Rüyada Buğday Yığını Görmek Diyanet
Modern Guney Azerbaycan Edebiyati PDF
Original Title
Copyright
Available Formats
Share this document
Share or Embed Document
Did you find this document useful?
Original Title:
ATATÜRK SUPREME COUNCIL FOR CULTURE, LANGUAGE AND HISTORY
ВЫСШЕЕ ОБЩЕСТВО ПО ТУРЕЦКОЙ КУЛЬТУРЕ, ЯЗЫКУ И ИСТОРИИ имени АТАТЮРКА
ICANAS
(Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi)
(International Congress of Asian and North African Studies)
(Международный конгресс по изучению Азии и Северной Африки)
ANKARA / TÜRKİYE
BİLDİRİLER/ PAPERS / СБОРНИК СТАТЕЙ
EDEBİYAT BİLİMİ SORUNLARI VE ÇÖZÜMLERİ
PROBLEMS AND SOLUTIONS OF THE SCIENCE OF LITERATURE
ПРОБЛЕМЫ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЯ
III. CİLT / VOLUME III / ТОМ III
ANKARA
ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU YAYINLARI: 5/3
Sayılı Kanuna göre bu eserin bütün yayın, tercüme ve iktibas hakları
Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumuna aittir. Bildiri ve panel metinleri
içinde geçen görüş, bilgi ve görsel malzemelerden bildiri sahipleri ve panel
konuşmacıları sorumludur.
All Rights Reserved. No part of this publication may be reproduced,
translated, stored in a retrieval system, or transmitted in any from, by any
means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without
the prior permission of the Publisher, except in the case of brief quotations, in
critical articles or reviews. Papers reflect the viewpoints of individual writers
and panelists. They are legally responsible for their articles and photograps.
Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi ( Ankara)
ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi)
Eylül – Ankara / Türkiye: Bildiriler: Edebiyat Bilimi Sorunları ve Çözümleri = 38th
ICANAS (International Congress of Asian and North African Studies) September
– Ankara / Türkiye: Papers: Problems and Solutions of The Science of Literature /
Yayına Hazırlayanlar / Editors; Zeki Dilek, Mustafa Akbulut, Zeki Cemil Arda, Zeynep
Bağlan Özer, Reşide Gürses, Banu Karababa Taşkın. – Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve
Tarih Yüksek Kurumu Başkanlığı,
3. c.; 24 cm (Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları: 5/3)
ISBN
1. Kültür, Asya-Toplantılar. 2. Kültür, Kuzey Afrika-Toplantılar. 3. Edebiyat
-Toplantılar I. Dilek, Zeki (yay. haz.) II. Akbulut, Mustafa (yay. haz.) III. Arda,
Zeki Cemil (yay. haz.) IV. Özer, Zeynep Bağlan (yay. haz.) V. Gürses, Reşide (yay.
haz.) VI. Karababa Taşkın, Banu (yay. haz.)
Yayına Hazırlayanlar / Editors: Zeki Dilek, Mustafa Akbulut, Zeki Cemil Arda,
Zeynep Bağlan Özer, Reşide Gürses, Banu Karababa Taşkın.
ISBN:
Kapak Tasarım / Cover Design: Tolga Erkan - Serdar Arıtürk
Baskı / Print: KorzaYayıncılık Basım San. ve Tic. Ltd. Şti.
Büyük Sanayi 1. Cad. 95/1•İskitler/Ankara
Tel : 22 08 Fax : 14 27
e-posta/e-mail: [email protected] web: seafoodplus.info
Baskı Sayısı / Number of Copies Printed:
Ankara
Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu
Adres / Address: Atatürk Bulvarı Nu: ,
Kavaklıdere-ANKARA/TÜRKİYE
Tel.: 90 () 84 54
Belgegeçer/Fax : 90 () 85 48
e-posta/e-mail: [email protected]
III
İÇİNDEKİLER/TABLE OF CONTENTS/ СОДЕРЖАНИЕ
Sayfa Numarası/Page Number/Стр.
BİLDİRİLER/PAPERS/СТAТЬИ
A POSTCOLONIAL DISCOURSE IN THE GOD OF SMALL THINGS
BY ARUNDHATI ROY
MOHAMMADZADEH, Behbood
ANIMALS IN THE IRAQI TURKMEN PROVERBS
MUSTAFA, Falah Salahaddin - MOOSA, Najdat Kadhim
ЭВОЛЮЦИЯ ТУНИССКОГО АРАБО-ЯЗЫЧНОГО РОМАНА
NADİROVA, G. E./НАДИРОВА, Г. Е
К ИСТОРИИ СОЗДАНИЯ «ЖИЗНЕОПИСАНИЯ ПОСЛАННИКА АЛЛАХА» ИБН
ИСХАКА – ИБН ХИШАМА
(ГЕНЕЗИС ЖАНРА СИРЫ, АВТОРЫ «ЖИЗНЕОПИСАНИЯ»)
NALICH, Mariya/НАЛИЧ, Мария
AZƏRBAYCANIN ƏDƏBİYYAT ELMİ MÜHACİRƏTDƏ
NEBİYEV, Bekir
AHMET HAŞİM KARŞISINDA ORHAN VELİ
NEMUTLU, ÖZLEM
PАМИН МААЛЮФ. “ПЕРВЫЙ ВЕК ПОСЛЕ БЕАТРИСЫ”: КОНЕЦ ИЛИ НАЧАЛО?
NIKOLAEVA, M. V./ НИКОЛАЕВА, М. В
«ВЕЛИКИЙ ШЕЛКОВЫЙ ПУТЬ» И «ДОРОГА ЛЮДЕЙ»
NURGALİ, K.R. НУРГАЛИ, К. Р
LAKAP VERME GELENEĞİNDE MANİSA İLİ DEMİRCİ İLÇESİ ÖRNEĞİ
OĞUZ, Şükran - OĞUZ, İsmail
MODERN GÜNEY AZERBAYCAN EDEBİYATI
OKUMUŞ, Salih
MARLİNSKİ’NİN “AMMALAT BEK” VE “KIZIL ÇARŞAF” İSİMLİ
ÖYKÜLERİNDE DOĞU MOTİFLERİ
ÖKSÜZ, Gamze
MUĞLA’DA HIDIRELLEZ BAYRAMI
ÖNAL, Mehmet Naci
ANADOLU HÂLK HİKAYESİ “FERHAT VE ŞİRİN” İLE ŞÂHÎ’NİN
“FERHÂDNÂME”SİNİN KARŞILAŞTIRILMASI
ÖZCAN, Nurgül
METİN TAHLİLİ ÜZERİNE BİRKAÇ SÖZ
ÖZCAN, Tarık
IV
TÜRK EDEBİYATINDA HÜMANİST ELEŞTİRİ ANLAYIŞININ TEMELLERİ
ÖZÇELEBİ, Betül
TÜRK EDEBİYATINDA TOPLUMCU GERÇEKÇİ ELEŞTİRİ ANLAYIŞININ TEMELLERİ
ÖZÇELEBİ, Hüseyin
SANAL MİZAH
ÖZDEMİR, Nebi
LÜGAT-I NACİ’YE DAİR
ÖZSARI, Mustafa
HALK VE DİVAN ŞİİRİ KOVŞAĞINDA YENİ BİR EDEBİ ÜNVAN-EMİR EFSEHEDDİN
HİDAYETULLAH BEY
PASHAYEVA, Aide
ПРИНЦИПЫ ИССЛЕДОВАНИЯ ЕВРОПОЯЗЫЧНЫХ ЛИТЕРАТУР АФРИКИ В
СИСТЕМЕ МИРОВОЙ ЛИТЕРАТУРЫ (ИТОГИ ИЗУЧЕНИЯ)
ПРОЖОГИНА, С. В./PROZHOGİNA, S. V
ЖАНРОВО-СТИЛЕВЫЕ МОДЕЛИ СОВРЕМЕННОГО ТУРЕЦКОГО РОМАНА( г.)
ROG, Anna/РОГ, Aнна
TÜRK DÜNYASI MASALLARININ BAŞLANGIÇ KALIP SÖZLERİNDEN
‘BİR VARMIŞ BİR YOKMUŞ’ ÜZERİNE KARŞILAŞTIRMALI BİR DENEME
SAKAOĞLU, Saim
‘HAYRİYE’ VE ‘HALÛK’UN DEFTERİ’ ŞAİRLERİNİN OĞULLARINA
NASİHATNAMELERİ VE ARADAKİ ZİHNİYET FARKLILAŞMASI
SAMSAKÇI, Mehmet
Barışın Güzel Yüzü Aşk: Bir Yüzyıl Elyazma Mecmuasında
GevherÎ’nin Bilinmeyen Şiirleri Üzerine Düşünceler
SARAIVANOVA, Irina
METİN BİLGİSİNİN OLUŞUMU VE GELİŞMESİ
ŞƏRİFOV, Kamandar
GENERAL STRUCTURE OF PERSIAN PAREMIOGRAPHICAL COLLECTIONS
SHURGAIA, Tea
METİN TAHLİL YÖNTEMLERİ VE BİR UYGULAMA ÖRNEĞİ
SİLAHSIZOĞLU, Emel
TURKISH LITERATURE IN ARMENIAN LETTERS AND ARMENIAN-TURKISH
LITERARY RELATIONS IN THE OTTOMAN EMPIRE IN THE XIXth CENTURY
STEPANYAN, Hasmik
V
SANATÇININ HUZURLU BİR ADAM OLARAK PORTRESİ AHMET HAMDİ
TANPINAR’IN HUZUR ROMANI
ŞAHİN, Seval
ÂŞIK PAŞA’NIN GARİBNÂMESİ’NDE KUTADGU BİLİG İLE YUNUS EMRE,
AHÎ EVREN VE HAC-I BEKTAŞİ VELÎ İZLERİ
ŞEKER, F. Aslı
NASREDDİN HOCA’NIN FIKRALARINDA SÖZÜN GÜCÜ
ŞENOCAK, Ebru
ORTA ÇAĞ DOĞU ŞİİRİNDE HARF VE SAYI MİSTİSİZMİ (KAYNAKLAR, AŞAMALAR…)
ŞIHIYEVA, Seadet
A POSTCOLONIAL DISCOURSE IN THE GOD OF
SMALL THINGS BY ARUNDHATI ROY
MOHAMMADZADEH, Behbood
KUZEY KIBRIS/NORTH CYPRUS/СЕВЕРНЫЙ КИПР
ABSTRACT
This paper examines the cultural and social implications which exist in
The God of Small Things written by Indian postcolonial writer Arundhati
Roy. The study analyzes Roy’s work according to the postcolonial theory and
gives importance to the premises of main theorist in this field. Postcolonial
literary texts like Roy’s are rewritings of colonial and postcolonial
images. Roy’s protagonists Rahel and Estha grow up in a village in Kerala
influenced with Elvis Presley, Broadway musicals, peppermint candies,
Love-in-Tokyo hair bands, Rhodes scholarships, Chinese Marxism, and
Syrian Christianity. Most of these cultural images are foreign, yet all of
these are their own. Thus, while in one sense these children, as Roy’s hybrid
characters, are Malayalam, in another sense they are not. This turmoil of
identification forms the basis of the plot, the children aren’t certain who or
what they are.
