tekrarlayın Yanında «Ъ» bulunan harfler. гъ, къ, лъ, хъ birleştikleri harfle birlikte beraber bir sesi gösterdikleri oluyor. Гъ(ы) – ağlayan; (магъ, щыгъын, гъыринэ). Къ(ы) – къалэ, къан, Балъкъ. Лъ(ы) – kan; (лъакъуэ, тхылъылъэ). Хъ(ы) – küçük dilsi, titreşimli, boğuk, gırtlak sessizi. ‘хъ’ sesi Rusça kelimelerde de kullanılabiliyor. ‘х’ sesi farklı telaffuz ediliyor. Örnek ‘хорошо’ yerine ‘хъэрошо’ denir. Örnekler: бохъшэ, хъэуан, хъарбыз, хъыдан, хъыджэбз, Хъаний, Бахъсэн (Баксан). Çalışma: Bu kelimelerin yer aldığı cümleler, birleşik kelimeler getirmelerini istemek.

1.6. Hece, Vurgu Kelimeleri hecelemeyi öğretmek, vurgu konusunu anlatmak. Okutmak, yazı yazdırmak. Rusçada olduğu gibi, Adıgecede de kelimeler hecelere ayrılır. Örnek: а-да-къэ, йо-дэ-ха-щIэ, ду-дакъ, уэл-ба-нэ, джа-нэ, алэ-рыбгъу. Adıgece kelimelerde, kelimedeki sesliler sayısınca hece bulunur. Örnek getirmelerini istemek, tahtaya çıkarmak: пщэ-дджыжь, но-бэ, ха-дэ. Rusçada olduğu gibi, Adıgece kelimeler de iki veya daha fazla heceden oluşursa, hecelerden biri daha vurgulu şekilde telaffuz edilir. Örnek: ба-быщ, ма-фIэ, джэ-дыгу. 75

Kelimeyi oluşturan hecelerden birini daha belirgin şekilde ifade etmeye vurgu-udarenye denir. Örnek vermelerini istemek, tahtaya çıkarmak. Çalışma 1. Kelimeleri ayırın. Bir seslinin yer aldığı kelimeleri birinci sütun, iki seslinin yer aldığı kelimeleri ikinci sütunda olacak şekilde yazın. Жэщ, махуэ, тетрадь, тхылъ, бзу, къанжэ, псы, пыIэ, псалъэ, фалъэ, гъукIэ, гущэ, жьауэ. Çalışma 2. Heceyi oluşturan seslinin altını çiziniz. Çalışma 3. Kelimeleri hecelere ayırınız. Okuyarak metni yazdırmak. Sözlü olarak çevirisini yaptırmak. а) Гъатхэм нэхъ щIэращIэ гъэм и пкъыгъуиплIым хэткъым. Гъатхэм бзу цIыкIухэр мэбзэрабзэ, шыр цIыкIу къраш. Щынэхэр мэджэгу. Дунейр щхъуантэ мэхъу. 1. Kelimeleri hecelerine göre ayırmak. 2. Büyük harflerin altını çizmek. b) Vurgu işaretlerini koyarak kıyafetlerin isimlerini yazdırmak: джанэ, гъуэншэдж, лъэпэд, вакъэ, бгырыпх, кIагуэ, щIакIуэ, пыIэ, vd. Adıgece vurgu özelliklerini anlatmak: vurgu kelimenin sonuna doğru bulunur, kelimenin kökü э- ile biterse, son heceden önceki hecede yer alır: мазэ, дыгъэ, мэракIуэ, мыIэрысэ. Kelime sessiz harf ile biterse, vurgu son hecede bulunur: лъэпэд, бгырыпх, гуэгуш, бабыщ. Çoğul, olumlu-olumsuzluk, kip sonekleri, hal eklerinde vurgu bulunmaz- vurgular kalan kelimenin son hecesine düşer. 76

Örnek: къуажэхэм- къуажэ, сыкъеджащ – сыкъоджэ, укъакIуэмэ-укъакIуэ, сыхуэзэнукъым – сыхуэзэну. Not: Fiillerin geçmiş, gelecek zaman ekleri her zaman vurgu alır: къэкIуащ, сынэкIуэнущ. Rusçadan Adıgeceye geçen kelimelerdeki vurgular olduğu gibi kalıyor: завод, фабрикэ, колхоз. 1.7. Metin Okutma, Rusça, Türkçe, Arapça Çevirisini Yaptırma (Adıgece-Rusça sözlük yardımı ile) 1. ‘Nalçik’ metnini okuyunuz. Налшык Къэбэрдей-Балъкъэр республикэм и къалащхьэщ. "НалщӀэч" жыхуиӀэ псалъэпкъит1 зэхэжыхьам къытекӀащ. Языныкъуэм нал+цӀыкӀу хуэдэу ябжыр. Къапщтэмэ, НалщӀэч къалэ нал цӀыкӀум ику итым ещхьщ. Къалэм и дамыгъэ нэхъыщхьэр налщ. 2. Sözlük yardımı ile bu metni Rusça, Türkçe, Arapça çeviriniz. 3. ‘Rusça-Kabardey-Balkarca konuşma kılavuzu ile çalıştırmak. 4. Adıgecedeki selamlaşmaları anlatmak. Selamlaşmalar: Уи (фи) махуэ фIыуэ! Уи пщыхьэщхьэ фIыуэ! Уи (фи) пщэдджыжь, махуэ Гуп махуэ апщий! (пщыхьэщхьэ) фIыуэ! Уузыншэм! Фыузыншэм! Шхошх – бохъу апщий! Дауэ фыщытхэ? ФIэхъус апщий! Гъуэгу махуэ! Къеблагъэ! Kitapla çalıştırma: Adıge folkloründen yararlanılarak karşılaşma, tanışma kelimelerini öğretme, cümle içinde kullanmayı öğretme. 77

1.8. Adıgecenin Kelimeleri (Kelime Hazinesi) Adıgecenin kendi kelime hazinesi. Başka dillerden geçen kelimeler, bunlarla ilgili konuyu anlatma. Her dil kelimelerden oluşur. Bir dildeki kelimelere o dilin kelime hazinesi deniyor. Her kelimenin kendi anlamı vardır. Мэжид, унэ щIын cümlesindeki kelimelerin şu anlamları vardır. Мэжид – insan ismi; Унэ – yapı, insanın yaşadığı yer; ЩIын – yapmak, inşa etmek. Adıgecede bir çok kelimenin iki veya daha fazla anlamı vardır. Örnek: Iэнэ, сэ, дэ, шхын, жьы, бгы, vd. Iэнэ kelimesinin anlamları: ПхъащIэм Iэнэ лъакъуищ тхуищIащ. Bu cümlede Iэнэ kelimesinin ifade ettiği ev eşyalarından sofradır. ХьэщIэхэр къызэрысу Iэнэ къыхуащтащ. Bu cümlede Iэнэ kelimesi rızık, yiyecek anlamındadır. Rusçada olduğu gibi Adıgece içinde de kelimelerin anlamları farklı olarak kullanılıyor: анэ дыщэ. Adıgecedeki kelimelerin çoğu, o dili kullananlar tarafından anlaşılıyor, kullanılıyor. Bu tür kelimelere псоми къагъэсэбэп псалъэкIэ-herkesin kullandığı kelimeler deniyor. Dilimizde sıkça rastlanılan kelimeler herkesin kullandığı kelimelerdir: унэ, адэ, анэ, сэ, уэ, цIыкIу, уэшх, гъавэ,vd. Herkesin kullandığı kelimeler dışında insanlar kendi uzmanlıklarına bağlı kelimeleri de kullanıyor. Bu tür kelimeler, meslek, farklı konular ve işleri 78

ile ilgilidir. Bu tür kelimelere mesleki (profesyonel) kelimeler deniyor: статья, пычыгъуэ, ударенэ, титульнэ лист, репетицэ. Her bir dilin kendi kelimelerinden (kendi dilin oluşturduğu) başka, farklı dillerden aldığı bir çok kelimeleri de vardır. Başka dillerden alınan kelimeleri dil kendi yapısına uyduruyor. Kelimelerin başka bir dilden geçişine, o dili kullananların tarihi, yakın olarak yaşamaları, aralarındaki ilişkiler neden oluyor. Adıgece kelime hazinesinde Türk-Tatar, Fars, Arap, Rus dilinden kelimeler vardır. Türk-Tatar kelimeleri: жэрдэм – инициатива, помощь, бащлъыкъ, гуэгуш, къаз, сабын. Arapça kelimeler: акъыл, зэман, мурад, сыхьэт. Farsça kelimeler: бэзэр, тумэн, дарий, тэрэзэ. Rusça kelimeler: лом, хамут, бэлътоку, сэлэт, школ, билет, колхоз, радио, телевизор, ракетэ, vd. Dilin kelimelerin toplu olarak bulunduğu kitaba псалъалъэsözlük denir. (kelimeleri göstermek, öğretmek, farklılıkları anlatmak). Çalışma Kelimeleri ayırınız: джанэ, перо, класс, партэ, фо, дэ, сэ, ручкэ, комбайн, кино, дэлъху, къуэш, шыпхъу, гъунэгъу, Iэ. 1) Rusçadan geçen kelimeleri bir satırda. 2) Adıgecenin kendi kelimelerini bir başka satırda. Мыр уэ уи тхылъ? -Хьэуэ, мыр си тхылъкъым. Мыр абы и тхылъщ. Мыр уэ уи тетрадь? 79

- Хьэуэ, мыр си тетрадкъым. Мыр абы и тетрадщ. Мыр уэ уи ручкэ? -НтIэ, мыр сэ си ручкэщ. 3) Diyalogu okumak, anlattırmak, örnek metinde olduğu gibi zamirlere göre cümleleri kurdurmak. 4) Günlerin isimlerini anlatmak, öğretmek: Понедельник – блыщхьэ Вторник – гъубж Среда – бэрэжьей Четверг – махуэку Пятница – мэрем Суббота – щэбэт Воскресенье – тхьэмахуэ. Çalışma Adıgece-Rusça sözlükten isim, sıfat, fiil örnekleri buldurmak (sözlükten kelimeleri dersin özetine yazmak). a) Zamirleri saymak. b) Ona, yirmiye kadar saymak. c) Metni okumak. Okuyarak yazdırmak. 1.9. Dildeki kelimeler: eşanlamlılar, zıt anlamlılar, eskimiş kelimeler, deyimler, meslekle ilgili kelimeler. ‘Çalışma kitabının’ son bölümündeki parçayı, bu bölümle ilgili olarak yazdırmak. Rusçada olduğu gibi Adıgecede de eşanlamlı, zıt anlamlı, eskimiş, yeni kelimeler, deyimler vardır. Eşanlamlılar (sinonim): Yazılışları farklı olduğu halde anlamları aynı veya çok yakın olan sözcüklerdir. Örnek: ин – абрагъуэ, щIыIэ – уае, къуажэ – жылэ. 80