Key Words: Postcolonial Literature, cultural and social implications,
colonial and postcolonial images, hybrid identities.
The history of colonialism began in the 15th century with the age of
discovery, led by Spanish and Portuguese explorations of Americas and
other continents, but, in the eighteens century Europe, the advent of the
Industrial Revolution led to great changes in the industrial transformation
of economies and an enormous development in the traditional trade.
European countries in order to provide themselves with raw materials
and markets for their goods colonized many non-European countries.
Europeans on behalf of colonialism making their way to non-European
countries came in contact with the non-European landscape and nation.
Identifying with Eurocentrism let them to observe themselves as superior
and the colonized and their land as inferior and uncivilized. Consequently,
they tried to transform the colonized landscape into the civilized countries
similar to home country. In spite of this fact that European regarded
themselves superior to the non-European countries in all aspects, and aimed
at turning this inferior land into civilized one, the deep understanding and
close interaction always resulted in a deep fear for the colonizers.
The colonizers preoccupied by the possibility of being contaminated
on account of deep interaction with these uncivilized people were always
afraid of this interaction, thereby leaving behind their purity and superiority
over the colonized, as a result, the colonizer always regarded the interaction
with the colonized as a threat and they camouflaged their fear every time.
The deep interaction between the colonizer and the colonized despite
being a menace to the colonizer had another impact on the colonized which
resulted in losing self respect and devaluing image of themselves among
this people. Thus, the oppressed people, uprooted from their own selves,
struggled to become a member of another culture.
During the colonial period written text favored the Europeans and
their superiority over the non-Europeans. It was the system of power that
determines the representations. Terry Goldie maintains that “the indigene is
a semiotic pawn on a chess board under the control of the white signmaker”
(Goldie ). Thus, in oriental discourse the Europeans were
portrayed as “masculine”, “democrat”, “rational”, “moral”, “dynamic”, and
“progressive”. Otherwise, since the writing was under the direct control of
the Europeans the non-Europeans were described as “voiceless”, “sensual”,
“female”, “despotic”, “irrational”, and “backward”. Colonial discourse
never depicted the anxiety and the suffering of the colonial stemmed from
the underestimated image of themselves. Throughout the colonial period
and the aftermath, the west had cultural and economic hegemony over the
non-Europeans through orientalists discourse. According to Bill Ashcroft
the colonizers who believed themselves as “a high level of civilization”,
fabricated the colonized lands in colonial discourse as “civilizations in
decay, as manifestations of degenerate societies and races in need of rescue
and rehabilitations by a civilized Europe” (Ashcraft, ). Upon
settling down, therefore, the colonizers desired to bring the best of their
country to the colonized territory, and to change this native country to a
civilized one. Colonial discourse fabricating the native cultures as both
primitive and degenerate was because fearing of contamination amongst
the colonizers. Bill Ashcraft highlights that “expressed through a fear
amongst the colonizers of going native, namely losing their distinctiveness
and superiority of contamination from native practices” (Ashcroft
).
Consequently, despite the fact that the colonizer had gone to the
colonized land to change things; they themselves, however, were at the
risk of being changed by the colonized. The deep interaction with the
native people and under the effects of climate of the colonies in hot areas,
the colonizer degenerated both morally and physically, and slipped as
Ashcroft claims, “from European behavior, to the participation in native
ceremonies, or the adoption and even enjoyment of local customs in terms
of dress, food, recreation and entertainment” (Ashcroft, ). In
fact, the colonized encountered and experienced what they always scared;
that is they were debased and contaminated by the native life and customs,
and they uprooted. Upon the arrival in the colonized land, the colonizer
acknowledged the difficulty of surviving in that land. On the whole, these
are some of the themes the postcolonial discourse aims at discussing and
exploring.
However, the colonized people after obtaining their dependency, who
acknowledged the importance of their identity and who learned not to be
embarrassed about their culture and past, started to create their own text
called postcolonial literature. Then, postcolonial text began to abolish the
Eurocentric assumptions created by the Europeans, although the colonized
had not the privilege to break the European domination and to portray
the Europeans the same way they were illustrated through the colonial
period. To put it more precisely, they have had the opportunity to present
Europeans as “immoral”, “irrational”, and “sensual”, just as they were
pictured during the colonial period. Moreover, the colonized, having been
neglected for a long time, and tolerating the suffering for decades, upon
starting to write the text began to imitate the colonizer.
On the whole, all these cultural and social implications mentioned above
encompass the main themes of the postcolonial novels. This study examines
the Indian Arundhati Roy’s postcolonial novel The God of Small Things
which presents and reflects the issues of the postcolonial period. Arundhati
Roy was born, grew up and educated in India. Roy in her celebrated novel
The God of Small Things tells the story of a Syrian Christian family in
southern province of Kerala, India. The main plot is constructed around
this family; retired imperial entomologist Pappachi Kochamma is the
father of the family. Upon retiring from his job in Delhi he returns back to
his hometown Ayemenem with his wife, Mammachi Kochamma, and his
two children Ammu and Chacko. Ammu their daughter several years after
their arrival experience an unhappy marriage with a Hindu man, which
end in divorce. Ammu after divorce comes back to her parental house with
her twin, Estha and Rahel. Ammu and her twin begin to live in Ayemenem
with Mammachi, Chacko, and their aunt, Aunt Baby. Chacko Pappachi,
family’s son is sent to Oxford to continue his education, where he meets
his future English wife Margaret but their marriage ends in divorce in the
same year, then, Chacko leaving Margaret and his daughter Sophie Mol, in
England, comes back to Ayemenem to his father’s home.
Roy’s story revolves around the events surrounding the visit made by
Sophie Mol Chacko’s daughter and his ex-wife Margaret and the drowning
of Sophie two weeks after their arrival, leaving behind a disintegrated
family. The family’s suffering from Sophie Mole’s drowning become great
when Ammu the daughter of the family experience a love affair with Velutha
the families carpenter, a man from the “untouchable” or Paravan caste.
Ammu’s love affair with a member of an untouchable caste is considered
a forbidden love according to the caste system in India, which divides
people into classes and makes the lower class people “untouchable”.
Risking to interact with one of these untouchables, Ammu violates the
caste system, which also causes the family to fall apart and also, Ammu’s
twins, Estha and Rahel to be separated from each other. Sophie Mol’s
unfortunate drowning, though, occurs in , Roy’s story begins twenty
three years later, when Rahel comes back to home in India, to Estha where
there is desire that the love of the twins for each other will heal their deep
suffering. Rahel comes back to Ayemenem as an adult to “a decimated
household, a dysfunctional twin and a decaying house” (45).
Much of Roy’s third-person narrative is told mainly from the point of
view of the two fraternal twin protagonists, Rahel and Estha. She constructs
her narration moving backwards from present-day India to the fateful
drowning that occurred twenty three years earlier, in With flashbacks
from the present to the past; Roy fabricates her plot with an increasing
suspense till the end of the novel. She structures her narration so skillfully
that the malignant tragedy is not fully illustrated until the final scenes of
the novel. Roy tells and reveals gradually the story of all characters and the
shocking series of events throughout her text.
As at the outset of the paper has been pointed out, Roy’s The God of
Small Things is the story of the visit and the drowning of Sophie Mol
resulting in the destruction of the innocent lives and their splitting up from
each other when she comes to see her Indian father, Chacko, during her
Charismas holiday. Upon coming to India, Sophie Mol is not aware of the
disaster waiting for her. One they she is out with her Indian cousins, Estha
and Rahel, on the mysterious river in Ayemenem, she suddenly drowns
which makes the family, especially, Margaret grieved. The catastrophic
event occur even if English Margaret, who is “traveling to the Heart of
Darkness, has been acknowledged by her friends to “take everything” and
to “be prepared” on the grounds of the fact that “anything can happen to
anyone” in India ().
As Sophie’s mothers friend’s have estimated, the most horrifying incident
she might experience in her life happens, and “green weed and river grime
were woven into her beautiful redbrown hair” of her daughter, and her
child’s eyelids were “nibbled at by fish” (). Margaret never forgives
herself for not listening to her friends, and taking Sophie to India but she
understands her mistake very lately after her losing her daughter in India.
Sophie Mole’s drowning is a metaphoric sign of the hegemony of the Eastern
over the European, which has the power to swallow up the colonizers easily.
This is also the power of the wilderness and primitiveness of Eastern that
the colonial elements always fear and never resist. Postcolonial discourse
maintains that the threat of the Eastern for the European is either to devour
the European in the wilderness or to make the Europeans go wild. The
death of Sophie Mol in Roy’s story metaphorically illustrates that there is
no escape from the tragic fate waiting for the colonizer in the colonial land.
As previously mentioned, the deep interaction with the colonizer creates
not only the suffering of the colonizer but also that of the colonized that
recognized and felt upset and anxious about the inferiority of their own
culture when compare to that of the colonizer. The feeling of the inferiority
created a community that was not glad about his existence, and that had
no peace anymore. The colonized having felt their inferiority, appreciated
everything that belonged to the colonizer and forget their own history,
culture, and language.
To be precise, they transformed into a nation who had not culture of
their own, and felt second-class thereby struggling to become a member of
the superior culture of the colonized. Thus, as it is stated in novel several
times “things can changes in a day” (32), implies the day on which the
colonizer’s arrival has changed everything in the land of the colonized.
In The God of Small Things, Chacko Kochamma, the uncle of the twins,
describes the colonized people as “prisoners of war”, as a result of which
their “dreams have been doctored” and they “belong nowhere”. According
to him, it is a kind of war that has occupied their minds that they “have
won and lost. The very worst sort of war. A war that captures dreams
and re-dreams them. A war that has made them adore their captures and
despise themselves” (53) Frantz Fanon in his A Dying Colonialism (),
argues that “the challenging of the very principle of foreign domination
brings about essential mutations in the consciousness of the colonized,
in the manner in which he perceives the colonizer, in his human states in
the world” (Gandhi, ). Seeing themselves inferior, the colonized
people recognized that the only way to make their situation better is to
become similar to the colonizer, and thus, they try to imitate the colonizers
ideas, values and practices. They appreciate and value the colonizers way
of living and try to imitate their culture in view of not having of their own.
Roy in narrating Chacko’s thoughts reports:
Chacko told the twins though he hated to admit it, they were
all anglophile. They were a family of Anglophiles. Pointed in the
wrong direction, trapped outside their own history, and unable to
retrace their steps because their footprints had been swept away. He
explained to them that history was like an old house at night. With
all the lamps lit. And ancestors whispering inside. ‘To understand
history, ‘Chacko said, we have to go inside and listen to what they’re
saying. And look at the books and the pictures on the wall. And
smells the smells.’ (52)
Roy in her novel narrates clearly how the colonized people appreciate
the English culture and their considerable effort to become like them by
way of imitation. There are seen perfectly in different behaviors of the
natives in the novel toward the half English Chacko’s daughter Sophie
Mole and her Indian twin cousins, Rahel and Estha. When Chacko’s half
English daughter Sophie and her mother Margaret come to India, every
body in the family is impatiently awaited for their arrival. Sophie Mole’s
half English identity is important both for the members of the family
and for the people outside. The importance of an English cousin can be
obviously presented in the speech of a man from outside the family where
Roy illustrates the scene as the following:
The twins squatted on their haunches, like professional adults gossip in
the Ayemenem market.
They sat in silence for a while. Kuttappen mortified, the twins
preoccupied with boat thought.
‘Has Chacko Saar’s Mol come?’ Kuttappen asked.
‘Must have Rahel said laconically.
‘Where is she?’
‘Who knows? Must be around somewhere. We don’t know.’
‘Will you bring her here for me to see?’
‘Can’t, ‘Rahel said.
‘Why not?’
‘She has to stay indoors. She’s very delicate. If she gets dirty she’ll die.’
(, )
The appreciation in his question about the Sophie Mol is more like to that
of the Orgerndrink Lemondrink man, who sells beverages at the cinema,
when he learns that Sophie is coming he says “‘from London’s? A new
respect gleamed in uncle’s eyes. For a family with London connections”
().
Roy’s protagonists, Rahel and Estha are suffering from the great
admiration of their family for the English language and culture. They obtain
their love of the family if they behave in English manners and hold English
values. They are the children who are forced to neglect their own language
and does not have any importance, and who “had to sing in English in
obedient voices” (). Baby Kochamma, the twin’s aunt corrects Estha
when he makes a mistake in pronouncing an expression where he say
‘Thang God,’ (). For Rahel and Estha speaking in English is a kind of
obligation. They have been deprived of their own history, culture, values
and language for many years by the colonizers, and they cannot survive
themselves from the facts of colonialism. The twin’s aunt always forces
them to talk in English. Roy narrates this situation as the following:
That whole week Baby Kochamma eavesdropped relentlessly
on the twins’ private conversations, and whenever she caught them
speaking in Malayam, she levied a small fine which was deducted
at source. From their pocket money. She made them write lines
–‘impositions’ she called them - I will always speak in English, I
will always speak in English. A hundred times each. When they were
done, she scored them with her pen to make sure that old lines were
not recycled for new punishments.
She had made them practice an English car song for the way back.
They had to form the words properly, and be particularly careful
about their production. (36)
The important fact here is that the contamination of the colonized is
not their admiration for the English or their efforts to imitate them, but
their inability to belong to neither the culture of the colonized nor that of
the colonizer and they experience an identity problem. The colonized is
alienated by imitating the culture of the colonizer from their own culture
and at the same time the skin color and national origin of the colonized
estranged them from the English culture. Thus, they gain a hybrid identity,
a mix between native and colonial identity, neither fully one nor the other.
Most of the problem about hybrid identities lies in its existence, which
is, as Bill Ashcroft highlights, “the corss-breading of the two species by
grafting or cross-pollination to form a third, ‘hybrid’ species”. (Ashcroft
).
In other words, this ambivalent cultural identity does not belong
definitely to the world of either the colonizer or the colonized. It is presented
an ‘other’ from both cultural identities. This mixed identity, hybridity, “has
been recently associated with the work of Homi Bhabha, whose analysis
of colonizer/colonized stresses their interdependence and the mutual
construction of their subjectivity. Bhabha maintains that all the cultural
statements and systems are structured in a space that he ‘names third’ the
third space of the enunciation’ ( 37). Cultural identity always comes
out in this contradictory and ambivalent space which for Bhabha constructs
the argument to a hierarchical ‘purity’ of cultures. Bahaba puts this in this
way:
It is only when we understand that all cultural statements and
systems , are constructed in this contradictory and ambivalent space
of enunciation, that we begin to understand why hierarchical claims
to the inherent originality or ‘purity’ of cultures are untenable, even
before we I resort to empirical historical instances that demonstrate
their hybridity. Fanon’s vision of revolutionary cultural and political
change as a ‘fluctuating movement’ of occult instability could not
be articulated as cultural practice without an acknowledgement of
this indeterminate space of the subject(s) of enunciation. It is that
Third Space, though unrepresentable in itself, which constitutes the
discursive conditions of enunciation that ensure that the meaning
and symbols of culture have no primordial unity or fixity; that even
the same signs can be appropriated, translated, rehistoricized and
read anew. (Bhabha, 74)
Roy in her story presents perfectly her twin protagonists Rahel and Estha
as two hybrid characters. Notwithstanding, the twins, try not to imitate the
English values and language, but they cannot escape from feeling inferior
when they compare themselves to their half English cousin, Sophie Mol,
since they are just the imitation of English, not real ones. Roy depicts
the difference between the twins and Sophie Mol throughout the novel.
She describes Sophie Mol as one of the “little angles” who “were beach-
colored and wore bell bottoms”, while Rahel and Estha are depicted as
two evil where we are told: “Littledemons were mudbrown in Airport fairy
frocks with forehead bumps that might turn into horns with fountains in
love-in-Tokyos. And backword-reading habits. And if you cared to look,
you cold see Satan in their eyes. ().
Baby Kochamma twin’s aunt also gives an expression on the difference
between Sophie Mol and the twins. She describes Sophie Mol as “so
beautiful that she reminded her of a wood- sprite. Of Ariel.” Ariel in
Shakespeare’s The Tempest (). While in describing the twins she say, “
‘They’re sly. They’re uncouth. Deceitful. They are growing wild you can’t
manage them” (). This point maintains that such a great appreciation
that they love even their children as long as they imitate the values of the
other culture, and dissemble to be a member of that culture. Roy’s another
character who suffers from being a hybrid aspect is Pappachi Kochamma,
the grandfather of the twins whom with his strong passion to be an English
man in manner and appearance.
Pappachi Ammu’s father is a man who after retiring from Government
service in Delhi having worked for many years as an Imperial Entomologist
at the Pusa Institute, and who come to live in Ayemenem with his wife,
Mammachi, his son Chacko and his daughter Ammu till he dies. Pappachi
tries always to imitate the English way of clothing and as Roy illustrates
“until the day he died, even in the stifling Ayemenem heat, even single day,
Pappachi wore a well prepared three-piece suit and his gold pocket watch”
(49).
It is his strong passion to another culture that makes him dress a suit,
not his traditional clothing, mumudu and “khaki Judhpurs though he had
never ridden a horse in his life” (51). Ammu his daughter in describing
such a great appreciation of the other culture where we are told “Ammu
said that Pappachi was an incurable British CCP, which was short for chhi
chhi poach and in Hindu meant shit-wiper” (51). Chacko also as Ammu is
aware of how his father is keen on the English culture where Roy reports:
Chacko said that the correct word for people like Pappachi was
Anglophile. He made Rahel and Estha look up Anglophile in the
Reader’s Digest Great Encyclopedic Dictionary. It said Person well
disposed to the English. The Estha and Rahel had to look up disposed
…. Chacko said that in Pappachi’s case it meant Bring mind into
certain state. Which, Chacko said, meant that Pappachi’s mind had
been brought into a state which made him like the English. (52)
Although Pappachi’s admiration to English culture is great but he is not
able to the reality that he is not English in origin. Despite his big endeavor
to be similar to English culture, he does it just in appearance, not in his
manner, his way of thinking and attitudes. For instance, he is against to
her daughter’s education where he “insisted that a college education was
an unnecessary expense for a girl” (38), thereby, he let his daughter finish
her school life the same year that he retires from his job in Delhi and
moves to Ayemenem. Regarding to his wife’s , Mammachi’s, during a few
month day spend in Vienna, she takes a violin course, the situation is quite
similar to that of Ammu’s, teacher, Launskuy Tieffethal, made the mistake
of telling Pappachi that his wife was exceptionally talented and, in his
opinion, potentially concert class” (50). To sum up, Pappachi does not
tolerate any kind of success she achieves inching her talent in playing the
violin.
Upon Pappachi’s recognition that the jam and pickle is sold quickly
and his wife’s business getting better, he becomes irritated, so, he not only
prefer not to help her with her works, but also beats her every night. Roy
describing the scene concerning Pappachi’s thoughts and attitudes states
that:
Chacko came home for a summer vacation from Oxford. Her
had grown to be a big man, and was, in those days, strong from
rowing from Balliot. A week after he arrived he found Pappachi
beating Mammachi in the study. Chacko strode into the room, caught
Pappachi’s vase-hand and twisted it around his back, ‘I never want
this to happen again’ her told his father. ‘Ever’” (48).
Although Pappachi tries to be appear as a civilized man, he cannot
overcome to his other identity which makes him beat his wife, “with a
brass flower vase” every night, and who “broke the bow of her violin and
threw it in the river” (48).
The situation is the same for Chacko, Pappachi’s son, because he also
is another character who suffers from the hybridization process in terms of
not belonging to either the culture of the colonized or that of the colonizer.
Roy in reporting Chacko’s suffering of hybridization states that: “our minds
have been invaded by a war. A war that we have won and lost. The very
worst sort of war. A war that captures dreams and re-dreams them. A war
that has made us adore our conquerors and despite ourselves” (53). This
point highlights that the colonized always look down upon and scorns their
own culture, thereby they are uprooted from their culture and appreciates
whatever the colonizer has; therefore, they try to imitate them without
being to be a member of it on account of not being European in blood.
Chacko educated at Oxford University, realizes that their country and
mind have been captured by the colonizer and he depicts his own people
as “anglophile” “a person well disposed to the English” (52). However,
he himself is aware of being an anglophile, when he comes to loving
something that belongs to the English culture. His anglophile identity
is approved when he gets married to an English woman. As Ammu, his
sister, regards it on as marrying “our conquerors”. Chacko like his father’s
admiration of the English way of clothing appreciates the manners and
attitudes an English woman has. Roy in portraying Chacko’s admiration
of his English wife states:
As for Chacko, Margaret Kochamma was the first female friend
he had ever had. Not just the first woman that he had slept with, but
his first real companion. What Chacko loved most about her was her
self-sufficiency. Perhaps it wasn’t remarkable in the average English
women, but it was remarkable to Chacko.