Eşanlamlı kelimeler dili zenginleştiriyor. Kim bir örnek getirebilir? Zıtanlamlılar (antonim): Ters anlamlı kelimelerdir. Örnek: уэфI-уае; дахэ-Iей; ин – цIыкIу. Kim örnek getirebilir? Eskiyen kelimeler: Dilin artık çok kullanmadığı kelimelere denir. Örnek: гуэншэрыкъ, пхъэ вакъэ, быргуэбыргуэ. Kim örnek getirebilir? Yeni kelimeler: Toplumsal yaşam, bilim, teknik, kültürel gelişime bağlı olarak yeni olaylar, eşyalar ortaya çıkıyor. Bunlarla birlikte yeni kelimeler de geliyor: колхоз, бригадир, звеновод. Kim örnek getirebilir? Deyimler: Ayırılamayan birleşik kelimelerin çoğu anlam olarak tek kelimeye benziyor. Dundan dolayı bu kelimeler birbirinden ayrıldığında anlamları bozuluyor. Bu tür bağlı kelimelere deyim veya deyimsel kelimeler denir. ФIыуэ лъагъун – любить. Гум имыхуж – незабываемый, незабвенный. Гум телъын – лежать на сердце. Daha çok kullanılan deyimleri yazmak. Deyim veya deyimsel kelimelere kim örnek getirebilir? Diyalogu okumak, rolleri paylaştırarak tekrarlattırmak. - Мы аудиториер ин? - Хьэуэ, аудиториер цIыкIущ. - Мы аудиториер нэху? - НтIэ, нэхущ. 81

Çalışma Cümleleri yazdırmak, tekrarlattırmak, zıt anlamlıları, eşanlamlıları ayırttırmak: бэв, нэху, Iув, къуажэ, кIыфI, хужь, пIащэ, кIыхь, бгъуэ, бгъузэ, кIэщI, лъагэ, лъахъшэ, ин, цIыкIу. Zıt anlamlı, eşanlamlı kelimelerin olduğu cümleler kurdurmak. Bunları tahtada yazdırmak. Metin okutturmak, okuduğunu anlattırmak. Atasözleri her gün dilde kullanılıyor. Akıcı bir sesleri olduğu için akılda kalıcıdırlar. Örnek: ‘Гупсыси псалъэ, зыплъыхьи тIыс’atasözünde ‘с’ harfi akıcılık kazandırıyor. Bir çok farklı konuda atasözleri vardır. Çalışmakla ilgili atasözü: «Улажьэмэ, лыжь пшхынщ, умылажьэмэ, лажьэ бгъуэтынщ». Bu konuyla ilgili Rusça, Türkçe, Arapçadan bir atasözü kim getirebilir? Eğitim, adet ile ilgili atasözü: «Е пщIауэ, фIы ущымыгугъ», «Нэмысым насып къыдокIуэ». Rusçadan bu konuyla ilgili kim atasözü örnek getirebilir?

Çalışma Atasözlerini ezberletmek. çevirtmek, söyletmek.

Rusça

82

atasözlerini

Adıgeceye

1.10. Adıge Edebiyat Dili, Lehçeleri Adıge edebiyat dili, Adıgelerin kendi yazım diline sahip olmalarının ardından oluştu. Edebiyat dilinin normal dilden farklıları çok değildir. Bugünkü Adıgece edebiyat diline temel olan Baksan lehçesidir (veya Büyük Kabardey). Baksan lehçesi dışında Adıgecenin şu lehçeleri vardır: Mezdok, Besleney, Kuban. Bu lehçeleri kullananların hepsi Adıgedir, ancak edebiyat dilinden farklılıkları vardır. Örneğin bazı kelimelerin telaffuzlarının farklı olduğu oluyor. Kabardey-Çerkes edebiyat dilinin oluşturanlardan biri de Şocentsıku Ali’dir. Çalışma Adıgece metin (şiir) veya ses kayıtları fonundan bir disk dinletmek (anlaşılmayan kelimeleri anlatmak). Diyalogu okumak, rollere paylaştırarak tekrarlattırmak. - Уи тхылъхэр дауэ зепхьэрэ? - Си тхылъыр къабзэу зызохьэ. - Уи уэрамыр сыт хуэдэ? - Ди уэрамыр сыт щыгъуи къабзэщ. Bu örneklere benzer bir diyalogu kendilerine hazırlattırmak. Okuyarak beş cümle yazdırmak. Bir kişiye tahtada yazdırarak nasıl yazabildiklerini göstermek. Yazdıklarını okutmak.

83

1.11. Kelimelerin Oluşumu, Değişimi, Kelimenin Oluşumunda Önek ve Sonekler

Türediği

Kök,

Dilde sürekli yeni kelimeler oluşur. Bunlar, Adıgecedeki köklerden farklı yollarla oluşur. Kendisinden başka bir kelimenin türediği kelimeye kök denir. OLUŞAN KELİMELER

Önek Kök Sonek лы гъэ уэлбан(а) лэ хэ плъэ къэгъэ кIуэ ж напэ-Iэ-лъэщI İki kök veya daha fazlasının bir araya gelmesi ile kelime oluşur. İki kök veya daha fazlasının oluşturduğu kelimeye birleşik kelime denir. Adıgecede birleşik kelimeler vardır. Bu tür kelimeler isim, sıfat grubundadır. Köklerin birleşimi ile fiil oluşmaz. Fiiller çoğunlukla öneklerle oluşur; isim, sıfatlar soneklerle de oluşur. BİRLEŞİK KELİMELER

Birinci kök

Bağlaç

İkinci kök

мэз Iэ Iэ жьы мэкъу

а ры ры -

кIуэ кIуэ тх щIэху мэш

1. Aynı kökten olan kelimeleri okutturma, tercüme ettirmek, gruplara ayırarak yazdırmak: нэху, псы, нэхущ, псынщIэ, псыпцIэ, псысэ, псыкъуий, псалъэ, псынщIагъэ, псыф, псыгъуэ, псынэ. 84

2. Sorulara doğru cevap veriniz. Cevapları yazınız. Örnek: ЩIымахуэм дунейр щIыIэ мэхъу. Гъэм и сыт пкъыгъуэ дунейр щIыIэ щыхъур? Сытым щIиуфэр щIыр? (ЩIыр уэсым щIеуфэ). Сытхэр щIымахуэм мэжалIэрэ? (Къуалэбзухэр). Хэт сымэ хуабэу зызыхуапэр? (ЦIыхухэм хуабэу захуапэ). Çalışma Metin okutturma. Sözlükleri kullanarak çevirin. Günün bölümlerini saymak: махуэ, пщэдджыжь, шэджагъуэ, пщыхьэщхьэ, жэщ, жэщыбг. Bu kelimelerin yer aldığı cümleler yazmak. Сэ махуэм солажьэ, пщыхьэщхьэм соджэ, жэщыр хэкIуэтэху тхылъ сыкъоджэ, уэ жэщым улажьэрэ? Сэ пщэдджыжьым гимнастикэ сощI, фэ фщIыркъэ? Ар пщыхьэщхьэм жьы къабзэм куэдрэ хэтщ. KELİME TÜRLERİ 1.12. Kelime Hazinesi ve Grameri Açısından Kelimenin Anlamı Kelimenin etrafımızdaki şeyleri anlatması kelime hazinesi anlamını gösterir: bir şey (жыг, шы, псы, гупсысэ), bir şeyin rengi (абрагъуэ, IэфI, щхъуантIэ), bir şeyin yaptığı вэн, тхэн, лъэтэн) vd. Kelime hazinesi anlamı dışında kelimenin gramer anlamı da vardır. Sayı, hal, belirlilik, zamir, zaman, geçişçli-geçişsiz, dönüşlü-dönüşsüz kategorilerine gramer anlamı deniyor.

85

Kelimenin türlerini açıklama Adıgecede kelimeler anlamları ve görevlerine göre ona ayrılır. Kelime hazinesi anlamı ve gramer anlamı olan kelimelere bağımsız kelimeler diyoruz. Bağımsız kelimeler altıya ayrılıyor: isim, sıfat, sayı sıfatı, zamir, fiil, zarf. Gramer anlamı dışında kelime hazinesi anlamı olmayan kelimelere yardımcı kelimeler denir. Bunlar üçe ayrılır: ek, bağlaç, edat. Üçüncü kelime türüne de ünlem, nida denir. Örnek:Iагъу! УэI! Ура! Ünlemlerin kelime hazinesi, gramer anlamı da vardır. 1.13. İsim Her hangi bir şeyi gösteren kelimelere isim denir. Kim? Ne? sorularına cevap oluyor. Gramer açısından isimlerin şu anlamları vardır: hallere göre değişir, tekil veya çoğuldur, ikiye ayrılır- özel ve cins isimler. Cümlede özne olarak da yüklem olarak da yer alır. Cümlede birinci veya ikinci öge olarak yer alır. Rusçadan farklı olarak Adıgecede kelimeler (isimler) insanları gösteren ve insanlar dışındakileri gösteren olarak ikiye ayrılıyor. ХЭТ? (kim) sorusu insana yöneliktir. İnsan dışındaki, canlılar ve diğer tüm şeyleri gösteren kelimelere СЫТ? (ne) sorusu yöneltilir. Örnekler: ХЭТ? Анзор, ФатIимэ, летчик, журналист, сэ, дэ, анэ, нанэ, дадэ. СЫТ?: доска, жэм, пыл, стIол, ручкэ.