He loved the fact that Margaret Kochamma didn’t cling to him
that she was uncertain about her feeling for him. That he never know
till the last day whether or not she would marry him. He loved the
way she would sit up naked in his bed, her long white back swiveled
away from him, look at her watch and say in her practical way –
‘Oops, I must be off.’ He loved the way she wobbled to work every
morning on her bicycle. He encouraged their differences in opinion,
and inwardly rejoiced at her occasional outburst of exasperation at
his decadence. ().
Roy in giving the reason why Chacko admires Margaret, which is a
kind of looking up down on Indian women, reports that, “He was grateful
to his wife for not wanting to look after him. For not offering to tidy his
room. For not being cloying mother. He grew too depend on Margaret
Kochamma for not depending on him. He adored her for not adoring him”
(). Although Chacko appreciates his English wife for not wanting to
look after him, unlike his Indian mother, the same English woman leaves
him just because he is not used to looking after himself, which is quite
clear in the following description:
That it was impossible for him to consider making the bed, or
washing clothes or dishes. That he didn’t apologize for the cigarette
burns in the new sofa. That he seemed incapable of buttoning up
his shirt, knotting his tie and tying his shoe laces before presenting
himself for a job interview ().
The important point that arises here is that his marriage to a married
woman becomes successful to the extent that he is able to hide his real
Indian Identity and plays his role successfully as the husband of an English
woman. The reason their marriage ends in divorce results in the interaction
between his own culture as the colonized and the culture of his wife as the
colonizer and his belonging to neither of them.
Although Chacko and Pappachi do their best to look like the colonizer
both in manner and attitudes, they become the victims of the interaction
with the colonizers’ culture that is regarded as superior. Despite their
endeavor to imitate the colonizer, considering their behavior throughout
the novel it is impossible for them to escape from their own identity, being
Indian in blood, not English. Roy, as a postcolonial writer, in her novel tries
to focus on the sufferings of the colonized originated from the interaction
with the colonized.
Besides Roy’s hybrid characters which can be understood as an evidence
of the contamination arrived with the colonizer, in order to prove how
dreadful suffering the arrival of the colonizer has brought to the colonial
land, the day on which Sophie Mol come to India is used as metaphorically,
and it stands for the coming of the colonizers. Sophie Mol with her English
mother Margaret comes from England to India to see her Indian father,
Chacko. Her coming to India is important because it stands for that of
the colonizer and in what ways it has brought about the sufferings of the
people in the colonial territory. Roy explains throughout the novel the great
influence of Sophie Mol in disturbing the tranquil situation in India and the
destructive effects of her visit. The most shattering effects can be seen in
the Estha and Rahel character, both of whom “hadn’t seen each other since
Estha’s return in a train with his pointy shoes rolled into his khaki hold
all”(32). Rahel immediately after separation of Estha from Ayemenem
loses her mother Ammu, too. Rahel also loves her Ayemenem and her twin
brother and wander from school to school. On the whole, Sophie Mol’s
arrival to India changed their faith and caused all these disastrous events.
The life in Ayemenem before her arrival was peaceful and tranquil. Roy in
illustrating the Ayemenem maintains that “Here, however, it was peace time
and the family in the Plymouth traveled without fear or foreboding”(35).
Sophie Mol’s arrival representing the colonizer disturbs the peaceful life in
Ayemenem. This is obviously observable when Roy portrays the situation
as, “You couldn’t see the river from the window anymore… and their has
come a time when uncles became fathers, mother’s lovers and cousins died
and had funerals. It was a time when the unthinkable became thinkable and
the impossible really happened” (31).
REFERENCES
Ashcroft, B. (). “England through Colonial Eyes in Twentieth-
Century Fiction”, CLIO, 34(),
Ashcroft, Bill, et al. (). The Empire Writes Back: Theory and
Practice in Post-Colonial Literatures. London: Routledge.
Ashcroft, Bill, et al. The Postcolonial Studies Reader. London:
Routledge,
Bhabha, Homi K. (). The Location of Culture. London and New
York: Routledge,
Gandhi, L. (). Postcolonial Theory: A Critical Introduction. St.
Leonards, N.S.W.: Allen & Unwin.
Moore-Gilbert, B. (). Postcolonial Theory: Contexts, Practices,
Politics. London: Verso.
Moore-Gilbert, B. et al (Eds.). (). Postcolonial Criticism. London:
Longman.
Needham, A. D. (), “The Small Voice of History in Arundhati
Roy’s”, The God of Small Things IJPS, Volume 7, N 3,
Roy, Arundhati (). The God of Small Things. London,
Falmingo.
Tickell, A. (). “The God of Small Things: Arundhati Roy’s
Postcolonial Cosmopolitanism. The Journal of Commonwealth
Literature,
ANIMALS IN THE IRAQI TURKMEN PROVERBS
MUSTAFA, Falah Salahaddin
MOOSA, Najdat Kadhim
IRAK/IRAQ/ИРАК
ABSTRACT
The study is in fact a collection of the proverbs used by proverbs of
the Iraqi Turkmen’s which contain the names of some of the insects . the
animals mentioned in the proverbs grouped together here seem to be the
animals that existed in the environment of the Turkmen’s, whether it be
their home, his farm or where he traveled .
Since those animals have certain characteristics such as patience,
friendship, love or treason, the Turkmens seem to have tried & express
those characteristics of animals by proverbs used by humans aiming at
applying them & humans in an in direct and mostly metaphorical way.
it is necessary & observe that some of the animals are mentioned more
than others due to the fact that those animals like the “ dog ”, “ sheep ” ,
“ donkey”, “ camel ”, “ horse ” etc.
Man in his travels and movements and / or they live In his environment
and they he depends on them for his living like the whale monkey,
giraffe
Some of the animals are either rarely mentioned at all turtle etc.
the reason is that either there animals do not have characteristics similar
& there which the humans have or because they do not exist in turkman
environment.
It is also important to pay attention & the literary value of these
proverbs since they are expressed in figurative way and sometimes
these sayings are rhymed and contain assonance or resonance, and other
figures of speech in addition & their social value as saying that contain
wise words.
Key Words : Proverbs, Turkmen, Iraqi.
The Proverbs of the Iraqi Turkmans , as is the case with the other
nations of the world , express the implications of social , economic and
psychological life of the people. These proverbs express in the best way
most of the events that have taken place and continue to take place in
detail in the everyday life of the people. Mostly, these proverbs are cited
or uttered in brief and simple expressions in such a way that makes them
easy to memorize and use generation after generation. If we look at the
proverbs of Iraqi Turkmans we find that they have expressed people’s
feelings of happiness and sadness besides their life experiences. One
can see that these proverbs are expressions of human characteristics like
love, hatred, bravery, generosity, cooperation and so on in addition to
expressing the relations of the human beings with one another wherever
they be. The present paper deals with the use of various animal (and some
insect) names that existed in the environment of the Turkmans since the
early days of history, whether that be in his home, or farm or wherever
he travelled. And since humans have always been in contact with these
animals and since each kind of those animals have characteristics which
may have their counterparts in humans like patience, treason, love or
betrayal, human beings have tried to express those characteristic of
animals by proverbs that are used by humans to apply those characteristics
on humans although that has been mostly in an indirect or metaphorical
way. It is important to notice that the proverbs most frequent used in our
everyday life and which are most effective and expressive among the
Turkmen proverbs are those in which one species of animals is used.
Just for example we mention some of those proverbs which are well-known
among the Turkmans:
– Attan iner eşeğe miner (biner). Which means:
He gets down a horse and gets on a donkey.
– Aslan ağzından av alınmaz .
No prey can be taken out of the mouth of the lion.
– İki kuşu bir taştan (taşla) vurdu.
He hit two birds by one stone.
– Balık suda mamele (alış veriş) edilmez .
Bargaining over the fish cannot be done while the fish is
inside the water
– Deve öz (kendi) kanburunu görmez.
The camel cannot see its own hunchback.
– Serçe nedi (nedir) şorbası (çorbası) ne olsun?
What is (the worth of) a sparrow and what is (the worth of) its soup?
– Tavuk ölü(r) gözü küllükte kalı(r).
The hen dies but its eyes remain on the garbage.
– Kurttan (kurtla) yer (yiyer), koyunla şivan eder.
He eats with the wolf but weeps with the sheep.
– Bülbül besledim karga çıktı.
I raised a nightingale but it turned out a crow.
– Hara (nere) gittim balık başı arpa ekmeği.
Wherever I went I could not find but fish head and barley bread.
Anyhow, we can notice that in any of the Turkmen proverbs the names of
most of the animals that exist in the areas (locations) in which the Turkmans
live have been used. However certain animals have been used more than
others like the dog, the wolf, the donkey, the camel, the horse, the sheep
and others. It seems that the reason behind the frequent use of these animals
more than the other ones in the proverbs is that those animals have since
the old time accompanied the humans in their travels, and have lived with
them in their environment besides being a source of living and comfort
and a means of transportation and carrier of luggage in their movement
from place to place. Some other animals have been a source of danger and
annoyance for humans and their pets and domestic animals. It is worth
mentioning that some of the animals are rarely used or mentioned in the
Iraqi Turkmen proverbs like the pig, the deer, the peacock, and the tiger;
whereas there are some other animals which have not been mentioned in
Turkmen proverbs like the monkey, the giraffe and the turtle. The reason
behind the rarity of using or not mentioning some species of animals (or
insects) in Turkmen proverbs is because they do not have characteristics
and features similar to those of the humans or because those animals do
not exist in the areas where Turkoman live. Any scrutinizing view at the
Turkmen proverbs that are fixed in the existing references mentioned at the
end of the study show that about () two thousand proverbs are fixed in
the references the proverbs that include the names of animals are (). It
means that more than a quarter of the total number of the Turkmen proverbs
include the names of animals. It is seen that (64) different species of animals
and insects are used in these proverbs. Definitely, the more proverbs are
discovered by the researcher, the larger number of the species will be.
The following is an index of the species of animals used in Turkmen
proverbs arranged according to the frequency of each species we start with
the species that are used and repeated more than others and then we move
to the types/species that are used less than others with an example for each
type. It should be noticed that some species of animals’ name equals the
number of some other species. There are many proverbs in which two or
even three species of animals are mentioned in one proverb. These will be
mentioned later:
1. The dog (köpek): it is repeated in (59) proverbs.
e.g köpek sümükten (kemikten) kaçmaz.
A dog does not run away from the bone.
2. The wolf (kurt): it is mentioned in (44) proverbs.
e.g kurttan korkan çoban olmaz.
He who is afraid of the wolf will not be a shepherd.
3. The donkey (eşek): it is mentioned in (38) proverbs.
e.g Eşeğe gücü yetmirı (yetmiyor) palanı taptırı (dövüyor).
He has not the ability to hit the donkey, so he hits the saddle.
4. The camel (deve): it is mentioned in (37) proverbs.
e.g Deveden düşüp (düşmüş) hophoptan düşmürü (düşmüyor).
He has fallen from the camel’s back but he has not given up his
arrogance.
5. The horse (at): it is mentioned in (36) proverbs.
e.g At dişinden tanili(r), igit (yiğit) işinden.
The horse is known through its teeth and the hero is known through his
deed.
6. The snake (yılan): it is mentioned in (36) proverbs.
e.g Hoş sözle ilan (yılan) delikten çıkar.
With nice words the snake can be taken out of its hole.
7. The bird (kuş): it is mentioned in (31) proverbs.
e.g Gafil kuşun avcısı çok olur.
The hunters of the unwary bird abound.
8. The sheep (koyun): it is mentioned in (26) proverbs.
e.g Koyun görmemişseğ (sek), kiyagini (tersini) görmüşüg (görmüşüz).
We might have not seen a sheep but we have seen its excrement.
9. The hen (tavuk): it is mentioned in (20) proverbs.
e.g Bugünün tavuğu yarının kazınnan (kazından) iyidi(r).
Today’s hen is better than tomorrow’s goose.
The lion (aslan): it is mentioned in (15) proverbs.
e.g Aslan tavunnan (tavundan,gücünden) düşmez.
The lion does not fall from its severity (might).
The cat (pisik /kedi): it is mentioned in (15) proverbs.
e.g Mavıldayan pisik (kedi) sıçan tutmaz.
The miaowing cat cannot catch a mouse.
The fish (balık): it is mentioned in (13) proverbs.
e.g Balığ (balık) çukur (derin) su ahtarı (arar).
A fish searches for the deep water.
The jackal (çakal): it is mentioned in (12) proverbs.
e.g Çakal war (var) baş kupardı (koparır) kurdun adı yamandı(r).
There are jackals that pull off heads but it is the wolves that are
notorious.
The goat (keçi): it is mentioned in (12) proverbs.
e.g Geçi (keçi) can vayında kasap pim/et vayında.
The goat is concerned about its life whereas the butcher’s concern is
its meat/ghee.
The crow (karga): it is mentioned in (11) proverbs.
e.g Karga besledim gözüm çıkarttı.
I raised a crow then it pulled/gored out my eyes.
The bear (ayı): it is mentioned in (10) proverbs.
e.g Ac ayı oynamaz.
The hungry bear won’t dance.
The cow (inek) : it is mentioned in (10) proverbs.
e.g Iten (yiten) ineğe herkes sahap (sahip) çıkar.
The lost cow is claimed by every one.
The cock (horoz) : it is mentioned in (9) proverbs.
e.g Horoz baynamasa da sabah olu(r).
Morning starts even if the cock does not crow.
The fly (çibin, sinek): it is mentioned in (8) proverbs.
e.g Çibin (sinek) küçüktü(r) ama mide bulantırı(r).
The fly is small but it makes one sick.
The nightingale (bülbül) : it is mentioned in (8) proverbs.
e.g İki bülbül bir dala konmaz.
Two nightingales do not sit on one bough.
The ant (karınca): it is mentioned in (8) proverbs.
e.g Karıncaya Allah gazeb etsa kanat veri(r).
If God wants to punish the ant he gives it wings.
The fox (tilki): it is mentioned in (7) proverbs.
e.g Tülkü (tilki) deliğe girmez kuyruğunda da bir süpürge bağlar.
The fox cannot enter its whole and then it fixes a sweeper in its tail.
The pig (donguz/domuz): it is mentioned in (7) proverbs.
e.g Dongozdan (domuzdan) bir tük (tüy) kopsun gene kardı(r).
Evin if a hair is taken from the pig it is a gain.
The greyhound (tazı): it is mentioned in (7) proverbs.
e.g Tazısız ava çıkan tavşansız eve döner.
He who goes hunting without a greyhound, comes back home without
a rabbit.
The bull (sığır/öküz): it is mentioned in (6) proverbs.
e.g Sığır kasaphaneye ulaştıktan sonra bıçak hazırdı(r).
By the arrival of the bull in the slaughter house the knife is ready (to
slay).
The mouse (sıçan/fare): it is mentioned in (6) proverbs.
e.g Sıçan çıktığı deliği tanır.
The mouse well knows the hole from which it has come out.
The owl (baykuş): it is mentioned in (6) proverbs.
e.g Allah baykuşun rızkını ayağına gönderi(r).
God sends the owl its food.
The bee (arı): it is mentioned in (5) proverbs.
e.g Arı bal alacağ (alacak) çiçeği tanır.
The bee knows the flower from which it takes the honey.
The goose (kaz): it is mentioned in (5) proverbs.
e.g Tavuk kaz yumurtası doğmaz.
The hen cannot lay eggs of goose.
The dog (it): it is mentioned in (5) proverbs.
e.g Kervan yürür it hürür.
The convoy continues to move while the dog howls.
The mule (katır): it is mentioned in (4) proverbs.
e.g Deve ırağına, katır tırnağına bakar.
The camel looks far , whereas the mule looks at its nails.
The lamb (kuzu): it is mentioned in (4) proverbs.
e.g Koyun öz kuzusunu basmaz.
The sheep does not walk over its own lamb.
The sparrow (serçe): it is mentioned in (4) proverbs.
e.g Yüz serçe bir kazan doldurmaz.
A hundred sparrows do not fill a cauldron.
The rabbit (tavşan): it is mentioned in (4) proverbs.
e.g Her yerin tavşanını o yerin tazısı tutar.
The rabbits of each land are caught by its hunting dogs.
The animal (hayvan): it is mentioned in (4) proverbs.
e.g Hayvan hayvanı okşar, insan insanı.
An animal fondles an animal and a human fondles a human.
The deer (ceyran/ceylan): it is mentioned in (3) proverbs.
e.g Ceyran kaç, tazı geldi.
O deer run away, the hunting dog has come.
The horse (beygir): it is mentioned in (3) proverbs.
e.g Hammaw’ın kör beygiri kimin (gibi) ahır getirip (getirmiş).
Like the blind horse of Hammaw he has succeeded at the end.
The flock (sürü): it is mentioned in (3) proverbs.
e.g Sürüden ayrılan koyunu kurt kapar.
The sheep that goes out of the flock is caught by the wolf.
The swallow (kallankuş/ kırlangıç): it is mentioned in (3) proverbs.
e.g Kırlangıçın zararını biber ekennen (ekenden) sor.
Ask about the harm of the swallow from the person who raises pepper.
The frog (kolbaka/kurbağa): it is mentioned in (3) proverbs.
e.g Arka su gelmeyince kolbakanın canı çıkar.
If the water does not come to the river the frog will die.
The worm (kurt): it is mentioned in (3) proverbs.
e.g Ağacı kurt, insanı dert yer.
The tree is eaten by worm, and man diminishes (is diminishes) eaten
by sorrow.
42 .The chick (cüce/civciv): it is mentioned in (2) proverbs.
e.g. Her yumurtadan cüce (civciv) çıkmaz .
Not all the eggs will proceder chicks.
The grasshopper (çervirke/çekirge) : it is mentioned in (2) proverbs.
e.g Bir uçtuv (uçtun) çervirke, iki uçtuv çervirke, ahrında (sonunda)
düştüv çervirke.
O, grasshopper, you flew once and flew twice, and at last you fell.
The scorpion (akrep): it is mentioned in (2) proverbs.
e.g. Akrep balasını (Yauvrusunu) Karnında besler.
The scorpion breeds it kids inside its belly.
The ram (koç) : it is mentioned in (2) proverbs.
e.g. Kuyunumuz varsa koçumuz da var .
If we have sheep , we have rams too.
The calf (bızav/buzağı): it is mentýoned in (2) proverbs .
e.g. Güz bızavı (buzağı) kimin (gibi) he yisen yatısan .
Like the autumn calf you only eat and sleep .
The peacock (tavus): it is mentioned in (2) proverbs .
e.g. Tavuz şişer (kendini kabartır) ayağına bakar fis olur (kabarklığı gider)
The peacock pumps itself but when it looks at its feet it returns to its
normal condition .
48 . The hedgehog (kipri/kirpi): it is mentioned in (2) proverbs .
e.g. Kipri diyer balamnan (yavurumdan) yumşak yoktu(r).
The hedgehog says no one is smoother than my baby.
The tiger (kaplan): it is mentioned in (2) proverbs.
e.g. Darda (sık durumda) kalan pisik (kedi) kaplana döner .
The cat which is cornered turns to tiger .
The elephant (fil): it is mentioned in (2) proverbs.
e.g. Deveden büyük fil var .
There is an animal bigger than the camel ; it is the elephant.
The eagle (şahin ): it is mentioned in (2) proverbs.
e.g. Kargazın (akabanın) ne haddi var şahinin yerin ala.
The vulture has not the ability to replace the eagle.
The falcon (baz): it is mentioned in (2) proverbs.
e.g. Baz bazdan (bazla), kaz kazdan (kazla), keçel (kel) tavuk,
topal horozdan (horozla).
The falcon with the falcon, the goose with the goose, the bald hen
with the lame cock .
The kids (oğlağ/oğlak ): it is mentioned in (2) proverbs.
e.g. Kıştan çıktı oğlağım kış götüne parmağım .
My kids survived the winter, so to hell with winter .
The lark (hacılaklak/leylek ): it is mentioned in (1) proverb.
e.g. Kallankuç (kırlangıç) hacılaklakı (leyleki) aldatırı (aldatıyor).
The swallow is deceiving the lark!
The small/babydog (mındı): it is mentioned in (1) proverb.
e.g. Köpeği gül ağacına bağlırı (bağlıyor) adını mındı koyuyor
He is tying the dog to a flower tree calling it a puppy.
The mare (kısrak): it is mentioned in (1) proverb.
e.g.Kısrağı genç gözüyden (gözüyle), kızı ihtiyar gözüyle al .
Choose a horse with a young man’s eyes and a girl with an
old man’s eyes.
The donkey (koduğ/eşeğin yavrusu): it is mentioned in (1) proverb.
e.g. Bahar koduğu kimin oynaklırı (zıplıyor).
He is dancing and jumping like the young donkey of spring time .
The Duck (sona/ördek): it is mentioned in (1) proverb.
e.g. Sona kimin sudan çıkmaz .
Like a duck he won’t get out of water .
The Ox (öküz): it is mentioned in (1) proverb.
e.g. Eken öküz, biçen öküz, harmana gelende hoha.
The ox plants, the ox reaps but when it coms to the harvest it is neglected.