86

İnsanla ilgili kelimeler, insan anlamı olan kelimeler ve insanın ismi, mesleğini gösteren kelimeler olarak ayrılıyor. Bu tür kelimeler iki gruba ayrılıyor (önceleri Adıgecede bu tür örnekler çoktu); a) sadece erkekler için kullanılanlar: къуэш, шынэхъыжь, шынэхъыщIэ, шыпхъу. b) sadece kadınlar için kullanılanlar: дэльху. Adıgecede müennes, müzekker kalıbı yoktur. Bundan ötürü kelimeler müennes ve müzekker olarak ayrılmaz. Başka örnekler bulalım ХЭТ? – цIыху; Лиуан. СЫТ? – шы; тетрадь. Rusçada olduğu gibi Adıgecede de isim ikiye ayrılıyor: özel ve cins isim. Tek ve özel olan, tam benzeri olmayan varlıklara ve kavramlara veirlen isme özel isim denir. Özel isimlerin yazılmasına büyük harfle başlanır. Soyisimleri, baba isimleri, coğrafi isimler, kitap, dergi isimleri vd. İsimler özel isimlerdir. Örnek: ЩоджэнцIыкIу Алий, Бахъсэныжь, Iуащхьэмахуэ, н.къ. Aynı cinsten olan şeylerin isimlerine cins isimler denir, sadece cümle başında büyük harfle yazılırlar. Örnek: жыг, класс, Iэщ, мастэ, кIэртIоф.

87

Başka örnekler de verelim! Okuyun, rolleri paylaşarak öğrenin - Сэ си цIэр Лиуанщ. Уэ уи цIэр сыт? - Сэ си цIэр ФатIимэщ. Сэ сы-ФатIимэщ. - Дэнэ уздыщыщыр? Ущыпсэур дэнэ щIыпIэ? - Сэ Бахъсэн сыщыщщ. – Сэ Дамаск къалэм сыщопсэу. Çalışma Çalışma kitaplarından ödev vermek. Tanışma konusunu anlatmak, kendi aralarında konuşturmak. n. Çekimleri Anlatmak, Hal, Hal Çeşitlerini Göstermek, Kelimeleri Sayı, Hal ile Değiştirmek Yazı yazdırmak, konuşturmak

hal

çeşitlerini

kullanarak

Adıgecede ismin dört hali vardır. İşte bunlar: Yalın hal- Именительнэ – хэт? сыт? сытыр? щIалэ(р), унэ(р) Yönelme hali-Эргативнэ - хэт? сыт? сытым? щIалэм, унэм Araç durumundaki hali-Послеложнэ сытымкIэ? щIалэхэмкIэ, унэмкIэ

–

хэткIэ?

сыткIэ?

Keyfiyet, sebep hali-Обстоятельственнэ – хэту? сыту? сытрау? щIалэу, унэу Kelimeler hallere göre değiştirildiğinde (isim, sıfat vd) belirli veya belirsiz halde olabilir (belirli halde olduğunda tekil, çoğul olabilir). 88

Örnek:

Belirli çekim

Haller И.п. Эрг.п. Посл.п. Обст.п.

Çoğul уадэ-хэ-р уадэ-хэ-м уадэ-хэ-м-кIэ уадэ-хэ-ра-уэ

Tekil уадэ-р уадэ-м уадэ-м-кIэ уадэ-ра-уэ Belirsiz çekim

И.п. Эрг.п. Посл.п. Обст.п.

уадэ уадэ уадэ-кIэ уадэ-у

Çalışma Birer ismi hem belirli hem belirsiz olarak hallerine göre çektirmek. Okuyarak metin yazdırmak. Hal eki almış kelimelerin altını çizdirmek, hangi halde olduğunu söyletmek. Машинэр къокIуэр. Машинэ къокIуэ. Тхылъым седжащ. Тхылъ седжащ. УнэмкIэ сохь. КуэбжэмкIэ докI. ЩIалэрауэ къыщIэкIынт си деж къэкIуар. Студенту къыщIэкIынщ ар. Дыгъэр къопс. ЩIалэм унэмкIэ иунэтIащ. Örneklere göre hal, sayı eklerini kullanarak kısa cümleler kurdurmak. Yeni kelimeleri göstermek, yazdırmak, telaffuz ettirmek. 89

o. Sıfatı Anlatmak, Sıfatların İsimle Birleşme, Bağlanma Şeklini Öğretmek Sıfatları durum, ait olduğu gruba göre ayırtetmeyi öğretmek Sıfatın anlamı. Bir şeyin niteliğini belirten, gösteren, СЫТ ХУЭДЭ?- Nasıl? ДЭТХЭНЭ?- hangisi? Sorularının cevabı olan kelimelerdir. Örnek: (уэс) хужь, (хэку) ин, (машинэ) лъэщ,

дыгъуасэрей (газет). Kim başka örnekler verebilir? İki çeşit sıfat vardır: bir şeyin niteliğini gösteren, bir şeyin ait olduğu durumu gösteren. Bir şeyin niteliğini gösteren sıfatlar o şeyin farklı hallerini: блын хужь, жыг лъагэ, нащэ дыдж; birşeyin farklı sıfatlarının olabileceğini gösterir. нэхъ плъыжь, плъыжьыщэ, нэхъ плъыжь дыдэ. Sıfat abartılı olarak da kullanılıyor. Bir şeyin ait olduğu durumu gösteren sıfatlar o şeyin yer ve zaman olarak halini anlatır: ищхъэрэ лъэныкъуэ, ипщэ мэз, зымахуэрей хьэщIэр, нобэрей Iуэху. Bir şeyin ait olduğu durumu gösteren sıfatlar her zaman isimlerden önce gelir. Örnek: мыгъэрей лэжьыгъэ. Bir şeyin niteliğini gösteren sıfatlar isimlerden sonra gelir. Örnek: балыджэ сыр. Kim başka örnekler verebilir?

90

Çalışma Yazı yazma çalışması yaptırmak. İsimlere renklerini gösteren sıfatları ekleyiniz: фIамыщIыр…, шыбжийр…, уэсыр …, къуаргъыр…, дыгъэр … . Tatlılık-acılık gösteren sıfatları isimlere ekleyiniz: фошыгъур…, бжьыныр…, бжьыныхур…, шыгъур…, балыджэр…, хъэуаныр… Küçüklük-büyüklük gösteren sıfatları isimlere ekleyiniz: пылыр…, кIэпхъыр…, бзыр…, бгъэр… Sıfatlar hal, sayı durumuna göre değişebilir. Sıfatlar cümlede daha çok belirten, yüklem olarak yer alır. Nitelik belirten sıfatların iki derecesi vardır: Kıyaslama- зэгъэпщэныгъэ (Шы нэхъ дахэхэр къащэхуурэ Iуашырт – (КI.Т.), Abartma- егъэлеиныгъэ (нэхъ гурыхь дыдэ; псом нэхърэ нэхъ къабзэ; нэхъ IэфI дыдэ). Çalışma Sözlü olarak çalıştmak. Sıfatları okumak, anlamlarına uygun isimleri ekleyerek söyletmek. Örnek: щхьэц (фIыцIэ, кIыхь, кIэщI, Iув, баринэ): нэ, абдж, мыIэрысэ, бгы, сэ, джыдэ, бел, жызум, кхъужь, зауэлI, лэжьакIуэ, еджакIуэ, усакIэ, топ, линейкэ, IэлъэщI, унэ, пкъо, стIол, мэкъу, удз, хьэжыгъэ. Yarım cümleleri okuyarak yazdırmak, uygun sıfatları boşluklara yazdırtmak: Махуэр хуабэщ, жэщыр…. ЩIымахуэм жэщыр кIыхьщ, махур… . Бжьыхьэ уэшхыр щIыIэщ, гъэмахуэ уэшхыр…. Шыгъур хьэлъэщ, бжьэхуцыр… . Шатэр Iувщ, 91

шэр…. Уэсыр хужьщ, щIыгулъыр…. Гъэмахуэр хуабэщ, щIымахуэр … . p. İsim ve Sıfatın Sayı, Hal ile Değişimi Konuyu anlatmak, konuşturmak

okutmak,

yazdırmak,

Sıfat ve onun belirlilik kazandırdığı isim hal, sayı ekleri ile tek kelimeymiş gibi değişir (belirli, belirsiz çekimin tekili, çoğulu olarak). Hal ekleri isim ve sıfattan hangisi ikinci olarak gelirse ona ilave olur. Örnek: нобэрей газет – нобэрей газетыр; мыIэрысэ щхъуантIэ – мыIэрысэ щхъуантIэр. İsimle birlikte, belirli halde

Haller

Nitelik gösteren sıfat

Ait olduğu durum, zaman gösteren sıfat

И.п. Эрг.п. Посл.п. Обст.п.

МыIэрысэ щхъуантIэ-р -/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/ -м -/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-мкIэ -/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-/-рауэ

Нобэрей газет-ы-р -/-/-/-/-/-/-/-/-/-/ -ы-м /-/-/-/-/-/-/-/-/-/- ы-мкIэ -/-/-/-/-/-/-/-/-/- ы-рауэ

Çalışma Birer örnek verdirmek, öğelere ayırtmak. a) Cümleleri okumak. Sıfatları bulun, hal eklerini alanları söyleyin. 92

I. Гъэмахуэ пщэдджыжь дахэр къихьащ. 2. Гъатхэ дыгъэ пщIыпщIыр пщэдджыжь уафэ джабэм нэщхъыфIэу щоджэгу. 3. Дыгъуасэрей махуэр уэлбанэурэ кIуащ. 4. Иджырей псэукIэр тыншыгъуэщ. b) Şiir bölümleri okumak. İsim ve sıfatların birlikte altını çizdirmek. Пшагъуэ псыIэ щIыIэхэр (сыт хуэдэ? – пшагъуэ псыIэ) уэгум трихьащ. Ди бгышхуэ лъагэшхуэхэр Пшэхэм щIагъэнащ. (ЩоджэнцIыкIу Алий). Псы уэрхэр Iущащэу Мыл кхъуафэм щокIуасэ Iэсахэщ, нэщхъейхэщ, Мылищэр зэрахъэр. (ЩоджэнцIыкIу Алий). Жьы хуэмыр йоубзэ ЩIы напэу нэщхъыфIэм, ЩIыкIафэщ псэущхьэу Щыслъагъуэр си пащхьэм. (ЩоджэнцIыкIу Алий). 1.17. Çalışma Ses kayıtlarından ‘Sosruko’nun Nartlara Ateş Getirişi’ kasetini dinletmek (cümle cümle). Anlamadıkları kelimleier söylemek, anlamını öğretmek. Adıge Nart efsanesi hakkında kısa bilgilendirme. ‘Sosruko’nun Ateşi Getirişi’- metnini bölümlere ayırarak okutturmak. İsim, sıfatların metinde yazılışına dikkat ettirmek.