The bat (köryarasa, yarasa): it is mentioned in (1) proverb.
e.g. Göz açmamış kör yarasa balasına (yavrusuna) benziri (benziyor)
He looks like the close eyed baby of a bat .
The water buffalo ( gamış , manda): it is mentioned in(1) proverb.
e.g. Ne gamış (manda) sağmışam ne deve kırkmışam.
I have neither milked a water buffalo nor cut the hair of a camel .
The chick (ferig/küçük tavuk ): it is mentioned in(1)proverb.
e.g. Bizim horozdan (horozla ) siziv (sizing) feriği (küçük tavuk)
aşınadı(r). Our cock and your hen are in love.
The monster (canavar): it is mentioned in (1) proverb.
e.g. Üz (yüz) verilen canavar deği (l).
He is not the type of monster that can be welcome .
64 . The fiend, demon (dev): it is mentioned in (1) proverb.
e.g. Ev derdi, dev derdi.
The concerns of home equal the concerns of the fiend.
Below is a list of proverbs in which two or more types of animals are
mentioned.
A. The proverbs that contain the names of two types of animals :
1. Ağ (Ak) koyunun kara kuzusu olu (r).
The white sheep may give birth to a black lamb.
2. Eldeki köpek çemdeki aslandan iyidi(r).
A dog at hand is better than a lion in the jungle.
3. Pisiğin (kedinin) gözü sıçan (fare) deliðindedi(r).
The eye of the cat is on the hole of the mouse.
4. Tavuk kaz yumurtası doğmaz.
The hen cannot lay eggs of the goose.
5. Kurt kırdı, çakal yedi.
The wolf killed (the prey) but the fox ate it.
B. The proverbs that contain the names of three types of animals :
1. Attan (atla) eşek nallandı, kolbaka (kurbağa) kıçını (ayağını)
kaldırdı.
The horse and donkey were horseshoed, the frog raised its leg.
2. At teper, katır teper, ara yerde eşek ölü(r).
The horse kicks , the mule kicks and in the middle the donkey dies
(is killed).
REFERENCES
Al-Dakuki, İbrahim. Turkmen Public Arts (in Arabic), Baghdad, Dar
Al-Zaman Publishing House,
Benderoğlu, Abdullatıf. Turkmans in the Iraq of Revolution (in Arabic),
Baghdad: Dar Al-Hurriya,
Bendioğlu, Abdullatif Our Proverbs, 2 vols (in Turkish). Baghdad
House of General cultural Affairs,
Terzibashi, Ata. Kirkuk Proverbs Baghdad: Al-Zaman Publishing
House, .
Dakuklu, Mohammed Khourshid. The Garden of Old Sayings (in
Turkish) Baghdad: House of General Cultural Affairs,
Zabit, Shakir Sabir, The Proverbs of Iraqi Turkmans (in Turkish),
Baghdad: Dar al-Basri,
ЭВОЛЮЦИЯ ТУНИССКОГО
АРАБО-ЯЗЫЧНОГО РОМАНА
NADİROVA, G. E./НАДИРОВА, Г. Е.
KAZAKİSTAN/KAZAKHSTAN/КАЗАХСТАН
ÖZET
Roman, edebî tür olarak Arap dilli Tunus edebiyatında bağımsızlık anın-
dan günümüze kadar önemli yere sahiptir, asırlarca süren teşekkül etme ve
gelişme süreci kanıtlar ki, Tunus romanı, dış etkilere açık, toplumsal ve
sanatsal şuurun oluşmasına etki gösteren canlı sanatsal varlıktır.
Roman sanatının genel akınında roman-sosyal araştırma ve entelektüel
roman, onun yaratıcı, manalı miras unsurlarını aktif şekilde çekmek, şim-
diki düşünce teşebbüsleriyle önemli role sahiptir.
Roman metinleri dil seviyesinde edebî dil mevcuttur, şive, klasik miras
dili, Fransızca, yazarlar onları yaratıcı ve manalı tek bir metine birleştir-
meye çalışmışlardır.
Tür seviyesinde sürekli arama ve yenileme süreci sonucunda, entere-
san ve beklenmedik neticelere ulaşılır, örneğin, roman-piyes türü, dram
eserinin anlatı eseriyle tamamlanmasıdır, neticede değişik edebî tarz, yeni
edebî bir tür ortaya çıkmıştır.
Romanda şahıs ve onun çevresi, şahıs ve onun varoluşu arasındaki
uyumsuzluğun genel duyusu belirtilmiştir, bu yaratıcılık yenilenme, kav-
ramsal ve kültürel aramanın sürekli teşebbüsünde ifade edilir.
Anahtar Kelimeler: Roman, sanat, miras, gelişim, modernizm.
ABSTRACT
The novel as a genre has occupied a prominent position in the Arabic-
language Tunisian literature since its independence. The century-long pro-
cess shows that the Tunisian novel is a live artistic organism open to external
influences and itself influencing the society and art. “Social research nov-
els” and “intellectual novels”, which try to assess the present while actively
using elements of artistic legacy, play an important role within the genre.
Standard Arabic, dialect, classic legacy language and French co-exist at the
language level. At the form level a constant process of search and change
goes on which leads to unexpected and interesting results such as novel-
play where narrative is added drama resulting in a new original genre, new
literary form. The novel expresses the general feling og discord between the
man and his existence, the man and the environment, which is reflected in the
constant search for creative renewal.
Key Words: Novel, art, haritage, evolution, modernism.
Ключевые слова: Pоман, творчество, наследие, эволюция, модер-
низм.
Тунисская литература, новая и современная, представляет собой
важную часть арабской литературы в целом, значение которой пос-
тоянно возрастает. Долгое время она оставалась под большим влия-
нием литературы арабского Машрика (Египта, Сирии, Ливана и дру-
гих стран региона к востоку от Египта), даже копировала ее. Одна-
ко постепенно, особенно в последние десятилетия ей удалось выйти
из-под этого влияния, у нее появились свои объективные причины и
художественные средства, которые дали ей возможность утвердиться
и преодолеть этап ученичества и социально-политической ангажиро-
ванности, обозначить свое видение действительности.
Арабо-язычная тунисская литература, как и вся магрибинская (Ал-
жира, Туниса, Марокко, Ливии) литература в целом, в эпоху коло-
ниализма испытывала значительные трудности, препятствовавшие ее
развитию, распространению и обогащению теми художественными
особенностями, которые сегодня отличают ее от франкоязычной ли-
тературы стран Магриба. Долгое время именно франкоязычная лите-
ратура региона пользовалась особым вниманием читателей, критиков,
как арабских, так и зарубежных (Ghazi,;8). Имелись многочис-
ленные исследования по ее стилистике, структуре, конструкции, идей-
ным позициям и критическим суждениям, особенно по жанру романа.
Благодаря постоянному вниманию и поощрению появилось целое по-
коление прекрасных писателей-романистов, пишущих на французс-
ком языке, которые преодолели узкую локальность, чтобы осознать
принадлежность всему миру. Это Катиб Йасин, Мулуд Фер‘аун и Му-
луд Маммери в Алжире, Альбер Мемми в Тунисе, Тахар Бенджеллун
и Дрис Шрайби в Марокко и другие. Франкоязычный магрибинский
роман активно развивался как в количественном, так и в качественном
отношении, приобретя неповторимую уникальность, признаваемую
читателями во всем мире (Прожогина, ).
Арабо-язычный роман несколько отставал от него в своем раз-
витии. Определенные попытки предпринимались, но произведения,
выходившие из-под пера авторов, были ближе к новеллистическому
жанру, чем к романному. Основная причина этого, по мнению неко-
торых критиков, состоит в том, что роман - жанр, композиционно
более сложный, привнесенный в арабскую литературу, которая зна-
ла устные сказания, но не письменные. Однако, арабо-язычный роман
Туниса, в отличие от франкоязычной ветви, имевшей разнообразное
и богатое наследие на французском языке, сумел почерпнуть повест-
вовательные формы из арабского наследия. Проведенное нами иссле-
дование позволяет утверждать, что в тунисской прозе, и, в частности,
в жанре романа, ярко и хронологически раньше, чем в других странах
Магриба проявляется феномен плодотворного использования форм
и сюжетов арабского средневекового культурного наследия в роман-
ном жанре в творчестве таких писателей как, например, Махмуд ал-
Мас‘ади, ‘Али ад-Ду‘аджи, ал-Башир Храййеф. В то же время нельзя
отрицать и тот факт, что первые арабо-язычные романисты Туниса
опирались как на оригиналы, поскольку многие в совершенстве вла-
дели французским языком, так и на переводы некоторых произведе-
ний писателей Запада, которые появились в XIX и начале XX века,
вследствие чего тунисские писатели оказались под сильным влиянием
европейских художественных форм и даже идеологических взглядов
западных авторов и литературных течений, а также критических ме-
тодов (Ал-Джабири, ; ).
Навязывание французской культуры, осуществляемое колониаль-
ным режимом, насильственное внедрение французского языка во все
сферы жизни вызвали не только отсталость арабо-язычной тунисской
литературы, особенно романа, основной поток которого, за исключе-
нием отдельных, часто очень талантливых произведений, появился в
стране сравнительно поздно, практически после получения независи-
мости. (Хотя, если взять за точку отсчета роман Салиха Сувейси ал-
Кайравани «ал-Хайфа ва Сирадж ал-Лейл», опубликованный в
году, возраст тунисского романа насчитывает уже сто лет.) У этого
явления была и положительная сторона, так как знакомство с бога-
той французской литературой, ее влияние и высокие художественные
критерии катализировали быстрое развитие в тунисской литературе
нового жанра, если европейский роман существует уже три столетия,
то тунисский арабо-язычный роман достиг зрелости за несколько де-
сятилетий.
На сегодняшний день состояние тунисского арабо-язычного романа
позволяет говорить о широкой палитре течений, тенденций, стилей и
методов, от реалистических до постмодернистских, разнообразии тем
и средств, достойном художественно-эстетическом уровне произве-
дений, которые в совокупности представляют собой феноменальное
явление в современной арабской литературе. Объективно он сосредо-
точил в себе весь опыт арабского романа, история развития которого,
зафиксированная в работах восточных и западных литературоведов,
основана сегодня в основном на достижениях египетской литературы.
Среди востоковедов сложилось мнение о том, что египетская лите-
ратура и египетский роман, представленный произведениями Нагиба
Махфуза, Гамаля ал-Гитани, Сун‘аллы Ибрагима и других, являются
универсальными моделями развития литературы арабского региона
(Allen,). Не умаляя значения творчества этих великих писателей
для всего арабо-говорящего мира, следует принять во внимание, что
такая масштабная национальная литература как арабская не исчер-
пывается рамками деятельности тех художников, имена которых «на
слуху» у читателей всего мира.