93

1.18. Sayı Sıfatları Rusçada olduğu gibi Adıgecede de bir şeyin sayısını veya o şeyin art arda geliş sayımını gösteren kelimelere sayı sıfatları diyoruz. Anlamı, oluşumu ve kullanılışı açısından sayı sıfatları dört gruba ayrılır: КъызэрыкIуэ зэрабж Asıl sayı sıfatları: тIу, щы, плIы. ЗэрызэкIэлъыкIуэ -Sıra sayı sıfatları: етIуанэ, ещанэ… Зэрагуэш- Üleştirme sayı sıfatları: тIурыт, щырыщ… Къутахуэ- Kesir sayı sıfatları: тIуанэ, плIанэ… Sayı gösteren sayı sıfatlarına asıl sayı sıfatları denir. Asıl sayı sıfatları ДАПЩЭ? –kaç, СЫТ ХУЭДИЗ? – ne kadar sorularına cevap oluyor. Sıra sayı sıfatları ЕДАПЩАНЭ?-kaçıncı, ДЭТХЭНЭ?-hangisi sorularına cevap oluyor. Dinleyin, tekrarlayın, öğrenin

Зэрабж- Asıl sayı зы-мыIэрысэ тIу-мыIэрыситI щы-мыIэрысищ плIы-мыIэрысиплI тху-мыIэрыситху хы-мыIэрысих блы-мыIэрысибл й(ы)-мыIэрысий бгъу-мыIэрысибгъу пщIы-мыIэрысипщI пщыкIуз – мыIэрысэ пщыкIуз

ЗэрызэкIэлъыкIуэ-Sıra sayı езанэ-школ//япэ класс етIуанэ-школ//-/-/-/ ещанэ-школ//-/-/-/-/ еплIанэ школ//-/-/-/ етхуанэ-школ//-/-/-/ еханэ школ//-/-/-/ ебланэ школ/- класс еянэ школ/-класс ебгъуанэ школ/-класс епщIанэ школ/-класс епщыкIузанэ школ/-класс

Onbirden itibaren yirmiye kadar (11-20) sayı sıfatları on sayısı önce, tekil rakam sonra, aralarında bağlaç кIу olacak şekilde 94

gelir ve tekil rakamın sonundaki - ы sesi düşer. ТIу- iki sayısından da -у düşer. Örnek: МыIэрысэ пщыкIуз (ы) (е) школ-/- зы Iэпэ IэпитI класс (е) пщыкIутху(ы) – I5 МыIэрысэ пщыкIутI (ы)-I2-/(е) пщыкIух (ы) – I6 МыIэрысэ пщыкIущ (ы)-I3-/(е) пщыкIубл (ы) – I7 МыIэрысэ пщыкIуплI (ы)-I4-/-класс (е) пщыкIуий – I8 (е) пщыкIубгъу – I9 езанэ (япэ) класс етIунэ класс Çalışma Yukarıdaki sayım şekli ile sayı saydırmak. Asıl, sıra sayı sıfatlarını ayırtetmeyi öğretmek. Diyalogu okutturmak, rollere göre tekrarlattırmak. 1- Аудиторие е 10-р дэнэ деж здэщыIэр? - Деканатым и бгъум къыщытщ. 2. СтIол дапщэ щIэт аудиторием? - СтIолипщI щIэтщ. 3. Дэнэ къуажэ уэ уздыщыщыр? -Сэ Бахъсэн сыщыщщ. 1. 19. Asıl, Sıra Sayı Sıfatlarını Öğretmek Sene sayıları ile ilgili kısa bilgi vermek. Birer-ikişer isim saydırmak. Yukarıda anlatıldığı üzere sayı sıfatları gruplara ayrılır. Asıl (bir, iki), sıra (ikinci, üçüncü), üleştirme (ikişer, üçer), kesi (üçte bir, dörtte bir). Asıl sayı sıfatları ДАПЩЭ? СЫТ ХУЭДИЗ? sorularına cevap olur: зы, тIу, щы, плIы… . Sıra sayı sıfatları ЕДЭПЩАНЭ? ДЭТХЭНЭ? sorularına cevap olur: езанэ (япэ), етIанэ. 95

Dinleyin, tekrarlayın, öğrenin. Asıl-Зэрабж Зы (сыхьэт) ТIу (сыхьэти-тI) Щы (сыхьэти-щ)

Sıra-ЗэрызэкIэлъыкIуэ езанэ (япэ сыхьэт) етIуанэ сыхьэт ещанэ сыхьэт

Sayı sıfatları oluş şekillerin bağlı olarak üç gruba ayrılır: Normal sayı sıfatları (зы, тIу, щы); Birleşik sayı sıfatları (пщыкIуз, тIо-щI, зытху-х); Karma sayı sıfatları (тIощIрэ тхурэ, минрэ щибгъурэ ищIрэ бгъу). Birer isim vererek saydırmak. Çalışma Sayı sıfatını öğretmek, söylemeye alıştırmak. Dinleyin, tekrarlayın, öğrenin Зы сыхьэтыр дакъикъэ хыщI мэхъу. Зы суткэр сыхьэт тIощIрэ плIырэ мэхъу. Иджыпсту сыхьэтыр тIу хъуащ. Сыхьэт дапщэ хъуа? - Сыхьэтыр тIурэ дакъикъитхурэ хъуащ. Örneğe göre çalıştırmak. Dinleyin, tekrarlayın, öğrenin Мазэр махуэ щэщI (щэщIрэ зырэ) мэхъу. Тхьэмахуэр махуибл мэхъу. Мазэр тхьэмахуиплI мэхъу. Зы махуэмрэ зы жэщымрэ сыхьэт тIощIрэ плIырэ мэхъу. 96

Sene sayıları Adıgecede karma sayı sıfatı ile gösteriliyor. Örnek: 1989 Adıgecede şöyle denir: мин – bin; щибгъу – dokuz yüz; seksen – ищI (пщIей); dokuz-бгъу. Tam olarak hepsi birlikte şöyle söylenir: Минрэ щибгъурэ ищIрэ (пщIейрэ) бгъурэ. Çalışma Örnek verdirmek, söyletmek. Kısa özgeçmiş yazdırmak. 1.19. İsim ve Sayı Sıfatlarının Birlikte Gelişini Anlatmak, Öğretmek Örnek verdirmek, kitap çalışmasını yazdırmak Rusçada olduğu gibi Adıgecede de isim ve sayı sıfatı yan yana gelir (birleşik kelimelerde, cümle içinde). Ancak Rusçadan farklı olarak Adıgecede isim ve sayı sıfatının yanyana gelişinde farklılıklar vardır. 1) Birleşik kelimelerde isim önce gelirse, yanına gelen asıl sayı sıfatıdır. Kıyaslayalım: Rusçada – два дома, три стола. Adıgecede – уни-тI, стIолищ, шэнтитху, щIалитI, пыIих vd. Kim başka örnek verebilir? 2) İsim sayı sıfatından sonra gelirse ismin öncesinde gelen sıra sayı sıfatıdır. Örnek: етIуанэ курс, ебгъуанэ класс, езанэ класс, епщIанэ этаж (къат) Kim başka örnek verebilir?

97

Çalışma Aşağıdaki rakamlardan sıra sayı sıfatı oluşturunuz ve cümle içinde kullanınız. Örnek: Мы гъэм сэ япэ курсыр къызоух. 1.21. Çalışma Okuyarak metin yazdırmak. Adıgece-Rusça, RusçaAdıgece sözlükler yardımı ile Rusça, Türkçe, Arapça çeviri yaptırmak, sayı sıfatlarını yazdırmak, söyletmek, soru sordurmak. ЩIалищымрэ хъыджэбзищымрэ къафэ дахэ ягъэзащIэрт Трое юношей и трое девушек исполняли красивый танец. Школ библиотекэм тхылъ минитIрэ щиплIрэ пщIейрэ иIэщ. Школьная библиотека распологает двумя тысячами четырьмя стами восемьюдесятью книгами. Щ1ым илъэтыкIа япэ IэрыщI спутникыр махуэ бгъущIрэ тIукIэ лэжьащ. Первый искусственный спутник Земли просуществовал девяносто два дня. Мазэр иухыным къэнэжар махуитхущ. До конца месяца осталось пять дней. Экзамин тыгъуэр къэсыным мазитI иIэщ. До начала экзаменов осталось два месяца. Студент къэс тетрадитху иратащ. Каждому студенту дали по пять тетрадей. К1ыщокъуэ Алим минрэ щибгъурэ пщыкIуплI гъэм къалъхуащ. Алим Пшемахович Кешоков родился в 1914 году. İsim ve sayı sıfatlarının bir arada olduğu cümleler kurdurmak. Örnek: Библиотекэм тхылъитху къеIысхащ.

98

1.22. Zamirler Rusçada olduğu gibi Adıgecede de zamirler şahıs, iyelik, soru, ilgi, işaret zamirleri olarak ayrılır. Şahıs zamirleri: сэ, уэ, фэ, дэ, ар, ахэр. Bunlar sözü söyleyeni, söylenileni, konuşan iki kişinin sözünü ettiğini gösteriyor. Birinci şahsın zamirleri сэ, дэ –dir. Bunlar sözü söyleyeni gösteriyor. İkinci şahsın zamileri уэ, фэ-‘dır. Bunlar sözün söylenildiği kişiyi gösteriyor. Üçüncü şahıs zamirleri ар, ахэр-dır. Adıgecede Rusçada olduğu gibi müennes ve müzekker sigaları yoktur. Zamirler tekil ve çoğul olarak da gelir. Dinleyin, okuyun, öğrenin Tekil-Закъуэ бжыгъэ Birinci şahıs – сэ сотхэ, сотх İkinci şahıs – уэ уотхэ, уотхэ, ботх Üçüncü şahıs – ар матхэ, абы етх

Çoğul-Куэд бжыгъэ Дэ дотхэ фэ фотхэ ахэр матхэ, абыхэм ятх

Kim zamiriyle birlikte fiil-yüklem örneği verebilir? Birinci ve ikinci şahıs zamirlerinden farklı olarak üçüncü şahıs zamirleri insanların dışında başka şeyleri de gösterir. Örnek: ар къоджэ. Ар (мывэ фIамыщIыр) фIыуэ мэс. Sözü edilen şey yakında ise мы-р, мы-хэр zamirleri kullanılır. Daha uzakta ancak konuşan kişilerin gördükleri bir yerde ise kullanılan zamirler мо-р, мо-хэ-р. 99

Sözü edilen şey uzak ve görülmüyor ise kullanılan zamirler а-р, ахэр- dır. Bu zamirlerden biri isimle birlikte geldiğinde, мы, мо, а- isme birleşik olmalı. İsmin belirlilik hali olmalı: мы унэ-р, мо унэ-м, а унэ-мкIэ. Çalışma Zamirleri kullanarak cümle kurmayı öğretmek. Tahtaya bir kaç zamir yazmak ve tekil, çoğul hallerde şahıslara göre çekimlerini yaptırmak. Tahtaya bir metin yazarak oradaki zamirleri buldurmak, tekil mi, çoğul mu olduğunu, hangi zamir olduğunu söyletmek. Zamirler şahıs zamirleri dışında, ifade ettikleri şeye dayalı olarak da bir kaç çeşide ayrılıyor: Şahıs: сэ, дэ, уэ, дэ, фэ, ар, ахэр; İşaret: (мы, мо, а); İyelik: bağımsızlar (сысей, ууей, дыдей); bağımlılar (си, ди, уи, фи); Soru: (хэт? сыт? дапщэ? v.d); İlgi: bu aynen soru zamiridir, ancak soru anlamı yoktur, cümleleri birbirine bağlamak için gelir (хэт куэдрэ псэуми, абы куэд илъэгъуащ); Belirli zamir (псо, езы, ищхьэкIэ, хэти, сыти vd.); Belirsiz zamir (гуэр, зыгуэр); Olumsuz zamir (зыри, зыгуэри).

100

1.23. Soru, İyelik Zamirleri Anlatmak Zamirleri kullanarak cümleler kurdurtmak. Konuşturmak, yazdırmak. İyelik zamirleri (birinci, ikinci, üçüncü) bir şeyin kime ve neye ait olduğunu bildiridi. İyelik zamirleri: Birinci şahıs iyelik zamirleri: ди, сысей, дыдей. İkinci şahıs iyelik zamirleri: уи, ууей, фи, фыфей. Üçüncü şahıs iyelik zamirleri: и, ей, я, яй, зи, зей. Örnek: си Iэ, си лъакъуэ, ди хадэ. ПсынщIэ дыдэу си Iэр хъужащ, ауэ си лъакъуэр нэхъ хъужыгъуей хъуащ. Мы тхылъыр сысейрауэ си гугъэщ. Мо ручкэр ууейрауэ жаIащ. Абыхэм яй лъэпкъ хьэхуу къеIысхакъым. Уи тхылъыр – ууейр. Фи тхылъыр – фыфейр. Kim başka örnek verebilir? Çalışma Cümleleri okuyarak yazdırmak, iyelik ve soru zamirlerini ayırttırmak, tekrarlattırmak, Фи классымрэ ди классымрэ пщэдей топ зэдэджэгунущ. Ар мыгувэу университетым и студенткэ хъунущ. Мыр си къэрэндащщ. Сэ мы къалэм сыкъыщалъэхуащ. Мес си ныбжьэгъур щыпсэу уэрамыр. Хэт мы телеграммэр къезыгъэхьар? Сыт а щIалэр? – Инженерщ. Дыгъуасэ кином ущыкIуам хэт ухуэза? – Ди къуажэгъу щIалэ сыхуэзащ.

101

Bildikleri köy, su, yer isimlerini saydırmak. Sözlü olarak bu kelimelerin yer aldığı kısa cümleler kurdurmak. Örnek: Сэ Бахъсэн къалэ сыщопсэу. Шэджэмыпсыр Тэрч холъэдэж. Ди къуажэм и цIэр Къэхъунщ. 1.24. Belgisiz Zamirleri Öğretmek Var olmama gösteren önek мы-, sonek –къым ile kelime, cümle kurdurmak, yazdırmak, konuşturmak. Belgisiz zamirler: зыри, зыми, зыкIи, зыгуэри. Bunlar sözü edilen şeyi belli belirsiz anlatır. Belgisiz zamirlerin isim gibi çekimleri yapılır, araç durumundaki hal ve keyfiyet, sebep durumundaki hallerde olumsuzluk son ekini alır. Örnek: Сэ зыри къысщыгъупщакъым. Уэ зыми убгъэдыхьакъым. ЗыкIи и жагъуэ пщIын хуеякъым. Kim başka örnek verebilir? Var olmama, olumsuzluk gösteren önek мы-, sonek –къым kelimeye birleştiğinde sözünü ettikleri şey ile ilgili olumsuzluk ifade ederler. Örnek: умыкIуэ, сыкIуакъым; псалъэ – умыпсалъэ; хьэуэ – хьэуэкъым. Kim başka örnek verebilir? Çalışma Cümleleri yazınız, belgisiz zamirlerin ve var olmama gösteren önek, sonek -мы, -къым, altlarını çiziniz. Дэ дунеищIэ дуухуащ, зыуи щымытари псоми хэт хъуащ. 102

Дэ диIэ ехъулIэныгъэхэр зыми еттынкъым. Ди къэрал гъунапкъэм бийм щыщ гуэри къедгъэбэкъуэнкъым. Обществэм и Iуэхур зыуи къэзымылъытэр езыр зыри и уасэкъым. Ар зыми хуэныкъуэкъым. 1.25. Adıgecede Oluş Gösteren Sonek: -щ, -т, önek о-, kelime olarak нтIэ, аращBunlar kelimeye birleşerek (veya cümle içinde yer alarak) sözü edilen şeyin var olduğunu gösteriyor. Örnek: кIуа-щ, тлъагъуа-щ, тлъагъуа-т. Анзор фи деж щыIэ? – НтIэ. Çalışma Oluş gösteren sonekleri kullanarak örnek veriniz. Çalışma Jurt Biberd’in ‘Hangisi daha tatlı?’ piyesindeki rolleri paylaştırarak okutturmak, sorular sordurmak, cevaplarını verdirmek, konuşturmak. Anlamadıkları kelimeleri açıklamak. PİYESTEKİLER: Таурыхъ дадэ Губзыгъэжь Губзыгъэжь и къуэ Щхьэхынэжь Olay çocuk tiyatrosunda geçiyor. Küçükler salonu doldurmuş. Taurıh dede sahneye çıkıyor.

103

Таурыхъ дадэ. Фи пщыхьэщхьэ фIыуэ, си ныбжьэгъу цIыкIухэ! Дауи, театрым фыкъыщыкIуакIэ фи унэ лэжьыгъэхэр вгъэхьэзыращ? Аракъэ? Макъ зыкъомым (зыжьэу). Дгъэхьэзыращ! Дгъэхьэзыращ! Таурыхъ дадэ. Дэгъуэщ, дэгъуэщ. АтIэ, сэ ныщхьэбэ вжесIэнщ къэхъуа хъыбар. Пэжу, зыкъом щIащ мыр къызэрыхъурэ. Сэри мы хъыбарыр ди адэшхуэм къыщызжиIэжам фэ сыфхуэдэт е сынэхъ цIыкIуIуэт, сщIэжыркъым. Щи-щи, зы къуажэ гуэрым дэст зы лIы Губзыгъэжь псэукIэ ищIэу, гъащIэр ицIыхуу. Абы иIэт зы къуэ, щхьэхынэрэ-щхьэхынэу, лэжьэн и жагъуэрэ и жагъуэу. Ауэ хуабжьу фIэфIт псори къехъуапсэу зихуэпэну, зыкърихыу къикIухьыну. И адэм и ахъшэми щысхьыртэкъым. Ар Губзыгъэжь хуэмыхьыжу къехьэлъэкI щыхъум, и къуэр игъэтIысри жриIащ: (Губзыгъэжь и къуэр щIыгъуу сценэм къохьэ). Моуэ тIыси сэ бжесIэнум къедаIуэ, си щIалэ. Щхьэхынэжь. СынодаIуэ… Губзыгъэжь. Иджы, си щIалэ, умылажьэу хъунукъым. Сэ… Щхьэхынэжь (и адэм и псалъэр Iэпиуду икIи хуабжьу гъэщIэгъуэн къыщыхъуауэ). Сэри?! Сэ сылэжьэнуи?! Губзыгъэжь. АтIэ, улэжьэну! Сыту умукIытэрэ, уи ныбжьэгъухэр зэрылажьэр плъагъуркъэ? Щхьэхынэжь. Сыт-тIэ лажьэмэ? Абыхэми уэ пхуэдэ адэ къулей яIамэ, лэжьэнтэкъым! Губзыгъэжь (и къуэм жиIар и жагъуэ хъуауэ). Улэжьэнущ жысIащи улэжьэнущ. Дэнэ ухуейми къыщылэжь, пщыхьэщхьэ зы сом къомыхьу мы пщIантIэм къыдыхьэ уиIэкъым! Аращ зэрыщытыр! (ЙокI). Щхьэхынэжь (и адэм кIэлъыплъурэ). Сыту пIэрэ, ярэби, мы ди адэм къыщыщIар? (И щхьэр игъэкIэрахъуэу). Дауэ сэ сызэрылэжьэнур, и гъащIэм зы баш къэсIэтакъым? А 104

сэ слъагъуар гушыIэуи къыщIэкIынукъым! Ауэ, ди адэ, сэ уэ сыпхурикъунщ! Сэри сынэхъ тIасхъэкъым уэ нэхърэ! Ди анэм къеIысхрэ зы сом къыпхуэсхьым зэфIэкIакъэ! (ЙокI). Таурыхъ дадэ. Пщыхьэщхьэ хъури Щхьэхынэжь къэсыжащ. Адэм и къуэр ириджэри еупщIащ: Губзыгъэжь. УкъэкIуэжа, си щIалэ? Щхьэхынэжь. Ахьейми сыкъэсыжа, ди адэ! Губзыгъэжь. Улэжьа нобэ, си щIалэ? Щхьэхынэжь. Ахьейми сылэжьа, ди адэ! Губзыгъэжь. Уи лэжьапщIэри къыуата, си щIалэ? Щхьэхынэжь. Къызатащ, ди адэ, къызамыту хъурэ сыщылэжьакIэ! Губзыгъэжь. Къащтэт-тIэ, сыгъэлъагъут. Щхьэхынэжь. Мэ, ди адэ, зы сом псо мэхъур! (И къуэм кърита ахъшэр зэфIетхъри хыфIедзэж. Щхьэхынэжь ар зыуи къыщыхъуркъым, уеблэмэ и адэм ахъшэр зэрызэфIитхъыр щилъагъум мащIэу къыпогуфIыкI.) Губзыгъэжь. Пщэдей зы сом къэблэжьын хуейщ! КъыбгурыIуа? Щхьэхынэжь. КъызгурыIуащ. Губзыгъэжь. КъыбгурыIуамэ, ар фIыкъэ-тIэ! (ЙокI). (Щхьэхынэжь и дамэхэр дрешейри йокI.) Таурыхъ дадэ. Пщыхьэщхьэм адэм и къуэр ириджащ. Губзыгъэжь. Укъэсыжа, си щIалэ? Щхьэхынэжь. Щхьэ сыкъэмысыжу, ди адэ, сыкъэсыжащ. Губзыгъэжь. Ноби улэжьа, си щIалэ? Щхьэхынэжь. Сылэжьащ, ди адэ, щхьэ сымылажьэу! Губзыгъэжь. Уи лэжьапщIэри къыуата, си щIалэ? Щхьэхынэжь. Къызатащ, ди адэ, щхьэ къызамыту? Мис! (Ахъшэр и адэм ирет. Адэм ахъшэр аргуэру хыфIедзэж.) Губзыгъэжь. Пщэдей сэ усшэнщи узгъэувынщ лэжьапIэ! (ЙокI.) Щхьэхынэжь. Мис ар хъуащ! Дэнэу пIэрэ, ярэби, мы ди адэм сыздишэну и мурадыр? (ЙокI.) 105