Суть выдвигаемой нами концепции состоит в том, что в силу
ряда исторических и культурных обстоятельств рассматрива-
емый нами арабо-язычный роман прошел свой путь развития и
обладает рядом специфически тунисских черт, проявляющихся
в круге забот и проблем, интересующих тунисских романистов, в
тематике, языке, исторических и географических реалиях.
В странах Магриба, органической частью которого является Ту-
нис, даже если не затрагивать проблем, связанных с ситуацией много-
язычия, можно заметить отличия от Машрика по крайней мере по не-
скольким основным параметрам. Первый - регион дальнего запада не
относился к Оттоманской империи, и его культурное осознание исто-
рии до нового периода значительно отличается от стран, находящихся
к востоку. Второе - несколько более поздние временные рамки разви-
тия художественных жанров в Магрибе подразумевают, что многие
начинающие литераторы имели прямой доступ к ранним образцам из
стран Машрика, которые уже были доступны на арабском. Далее,
здесь проводилась гораздо более жесткая политика аккультурации,
чем в странах Машрика и, как следствие, связи с французской куль-
турой и литературой были более тесные и прямые, следовательно, для
ознакомления с литературой метрополии людям, получившим обра-
зование, перевод практически не требовался. И, наконец, присутствие
наряду с арабо-исламской культурой также иных древних и глубоких
культурных пластов, прежде всего берберского, элементы которых
по-прежнему продолжают оказывать воздействие на жизнь магрибин-
ского общества, также имело место.
Магрибинские романисты, взявшие на себя задачу развития жанра
романа на арабском языке, в этом творческом окружении столкну-
лись с длительной борьбой, но основной чертой недавних десятилетий
было возникновение молодого поколения писателей, которые внесли
основной вклад в развитие арабского романа. Достижения романис-
тики в разных регионах арабского мира привлекают основное внима-
ние исследователей арабской литературы. Конкретное разнообразие,
идейное и художественное богатство романов арабских авторов оп-
равдывают преимущественный интерес литературоведов и критиков
именно к этому жанру. Этому способствует сам характер жанра: от-
сутствие в нем жестких эстетических регламентаций, его неограни-
ченные возможности отклика на актуальные проблемы социальной
жизни, изображение в нем героя времени, человеческой личности, да-
ющей оценку социальной действительности эпохи и тем самым пос-
тигающей ее сущность.
Можно утверждать, что арабский роман в течение нескольких
десятилетий ХХ века эволюционировал под косвенным или непос-
редственным воздействием ряда факторов социально-исторического
характера, пройдя через изменения культурные, эстетические, текс-
туальные. Современная литературная продукция свидетельствует о
большом разнообразии художественных течений, стилей и методов,
о возрастающем интересе к проблемам эстетики жанра, знакомстве с
современными европейскими концепциями, апробации которых и эк-
спериментам в целом уделяется все большее внимание в творчестве
писателей, причем как маститых, хорошо известных в регионе и за
его пределами, так и их более молодых коллег. Новая повествователь-
ная структура, новая поэтика, многоголосие, модернистская чувстви-
тельность, с одной стороны, формируют современное художествен-
ное сознание не только в рамках исследуемого романного жанра, но и
в контексте литературы в целом, с другой стороны, несомненно отра-
жают определенный уровень зрелости арабского романа, который не
отказывается при этом от своего наследия, продолжая черпать из него
идеи и образы, творчески переосмысливая и перерабатывая заложен-
ный в нем духовный и интеллектуальный потенциал.
Количественный и качественный рост тунисского романа требу-
ет классификации по направлениям, не обязательно основанной на
последовательной смене поколений и различии культурных источни-
ков. Попытки классифицировать тунисский роман предпринимались
и, в первую очередь, самими тунисскими исследователями: Ахмадом
Мемму, Ридваном ал-Куни, Мустафой ибн ал-Килани. Мемму, кото-
рый стремился к максимально точной классификации, выделил самые
крупные течения и проанализировал их, назвав «романом пробужде-
ния, историческим романом, романом борьбы, политическим, соци-
альным и интеллектуальным романами». К этому делению он добавил
еще несколько разновидностей: роман документальный, аналитичес-
кий, критический и другие (Мемму, ;). Его попытку можно
назвать серьезной, но, к сожалению, он охватил только часть издан-
ных к тому времени романов.
Что касается Ридвана ал-Куни, то он опирался на работу Мем-
му, позаимствовав частично его терминологию, и выделил «романы
наследия, традиционные, реалистические, документальные, развитые
романы» (Ал-Куни,; ).
Мустафа ал-Килани не считал необходимым делить на виды и ог-
раничился тремя крупными направлениями: «традиционный роман,
роман изменений, роман поиска» (Ал-Килани, ;).
Мы, в свою очередь, предлагаем выделить три разновидности ро-
мана: роман патриотический, роман социально-критический и ро-
ман интеллектуально-экспериментальный.
Первый ориентируется на прошлое, второй опирается на настоя-
щее, третий смотрит в будущее. Первый - традиционен по форме, вто-
рой развивается в поисках формы, наиболее подходящей, чтобы до-
нести послание автора до читателя, третий сопротивляется стандарту,
выходя за рамки известных форм. У каждой из этих разновидностей
есть первопроходцы, писавшие свои произведения еще до года.
Первый вид романа можно назвать школой Мухаммада ал-‘Аруси ал-
Матви, второй - школой ал-Башира Храййефа, третий - школой Мах-
муда ал-Мас‘ади.
Наибольший интерес из нах представляет тунисский интеллекту-
альный роман - это мир идей и размышлений, черты которого стре-
мился воплотить ал-Мас'ади и разъяснить его измерения в своих двух
романах “Хаддаса Абу Хурайра кала” (Ал-Мас'ади, ) и “Мавлид
ан-нисйан” (Ал-Мас'ади, ). Ал-Мас'ади написал эти два романа во
время второй мировой войны, в атмосфере хаоса, безумия и гибели,
царившей в мире. Но в мире интеллектуального творчества человек
видит себя ответственным за человечество в целом, в нем отсутству-
ет война, убийство, преступление. Это - мир действия в романе-пьесе
“ас-Садд” (Ал-Мас'ади, ), который подталкивает Гайлана проти-
востоять богине Сахабба, бросить ей вызов, чтобы спасти ее жаж-
дущий народ. Это - мир вечности в “Мавлид ан-нисйан”, в котором
Мидйан посвящает свою жизнь и свой талант освобождению человека
от плена времени, избавлению тела от тленности, а памяти - от оков
забвения. Это - мир братства и любви в “Хаддаса Абу Хурайра кала”,
в котором герой “пил глотками горькую печаль”, уговаривая свой на-
род отказаться от того, что приводит к разногласиям и отсталости.
Среди наиболее важных отличий творчества ал-Мас'ади - его изуми-
тельный стиль, языковые конструкции, которые сами по себе счита-
ются новаторскими и художественно совершенными, его поэтическое
бытие, в котором успешно сосуществуют философская абстракция
и живая диалектика, подтверждающие, что человек - сначала чувс-
тво, эмоции, страсти, а потом уже - разум и материя. Абу Хурайра
воплощает идею индивидуальной свободы, освобождая себя от любых
влияний (дома, семьи, любви, религии, людей) в своем “путешествии
по жизни”. Другие герои ал-Мас'ади также свободны: врач Мидйан,
смелый исследователь тайны смерти (“Рождение забвения”), Гайлан,
стойкий строитель плотины.
Произведения ал-Мас'ади преодолевают сложившиеся ранее роман-
ные формы и переходят от проблем общества к общечеловеческим,
цивилизационным проблемам. Эти романы одновременно имеют связь
с реальностью - через сознание автора, и с наследием - через особый
специфический язык, использовавшийся еще в древней литературе.
Наиболее важное художественное отличие этого типа тунисского ро-
мана -концентрация на символическом образе места действия. Интел-
лектуальный роман представляет собой движущиеся идеи в одеяниях
людей, которые не подчиняются заранее планированию, в них своего
рода смысловое затемнение, непреднамеренное само по себе, прочно
связанное, однако, с миром существующим и местом человека в бы-
тии. Поэтому время течет свободно, его трудно определить в ясных
логических границах, но оно обращено в будущее, смотрит на челове-
ка завтрашнего дня под углом многообещающего пророчества. Мес-
то тоже неясно очерчено, свободно от всех признаков, помогающих
определить его материально, писатель ограничивается абстрактными
названиями - гора, море, лес, могила и т.д.
Поэтическая сторона в интеллектуальном романе проистекает не
только из словесного украшения, хотя язык, несомненно, играет боль-
шую роль в этом, но и из размышлений о сущности человека и его
внутреннего, духовного мира. И она, эта сущность, есть страстное
стремление к Абсолюту, к сути вещей.
Что касается использования наследия, то оно проявляется в упот-
реблении языка, в повествовательных формах, напоминающих жанры
хадис, хабар, народные рассказы - хикая, предания, в упоминании ис-
торических лиц, занимавших определенное место в общественном об-
разе мыслей и представлениях. Однако структура этого типа романа
не подчиняется известной схеме социального романа, это бунт против
застоя линейного повествования и последовательной системы собы-
тий.
Конечно, не все элементы сложной образной системы ал-Мас'ади
присутствуют у других авторов интеллектуального направления, не-
которые романы этого типа далеки от его стиля и мастерства. Однако
в них можно обнаружить определенную совокупность составляющих
этого вида романов. Самые яркие представители этого направления,
на наш взгляд, - это Фарадж ал-Хивар, Хишам ал-Карави, Салах ад-
Дин Буджах. Интеллектуальные и культурные интересы в их произ-
ведениях доминируют над заботами повседневной реальности, не го-
воря уже о богатом языке классического наследия, который они все
используют. Можно прибавить к этому направлению еще два романа,
отличающихся небольшим количеством событий и обилием размыш-
лений: «ар-Рахил ила-з-заман ад-дами» («Путешествие в кровавое
время», )(Aл-Mадаини, ) Мустафы Aл-Мадаини, «Мау'ид
'инда-л-уфк» («Свидание у горизонта», ) 'Абд Ас-Самада Заида
(Заид, ) .
Оживление культурного достояния - вот основная идея романа
ал-Мадаини, написанного герметичным письмом, богатого, но труд-
ного для чтения. Окружающее культурное давление порождает тип
письма, который часто маскирует послание, чтобы передать его чи-
тателю. Техника, примененная ал-Мадаини, чрезвычайно сложна, что
присуще новому роману в целом. Вместо воспроизведения простых
вариантов знакомой реальности текст превращается в повествование,
в котором текстуальное соединяется с информативным, а различие
исходных позиций и взглядов открывает множество возможностей
для интерпретации. Пространство в этом романе обладает мифичес-
кими свойствами.