Таурыхъ дадэ. Аргуэру пщыхьэщхьэ хъуащ. Губзыгъэжь. Укъэсыжа, си щIалэ? (Щхьэхынэжь зыри жиIэркъым.) Ярэби, сыту къэгува мы щIалэр ныщхьэбэ? Щхьэхынэжь (къихьэурэ). СыкъэкIуэжащ… Губзыгъэжь (и къуэр и щхьэм щыщIэдзауэ и лъакъуэм нэс къызэпеплъыхьри). Дауэ щыт лэжьыгъэр, си щIалэ? Щхьэхынэжь (ерагъыу къыдришейуэ). Дауэ щытын, лэжьыгъэ хуэдэу щытщ… Губзыгъэжь. ЛэжьапщIэри къыуата? Щхьэхынэжь. Къызата хъунщ… Губзыгъэжь. Къащтэт-тIэ! (Щхьэхынэжь къилэжьар и адэм ирет, адрейм зэфIитхъыну зыщищIым Щхьэхынэжь мапхъуэри и адэм и Iэр еубыд.) Щхьэхынэжь. Сыт пщIэр, ди адэ! Мы сомым щхьэкIэ сэ нобэ псом щхьэкъэIэт симыIэу сылэжьащ! Губзыгъэжь (мащIэу къыпогуфIыкIри). Мис иджы къэблэжьащ а сомыр! Уи пщIэнтIэпс хьэлэлщ! Аращ укъыщIэгумэщIари! Иджы къызжыIэт, си щIалэ, сыт тет мы дуней псом нэхъ IэфIыу? Щхьэхынэжь. Уи пщIэнтIэпс нэхъ IэфI щыIэкъым, си адэ! Губзыгъэжь. Тэмэм, ар зэи зыщумыгъэгъупщэ! 1.26. İşaret Zamirleri мы, мо, а ve Çekimleri İşaret zamirlerinin yer aldığı cümleler kudurdmak, konuşturmak. İşaret zamirlerinin yer aldığı metin yazdırmak. İşaret zamirleri üç farklı uzaklıktaki şeyi gösteriyor. İşaret zamirleri мы, мо, аyalnız geldiklerinde hal ekleri ile birlikte söylenir: : мыр – мыбы, мор – мобы, ар – абы

106

Мы –işaret zamiri ile cümleyi kullanan kişi sözünü ettiği şeyin çok yakınında olduğunu gösteriyor. Мы клубым ди усакIуэшхуэ ЩоджэнцIыкIу Алий и бюст щIэтщ. Мо – işaret zamiri ile cümleyi kuran kişi sözünü ettiği şeyin uzağında, ancak gözle de görüldüğünü gösteriyor. Мо лIыжьыр Хэку зауэшхуэм щыIащ. А- işaret zamiri ile cümleyi kuran kişi sözünü ettiği şeyin kendisinden çok söylenilen kişiye yakın olduğunu veya her ikisinin de görmediği uzağında olduğunu gösteriyor. А тхылъыр къызэт. Хэт дыгъуасэ къэкIуа а щIалэр? Örnek verdirmek. İşaret zamirleri мыр, мор, ар – tek başlarına geldiklerinde isim gibi çekiliyor. Tekil iken aldıkları hal eki, isimlerin aldığı М- eki yerine БЫ- ekidir. Çoğul iken yeniden М –ekini alırlar, БЫ- eki de ya kalıyor, ya düşüyor. МЫ – işaret zamirleri isimler gibi belirli çekim ile gelmiyor. İşaret zamirleri gösterdikleri şeylerin isimleri ile birlikte de geliyor, o zaman onları çekim eki almıyor, çekimi yapılan kendilerinden sonra gelen isimlerdir, hal ekini isimler alır. Мыр Кавказ къуршщ. Мор Iуащхьэмахуэщ. Мыбы и тхылъыр къабзэу зэрехьэ.

107

İşaret Zamirlerinin Çekim Tablosu Закъуэ бжыгъэ-Tekil И.п.: мы-р, мо-р, ар Э.п.: мыбы, мобы, абы П.п.: мыбыкIэ, мобыкIэ, абыкIэ О.п.: мырауэ, морауэ, арауэ

Куэд бжыгъэ-Çoğul И.п.: мыхэр, мохэр, ахэр Э.п.: мыбыхэм, мобыхэм, абыхэм П.п.: мыбыхэмкIэ, мобыхэмкIэ, абыхэмкIэ О.п.: мыхэрауэ, мохэрауэ, ахэрауэ

Çalışma Metin okuyarak yazdırmak. İşaret zamirlerini buldurmak, gösterdikleri uzaklığı ve hangi halde olduklarını söyletmek. Къалэ Си адэ-анэр мы къалэм щопсэу. Сэ мы къалэм сыкъыщалъхуащ. Мыр сэ фIыуэ соцIыху. Мы уэрамым занщIэу паркым фыришэнщ, мо уэрамым къалэм и кум фыхуишэнщ. Мы къалэм сыту унэ дахэ куэд дэт! Мыбы иджыпсту унэ зэтет дащIыхь. А унэхэр мыгувэу щIын яухынущ. Çalışma Metin okutturmak, Adıgece-Rusça sözlüğü kullanarak Rusça, Türkçe, Arapça çeviri yaptırmak. Okudukları parça ile ilgili sorular sordurmak.

108

1.27. Belirli Zamirler (езы, псо-nun) Cümlede Yer Alışını Ve Çekimlerini Öğretmek Cümle kurdurmak, konuşturmak. Kısa metin yazdırmak. Adıge atasözü söylemek, öğretmek. ЕЗЫ- zamiri ifade edilenler içinden belirginleştirme anlamı vardır. ПСО – zamiri sözü edilen şeyin tümüyle kapsandığını gösterir. ЕЗЫ, ПСО zamirleri isimle beraber olduğunda halllere göre değişiklik gösterir, ismin belirli hal çekimine benzer, ЕЗЫ zamirinin çoğulu езыхэр kullanılır. ЕЗЫ – zamiri isimden sonra gelirse her ikisi de hal eki alır: Директорым езым унафэ ищIащ. İsimden önce geliyorsa o zaman ЕЗЫ – zamiri hal eki almaz. Hal ekini isim alır: Езы директорым унафэ ищIащ. 1.28. Çalışma Metni okuyarak yazdırmak, Adıgece-Rusça sözlüğü kullanarak Rusça, Türkçe, Arapça çeviri yaptırmak. Yazdıklarını okutmak. ЩIымахуэ ЩIымахуэ ябгэр къихьащ. Уэс хужь бырыбыр уэм щокIэрахъуэ, хуэмурэ йотIысэхри щIым тогъуалъхьэ. ЩIым алэрыбгъу хужь теубгъуащ. Жыгхэм я къудамэхэм, пщIащэ зырыз къыпынахэр сытхъум щIигъэнащ. ЕджакIуэ цIыкIухэм тезыгъэуэн джэгукIэ Iэджи яIэщ. Псоми уэрамым къыщажыхь. Зыкъомым уэс дадэ ящI, адрейхэм гъущI лъэрыжэкIэ, IэжьэкIэ къажыхь. Мыхэр щIымахуэм мэзым пхъашэ макIуэ. ЩIымахуэм мэзыр Iэуэлъэуэншэщ. 109

Къуалэбзухэм я уэрэд макъи щызэхэпхыжыркъым. Хьэпщхупщхэм псоми загъэпщкIуащ. ПщIыпщIу ежэхыу щыта псыхэр макъыншэ хъуащ, ахэр мылджейхэм щIауфащ. 1.29. Çalışma Yılın mevsimlerini, ayın bölümlerini anlatmak, bunları kullanarak konuşturmak, kısa cümleler kurdurmak. ПСО – zamiri isimle birlikte, isimden sonra gelirse hal ekini ПСО- zamiri alır: ЩIалэгъуалэхэр псори къызэхуэсащ. ПСО – zamiri isimle birlikte gelir ve isimden önce olursa hal ekini her ikisi de alır: Псори щIалэгъуалэхэр къызэхуэсащ. Belirli zamirlerin çekimi Закъуэ бжыгъэ-tekil И.п.: езы-р, псо-р Э.п.: езым, псоми П.п.: езымкIэ, псомкIи О.п.: езырауэ, псоуэ (рауэ)

Куэд бжыгъэ-çoğul Езы-хэр Езы-хэм Езы-хэмкIэ Езы-хэрауэ

Çalışma Cümleleri yazın, belirli zamirlerin altını çizin, tekrarlayın. Ди колхозыр лэжьыгъэ псомкIи адрей колхоз псоми ятекIуащ. Ди колхоз председателыр езыр япэ иту лэжьащ. Ахэр псори еджэрт икIи лажьэрт. Абыхэм псоми гукъыдэж яIэт зыплъыхьакIуэ кIуэну. ХъумпIэцIэджым езым нэхърэ тIощIкIэ нэхъ хьэлъэ елъэфыф. Дэ псори экскурс дыкIуэнущ.

110

1.30. Fiilin Gramer Açısından Şu Özellikleri Vardır: 1) geçişli-geçişsiz (geçişli fiilin öznesi olan kelime (isim), zamir ve diğerleri yönelme-ergative halinde gelir. Örnek: Жьым жыгыр ирищIыкIащ. Geçişsiz fiile ismin yalın halindeki isim (veya zamir) tümleç olarak gelmez. Geçişsiz fiilin yüklem olduğu cümlede özen ismin yalın halinde gelir. Örnek: ЕджакIуэхэр тхылъым къеджащ. 2) dönüşlü-dönüşsüz; a) dönüşlü- örnek: Лизэ зетхьэщI b) dönüşsüz- örnek: Чырбышхэр зэтелъхьэн. 3) kip: haber (bildirme), emir, istek, şart (koşullu-dilek); 4) zaman (şimdiki, gelecek, gemiş); 5) şahıs; 6) sayı. 1.31. Fiili Anlatmak, Yüklemin Şahıs, Sayı, İle Değişimini Göstermek Yüklem соджэ, уоджэ, йоджэ, уолажьэ, зокIуэ, матхэ, щысщ, йоплъ, сыстудентщ, сыкъэфакIуэщ- kelimelerinin çekimi. Rusçada olduğu gibi varlıkların yaptığı işi, hareketi, oluşu gösteren kelimelere fiil denir. Fiile- varlık ne yapıyor? varlığa ne oldu? sorularından biri sorulur. Örnek: Жьыхоуэ, ирехьэх, сокIуэ, зэрехьэ, згъэтIылъащ, къеджащ. Жэщым уэсышхуэ къесащ.

111

Rusçadan farklı olarak Adıgecede cümle içinde ilk olarak yüklem bulunur (başka bir ifade ile soru ilk olarak yükleme sorulur), daha sonra özne veya diğer ögelere sorular sorularak cümle ayrılır. Örnek: Анэр унэм къыщIэкIащ. Сыт ищIар? – къыщIэкIащ. Хэт къыщIэкIар?– анэр. Сыт(ым) къызыщIэкIар? – унэм. Kim başka örnek verir? Fiil cümlede yüklem olarak yer alır. Yüklem şahıs, sayı, zaman ile değişir. -Сэ нобэ библиотекэм сыщыIащ. Сыт хуэдэ тхылъ узэджар? - Сэ КIыщокъуэ Алим и роман «Хъуэпсэгъуэ нур» жыхуиIэм сыкъеджащ. Романыр уигу ирихьа? - ИкъукIэ сигу ирихьащ икIи сыдихьэхауэ седжащ. Çalışma İsim, sıfat, zamir ile kısa cümleler (veya kısa bir çalışma) yazdırmak, okutturmak, Rusça çeviri yaptırmak. 1. Kelimeyi yazın. Kelimeyi oluşturan sesleri şu şekilde ayırarak söyleyin: а) sesliler; b) sessizler; c) yankılı; ç) boğuk; d) abrupt; e) dudağın yuvarlak şekil aldığı. 112

ТкIуэпс, хъуакIуэ, джанэ, фалъэ, шыгъулъэ, Iэпхъуалъэ, къабзагъэ, пхъащIэ, къалэ, заводхэр, колхозхэт, бзухэр, цIыху, махуэхэр. 2. Bunları tekil, çoğul olarak ayırın, nasıl oluştuklarını söyleyin. 3. Şu birleşik kelimeler gibi- псы къабзэ; топ ин kelimeleri hallere göre değiştirin. Hal eklerini yazın. Ek alan kelimenin isim mi sıfat mı olduğunu belirleyin. лажьэ, тхэ, хьы, кIуэ – fillerini zamana göre değiştirin. 1.32. Sıfat Fiili Anlatmak Metin okutmak, yazdırmak Sıfat fiil, fiil şeklindedir, eylemi yapanı veya eylemin gerçekleştiği şeyi belirli yapar. Sıfat fiile sorulan sorular: сыт хуэдэ? Дэтхэнэ? Fiilin gramer özelliklerinden sıfat fiilde şunlar bulunur: 1. Zaman eki ile değişir, (еджэр –şimdiki zaman), (еджарgeçmiş zaman), (еджэнур – gelecek zaman). Rusçada sıfat fiil ya şimdiki, ya da geçmiş zamanda gelir, gelecek zamanda sıfat fiili olmaz. 2. Dönüşlülük şekli vardır (зызытхьэщI, зэчэнджэщыж). Rusçanın da dönüşlülük şekli vardır. 3. Rusçada olmayıp, sıfat fiil Adıgecede, sıfat fiildeki eylemi yapan şahıs eklerini alır (bazen eylemi yapan ve eylemin yönelik olduğu şahısların eki ile) (солъагъур, ныфхуэстхар, ущIэкIуар). 4. Kendisine bağlı kelimesi vardır (сурэтыр зыщIар). Sıfatın gramer özelliklerinden sıfat fiilde bulunanlar: 113

1. Rusçada olduğu gibi, сыт хуэдэ? sorusuna cevap olarak bir şeyin durumunu bildirir (сызэджа тхылъыр). 2. Rusçada olduğu gibi, sayı, hal ekleri ile değişir, bu değişimlerle isme uyar (сыкъызэджа тхылъыр, сыкъызэджа тхылъым, сызэджа тхылъымкIэ, сызэджа тхылъырауэ) Adıgecede sıfat fiil şahıs ekleri ile değişir, (Rusçada böyle bir değişim olmuyor). Örnek: УщIэкIуар, сызылъагъур. Adıgecede sıfat fiil üçe ayrılır: Yapan sıfat fiili (жьы къепщэр, унэ зыщI ухуакIуэхэр); Yapılan sıfat fiili (еджакIуэр къызэджэ тхылъыр); Keyfiyet, sebep sıfat fiili ( щакIуэр щыпсэу пщыIэр; къуалэбзухэр щIэлъэтэжыр). Sıfat fiil zaman, şahıs eki ile değişir. Tekil: сэ сезыгъаджэ егъэджакIуэр уэ у-езыгъаджэ егъэджакIуэр ар – езыгъаджэ егъэджакIуэр Çoğul: дэ дезыгъаджэ егъджакIуэр Фэ фезыгъаджэ егъэджакIуэр Ахэр езыгъаджэ егъэджакIуэр Şimdiki zaman sıfat fiili: зытхыр, итхыр, еплъыр, зэплъыр. Geçmiş zaman sıfat fiili: зыщIыфын, дезыгъэджэну. Sıfat fiil ismin belirleyeni ise, isiminden önce veya sonra gelir: шы къажэхэр, къажэ шыр, тхылъ сызэджар, сызэджа тхылъыр. 114

Sıfat fiil ismin yerine çokça kullanılır. Sıfat fiil isimi gibi hal eklerini alır, cümlede ana öge olarak da, ikinci öge olarak da yer alır: Örnek: 1. Зэхьэзэхуэр (özne) мэунэри, зэижитIыр мэунэхъу (atasözü) 2.Нэмыс здэщымыIэм (keyfiyet) насып щыIэкъым (atasözü). Çalışma Şu sıfat fiileri, belirli kıldıkları kelimelerle birlikte şahıs, sayı, zaman ekleri ile değiştirin. а) слъэгъуа сурэтыр (birinci şahıs) Плъэгъуа сурэтыр (ikinci şahıs) Тлъэгъуа суртэтыр (çoğul) Слъагъу сурэтыр – şimdiki zaman Слъэгъуа сурэтыр – geçmiş zaman Слъагъуну сурэтыр – gelecek zaman Зылъэгъуа студентыр; щIалэ дезыгъаджэр b) еджакIуэ щысыр –hal ekleri ile değiştirin. c) Bir yıl on iki aydır. Kim sayabilir ayları? Январь - щIымахуэку Февраль - щIымахуэкIэ Март -гъатхэпэ Апрель - гъатхэку Май - гъатхэкIэ Июнь - гъэмахуэпэ Июль - гъэмахуэку Август - гъэмахуэкIэ Сентябрь - бжьыхьэпэ Октябрь - бжьыхьэ ку Ноябрь - бжьыхьэкIэ Декабрь - щIымахуэпэ

115

d) Bir yıl üçer aydan oluşan dört mevsimden oluşur. Mevsimleri kim sayabilir? Бжьыхьэ – осень; щIымахуэ – зима; гъатхэ – весна; гъэмахуэ – лето. e) Sonbahar, kış, ilkbahar, yaz ayları hangileridir? f) Aylar kaçar haftadan oluşur? - Мазэр тхьэмахуиплIу зэхэтщ. g) Bir haftada kaç gün var? - Тхьэмахуэ зэхуакур махуибл мэхъу. Günlerin isimlerini kim sayabilir? - Блыщхьэ, гъубж, бэрэжьей, махуэку, мэрем, щэбэт, тхьэмахуэ. h) Bir gündüz-gece ne olur? - Зы жэщ – махуэр зы суткэ мэхъу. ı) Bir günde kaç saat var? - Зы суткэр сыхьэт тIощIрэ плIырэ мэхъу. Çalışma Senenin aylarını gösteren yeni kelimelerle kısa bir metin yazdırmak: ЩIышылэ – январь, мазае – февраль, гъатхэпэ – март, мэлыжьыхь – апрель, накъыгъэ – май, мэкъуауэгъуэ – июнь, бадзэуэгъуэ – июль, шыщхьэIу – август, фокIадэ – сентябрь, жэпуэгъуэ – октябрь, щакIуэкIуэгъуэ – ноябрь, дыгъэгъазэ – декабрь. 1.33. Bağ Fiili Anlatmak Bağ fiilin Adıgecede şahıs, sayı, zaman ekleri ile değiştiğini anlatmak. Tahtada, defterlerinde çalıştırmak. Kısa cümle yazdırmak. Rusçada olduğu gibi Adıgecede bağ fiil, fiil şeklindedir, ancak Rusçadan farklı olarak değişen şekli vardır. Her bir fiil gibi, bağ fiil de farklı bir işin oluşunu gösterir. 116

1. Fiilin gramer özelliklerinden bağ fiilde bulunanlar: a) şahıs ekleri ile değişir (сэ седжэу сыщыст, уэ уеджэу ущыст, ар еджэу щыст); b) sayı eki ile değişir (сэ седжэу сыщыст, дэ деджэу дыщыст, фэ феджэу фыщыст); c) zaman eki ile değişir ((дэ дышхэу дыщыст - дэ дышхэну дыщыст - дэ дышхауэ дыщыст). Bağ fiil ДАУЭ?-nasıl sorusuna cevap olur. Bağ fiil, fiilsıfat fiilden son ek -у/-уэ birleşerek oluşur. Örnek: КIуэр - кIуэуэ, кIуэурэ, щытыр – щытурэ.

Çalışma Bağ fiil, mastardan (fiil şekli) farklı sonekler alarak oluşur. Örnek: Жэн – жэуэ, сыжэурэ Mastarlardan bağ fiil oluşturun, bağ fiileri şahıs, sayı, zaman ekleri ile değiştirin. Metin okutmak, hal, zaman, şahıs eklerini söyletmek. Bulundukları gezi alanı ile ilgili kısa diyalog hazırlattırmak. birbirlerine sorular sordurarak konuşturmak. 117

1.34. Zarfı Anlatmak, Zarfları kullanarak dünya ile ilgili birleşik kelime, cümle ve metin hazırlatmak, okutmak Zarf cümlenin ögelerindendir, eylemin oluşu, olduğu yeri, zamanı, diğer keyfiyetleri gösterir. Zarflar Adıgecede farklı sorulara cevap olur, buna bağlı olarak da anlam olarak beş grubu ayrılır: 1. Eylemin oluşu. Дауэ? Сыт хуэдэ?: псынщIэу, насыпыфIэу 2. Eylemin olduğu yer. Дауэ? Дэнэк1э? Дэнэ деж?: ищхъэрэкIэ, ипщэкIэ, япэм, ищхьэмкIэ. 3. Eylemin olduğu zaman. Дапщэщ? Сыт щыгъуэ? Сыт хуэдизрэ?: нобэ, зыгъэ, зы махуэ, пщыхьэщхьэ, пщэдей, игъащIэм, иджыпсту. 4. Eylemin sırası, miktarı. Дапщэрэ? Сыт хуэдизрэ?: Iэджэрэ, куэдрэ, икъукIэ. Сыт щхьэкIэ?: ауэ, и нэхейкIэ. Zarf fiile bağlıdır.

Çalışma Metin okuyarak tahtaya (deftere) yazdırmak, zafları ve bağlı olduğu kelimeleri buldurmak, sorulara cevap olan zarfları söyletmek. Örnek: ИжьырабгъумкIэ жыгей мэз щытщ. ДэнэкIэ? ИжьырабгъумкIэ щытт (yer zarfı). 118

СэмэгурабгъумкIэ къурш лъагэ щытт. ГупэмкIэ ауз зэвым занщIэу удэплъэрт. ЩIыбагъымкIэ губгъуэ тафэ щхъуантIэ дахэр плъыжьу, хужьу зэщIэгъагъэрт. Бгым хуабжьу къелъэ псыхэмрэ абы псынщIэу къежэх псыхэмрэ я Iэуэлъауэм ауз зэвыр игъэнщIырт. МахуэкIэ шэджагъуэм и деж гуащIэу къепс дыгъэм бгыщхьэм къыщигъэткIу уэсым псыхэр ищъхьэкIэ нэхъри уэр ищIырт. Пщэдджыжым жыг тхьэмпэ щхъуантIэхэм нэщхъыфIэу ядэджэгу жьы IэфIым сыхьэткIэ ухэтмэ, уи гур къабзэу, Iэплъэпкъыр жану къызэпэщыжырт. Çalışma Metin okutturmak. Zaman zarfını kullanmayı, söyleyebilmeyi öğretmek. Текст къегъэджэн. Зэман наречиер къагъэсэбэпу, къапсэлъыфу егъэсэн. 1.Durum zarfları: Kabardey-Çerkesçede çoğunlukla karşılaşılan zarflardır. Bunlar arasında sıfatın son ek -у, -уэ alarak oluşmuş olan zarflar da vardır. Örnek: Гъатхэпэ уэфIыр зыгъэбжьыфIэ удз зэмыфэгъу къомыр зым нэхърэ адрейр нэхъ дахэу гуакIуэу къызэрыщIэрыуауэ гъуэгу нэзыр щхъуэкIэплъыкIэу къызэщIагъэнат. / Украшавшие раннюю погожую весну разноцветные растения, переливались один краше, приятнее другого, пестро украшали края, дороги (A. Şortanov ‘Dağlılar’.- Nalçik, 1954). 2. Miktar zarfları: куэдкIэ (çokça), икъукIэ (oldukça), мащIэу (az-az), зыбжанэрэ (defalarca), зыбжанэкIэ (bir kaç kez) vd. Örnek: Ауэ иджыпсту Шорэ икъукIэ гъэщIэгъуэн къыщыхъуащ Зэчрей жиIар. – Но сейчас Шоре показалось очень интересным, что сказал Зачрей. 119

3. Eylemin oluşunu belirli kılan zarflar: çoğunlukla isim, sıfat, niteleme sıfatlarından bir kaç şekilde oluşur. Örnek: ХьэмбыIуу (çömelmiş), дамэдазэу (bükülmüş omuzla), гупу (grup olarak) vd. 4. Zaman zarfları: a) нобэ (bugün), ныжэбэ (bu gece), пщэдей (yarın), пщэдджыжь (yardın sabah), дыгъуасэ (dün), вэсмахуэ (önceki gün), пщэдеймыщкIэ (ertesi gün), ныщхьэбэ (bu akşam), нетIэ (şimdi), щIэх (hemen) vd. b) yer zarfı: адэ (orada), дэнэ (nerede), дэни (her yerde), зыщIыпIи (hiç bir yerde), адэ жыжьэу (uzakta), зыщIыпIэ (bir yerde), дэн дежи (hemen her yerde), япэкIэ (ileride) vd. 5. Neden zarfları: - Сыт щхьэкIэ? (Niçin?), абы щхьэкIэ (ondan), абы къыхэкIыуэ (ondan dolayı), абы папщIэ (onun ğiçin), абы и ужькIэ (ondan sonra). 6. Araç zarfları: Щхьэ? (Niçin? Neden?). 1.35. Bağımsız Olmayan Cümle Öğeleri ve Ekler Ek, bağlaç, edat- bağımsız olmayan cümle ögeleridir. Bunlar cümlede ana öge olarak yer almazlar, bir soruya da cevap olmazlar. Ekler her zaman bağlı oldukları kelimenin ardından gelir ve ayrı yazılır. Örnek: зы сыхьэт ипэкIэ. Ekler anlamlarına göre şöyle ayrılır: a) yer, zaman gösterenler: и деж; и кIуэцIкIэ; папщIэкIэ; vd. b) zaman gösterenler: пщIондэ; лъандэрэ; vd. c) sebep, amaç gösterenler: щхьэкIэ; папщIэкIэ; vd. d) belirleyen sayı anlamı gösterenler: хуэдих; нэблагъэ; vd. 120

Adıgece ekleri ile Rusça ekleri kıyaslamak. Rusçada önek vardır, Adıgecede onun anlamında ekler de vardır. Kıyaslama: псы Iуфэм нэс – у берега реки; папщIэ//щхьэкIэ – для тебя; къалэм нэс – до города, vd.

уэр

Rusça öneklerin anlamını hal ekleri de yerine getirir. Kıyaslama: стIолым телъщ - лежит на столе; мыщэр мэзым щопсэу – медведь живет в лесу; дыгъужьыр гъуэм исщ – волк сидит в норе. Çalışma Gelecek eklerin yer aldığı altışar cümle kurdurmak. (и) деж, (и) пэкIэ, (и) ужькIэ, (и) кIуэцIкIэ, (и) ужьым, (я) пэ. 1.36. Bağlaçlar Bağlaçlar bağımsız olmayan cümle ögeleridir, cümledeki ana ögeleri veya birleşik kelimeleri birbirine bağlarlar. Kullanıldıkları (söz dizimi) açısında bağlaçlar ikiye ayrılır: Koordine eden bağlaçlar; Tabi kılan, bağlı bağlaçlar. Koordine eden bağlaçlar yazılışlarına göre üç gruba ayrılır; a) sıralama; икIи; рэ-рэ, и-и. b) karşılaştırma; ауэ, арщхьэкIэ, атIэ. c) bölen; зэ-зэ, е, хьэмэ. 121

Tabi kılan, bağlı bağlaçlar: щхьэкIэ; папщIэ; vd. Tabi kılan, bağlı bağlaçların son ekleridir: -ми, -тэми; -мэ; -тэри, vd. Adıgecenin çoğunlukla kullandığı bağlaçlar: ауэ, арщхьэкIэ – ama; икIи – hem de; абы къыхэкIкIэ – onun için; е (е-е) – «veya»; зэ-зэ – «bu nedenle»; хьэмэ – «yoksa». Adıgecede kelimeye birleşik söylenilen ve yazılan bağlaçlar vardır: тхылъи, тетради, щIалэрэ хъыджэбзрэ, шэнтрэ Iэнэрэ, щылажьи щеджи. Çalışma Gelecek bağlaçların yer aldığı cümleler kurdurmak. Bağlaçları koordine eden ve tabi kılanlar olarak ayırtettirmek. арщхьэкIэ, армырамэ.

сыту

жыпIэмэ,

икIи,

хьэмэ,

армыхъумэ,

1.37. Edat Ekler ve bağlaçlar dışında edatlar da bağımsız olmayan cümle ögelerindendir. Edatlar herhangi bir soruya cevap olmazlar, cümlede ana öge olarak da yer almazlar. Yan anlam kazandırdığı kelimeye, birleşik kelimeyle birlikte hal eki, sayı eki ile de değişebilir. Edatlar: пIэрэ, атIэ, нэхъ, тIэ, сымэ, мес, ыы, ми, vd. Çalışma Edatları buldurmak, altlarını çizdirmek.

122

Мы дунейм теттэкъым абы нэхърэ нэхъ дахэ нэхъыфIи, арат гъащIэри насыпри. (Т.А.) СыцIыкIу дыдэу адыгэ фащэ щызагъэтIагъэу къаублат. (Ç.Т.) 1.38. Ünlemler Ünlemler bağıımsız kelimelerdir. Sözü söyleyen kişinin farklı duygularını gösteren kelimelerdir. Gösterdikleri anlam açısında ünlemler cümlenin ögesi olmazlar. Ancak ünlemler ismin yerine kullanılırsa o zaman cümlenin ögesi olur, virgülle cümlede ayrılmaz. Örnek: Ура макъыр жыжьэу зэхэтхащ. Ünlemler genellikle cümlenin öncesinde gelir. Virgülle ayrılarak belirli kılınır, ya da özellikle ifade ediliyorsa ardından ünlem işareti konur. Örnek: Ура! Си къуэшыр къэсыжащ. Çalışma Ünlemleri buldurmak. «Iэу! Ар сыту жыжьэ!» - къэгузэващ Нэсрэн ЖьакIэ (Nartlar). Ей, си къуэш, ар хъуну Iэмал иIэкъым (Goşoko Hüsin). Еу-уей, ар абы апхуэдэу ищIын хуеякъым.

123

124

АдыгэбзэмкIэ практикэ курс Kabardey-Çerkes Dili Uygulamalı Ders Kitabı

125

978-975-6478-83-7