Основная цель автора - поиски национальной и культурной иден-
тичности в рамках более широкой и универсальной проблемы персо-
нальной или индивидуальной идентичности.
Можно ли говорить о том, что тунисский роман состоялся как ху-
дожественное явление, оценивая его по высоким критериям мировой
литературы? Мы считаем, что роман в Тунисе проложил свою доро-
гу, независимую в целом от западного романа, с его современными
экспериментами за исключением, может быть, нескольких образцов.
Основы его были заложены в пятидесятые годы, и он черпал вдохно-
вение в событиях прошлого. Затем он начал постепенно развиваться
в сторону анализа современной жизни, изменились персонажи и про-
блематика, он замкнулся в себе, почти закрытый для влияния даже
со стороны литературы Машрика. Пионеры экспериментальной лите-
ратуры ушли в рассказ и театр и не использовали романную форму.
Пустота постепенно начала заполняться в восьмидесятые годы теми,
кто продолжил путь Махмуда ал-Мас‘ади, который он покинул в свя-
зи со своей активной политической и общественной деятельностью.
Появилась группа молодых людей, воодушевленных идеей обновле-
ния арабского романа в Тунисе, не оторвавшихся от корней и в то же
время не впавших в зависимость от традиции, среди них Фарадж ал-
Хивар, Хишам ал-Карави, Салах ад-Дин Буджах, Мустафа ал-Мадаи-
ни. Этот новый вид романа не вытесняет тот тип, пионером которого
был ал-Башир Храййеф, наоборот, социальный роман, опирающийся
на критический реализм, расцвел в семидесятые-восьмидесятые годы
благодаря произведениям Мухаммада Салиха ал-Джабири, Мухамма-
да ал-Хади ибн Салиха и ‘Омара ибн Салима.
Однако вовлеченность тунисской литературы в мировой лите-
ратурный процесс, уровень развития художественного мастерства,
эстетической мысли, обогащение системы художественно-изобра-
зительных средств не просто способствовали, но активно требовали
творческого восприятия явлений и достижений инонациональных, в
том числе западноевропейских, литературных течений, давших новое
мироощущение и внутреннюю свободу творческой фантазии авторов.
Поэтологические и технические новации модернизма, попав в благо-
приятную среду, подготовленную в значительной степени интеллек-
туальной прозой ал-Мас‘ади, нашли своих приверженцев в Тунисе,
породив активное экспериментальное направление в х годах.
Творчество многих национальных писателей и поэтов, воспевав-
ших красоту родной земли, ее природу, людей, с годами ушло от объ-
ективных свидетельств реальности к изображению реальности духов-
ного мира, показу сознания личности, размышляющей о связи времен
в ее психологических и философских аспектах, сопоставляющей раз-
личные точки зрения на проблемы волнующего ее бытия. При этом
возникали образы, особо значимые для художника, символически сгу-
щенные, уплотненные, исследующие жизнь.
Историческая реальность как бы уходит из плана изображения, но,
продолжая оставаться смысловым его стержнем, приобретает фан-
тастические черты. Содержание становится чистым вымыслом, игрой
воображения, исчезают видимая последовательность времен, логич-
ность сцеплений, сюжетных ходов, типичность персонажей, размыва-
ются узлы интриги, действия, значимость присутствия автора-интер-
претатора, свидетеля и судьи происходящего. Главный, сущностный
конфликт сконцентрирован в формуле противостояния - Человек и
враждебный ему мир. Художники стремятся выразить само состояние
потрясения, страха, ужаса, подавленности и раздавленности человека
силой, обрушивающейся на него, такой как, например, антиколони-
альная, гражданская или оккупационная война. Все вышеуказанные
признаки характерны для художественного течения, получившего на-
звание «модернизм».
В период, когда национальная и социальная реальности в арабском
мире стали распадаться, разрушаться на глазах у всех, модернистские
тенденции в литературе начали вытеснять старые формы реализма.
Впрочем, модернизм, по мнению Эдвара ал-Харрата, имеет опору в
арабском литературном мышлении, которое питалось эпическими,
откровенно фантасмагорически-общинными нереальными форма-
ми сознания, происходящими от древнего фольклора, сказок «
ночи», абстрактных нефигурных каллиграфических и орнаменталь-
ных узоров, неопределенных по самой своей природе (Al-Harrat,).
Арабский модернистский писатель или поэт, таким образом, в боль-
шей степени черпает из своего богатого национального наследия, чем
заимствует модернистские достижения Запада.
В противоположность старому реалистическому методу модер-
нистская техника современного чувствования и сознания в арабской
литературе варьируется от нарушения предопределенного порядка по-
вествования до ломки классического сюжета, от погружения вовнутрь
героя до смещения границ во временной последовательности, от атаки
на священные структуры языка к расширению сферы реальности за
счет присоединения к ней мечты, легенды, неясно выраженной поэзии,
от вмешательства в подсознание к страстному поиску межсубъектно-
го общения. Это - технические средства, которые являются не просто
формальным свержением старого режима литературной власти, но
внутренне связаны, сплавлены с видением и формой восприятия.
Следовательно, современное художественное сознание в арабской
литературе – это сложное комплексное явление, а не строго монолит-
ная, одномерная «школа» мысли или творчества.
Роман Мустафы ал-Фариси «Харакат» (Ал-Фариси, ) пред-
ставляет собой совершенно новый этап в развитии творчества писате-
ля, поскольку он опирается в нем на смешение различных литератур-
ных жанров и разнообразные языковые записи, не избегая и диалекта.
Он восстанавливает в нем некоторые исторические факты, чтобы вы-
разить свою позицию в отношении места интеллигента в обществе,
свободы мысли и классовой борьбы. Эта книга содержит в себе любо-
пытные художественные картины, воплощающие идеи автора об ос-
вобождении человеческой личности от всех оков, которые ограничи-
вают ее свободу и мысль, подавляют творческую энергию, призывая к
сопротивлению анархии, вызову, бунту.
Повествование отличается разнообразием художественных форм.
Сплав литературных жанров свидетельствует о четкой позиции в
отношении наследия и современности, а идейное содержание связа-
но с проблемами арабского мира, единства, общей борьбы, социаль-
ными проблемами, которые важны для связи индивида с группой, с
проблемами справедливости и свободы в третьем мире. Наследие ис-
пользуется также для создания нового типа драматургии или романа,
который уводит зрителя или читателя от привычных для него форм, в
основном заимствованных из западной литературы.
По-прежнему важной тенденцией сегодняшней литературы являет-
ся сильная уверенность в социальных целях литературы и социальной
ответственности писателя (илтизам). Притом, что новшества в целом
поощряются, требование социальной ответственности сохраняется.
Две доминирующие черты литературы х - это обязательное при-
сутствие контекста (культурного, социального, экономического и по-
литического) и свободное экспериментирование с формой и языком.
Обязательная социальная ангажированность сосуществует с возрас-
тающим пониманием важности эстетики. И здесь намечается явное
расхождение с постмодернизмом, как его понимают западные худож-
ники, для которых мир воспринимается как хаос, где отсутствуют ка-
кие-либо критерии ценностной и смысловой ориентации.
В романе 'Али ал-Йусуфи “Тавкит ал-бинка” (Aл-Йусуфи, )
прослеживается история одной семьи, в которой есть три поколения.
Описываемый писателем мир по-настоящему сказочный, населенный
духами, джиннами, гулями, домовыми, гномами. Работа и жизнь семьи
описаны с большой живостью. Но эта семья погибает, их земля боль-
ше не обрабатывается. На нее претендует сосед, продажа этой земли -
причина ожесточенных битв и сведения счетов между членами семьи,
Видимо, автор хотел для придания многомерности и объемности про-
изведению использовать множественность голосов: предполагается,
что текст написан отцом - Зийадом, который хотел бы “очиститься
писательством”, однако спустя какое-то время он отчаивается в воз-
можности творчества. Но текст все же опубликован его братом. Один
из голосов внутри романа явно принадлежит сыну Тарику. Автор, оче-
видно, рассматривает писательство шире, чем просто творческий акт,
для него это - письменно зафиксированная История. Как следствие, у
него также появляется активное обращение к наследию. Прежде все-
го, в именах главных персонажей, которые полностью совпадают с
генеалогией арабского завоевателя Андалусии Тарика ибн Зийада ибн
Йунуса. Эта восходящая линия родства недвусмысленно упоминается
автором, свидетельствуя также о его крайне неравнодушном отноше-
нии к истории.
Оживление культурного достояния - вот основная идея многих сов-
ременных тунисских романов, написанных сложной художественной
техникой, герметичным письмом, с использованием сюрреалистичес-
ких образов и иногда чисто исламских символов, из плана мистичес-
кого, но наделенных общечеловеческим, гуманистическим смыслом.
Тунисские авторы, как и многие арабские писатели второй поло-
вины XX века, пошли либо путем изменений в типах повествования,
либо движением к множественному повествованию, как это заметно у
Джабры и Махфуза в Машрике и ал-Фариси и ал-'Убейда Мзали в Ту-
нисе, или попыток творческого соперничества некоторых видов повес-
твовательной техники постмодернизма, как пытался делать seafoodplus.info
в Египте и seafoodplus.info-Хивар в Тунисе, или обращения к традиционному и
местному повествованию (как историческому, так и художественно-
му), как сделали наряду с другими египетский писатель Г. ал-Гитани и
тунисский писатель ’Али ал-Йусуфи.
Тунисский роман быстро эволюционирует в том, что касается тем,
образов, манеры и способов выражения, разнообразия форм, все это
придает многим текстам характер эксперимента и особый динамизм
- качества, наполняющие писательство осознанием смысла и способ-
ностью к более быстрой трансформации художественного мышления.
Основные мотивы-образы и символы, характерные для многих тунис-
ских романов, во многом являются общими с другими арабо- и фран-
коязычными магрибинскими литературами - Солнце, Море, Гора, Го-
род, Дерево, Земля.
Поколение писателей-романистов конца х - х годов в Ту-
нисе решительно пробует себя и экспериментирует в поисках новой
нарративной словесности, преодолевающей формы традиционной
литературы, которые характеризовали арабский роман в Машрике и
западный роман. Это экспериментальное течение в тунисском романе
имеет тесную связь с трансформациями и изменениями в реальности
Туниса во всей ее полноте. Именно поэтому история арабо-язычного
тунисского романа должна опираться на анализ связи литературных
жанров с формированием современного общества Туниса, реальной
политической, социальной, экономической и культурной атмосферы
в стране.
Нарастание потока тунисского романного творчества, его постоян-
ное, все более многообразное развитие с середины х до сегодняш-
него дня позволяет подвести следующие итоги:
- процесс выделения из единой прежде арабской литературы реги-
ональных литератур – египетской, иракской, саудовской, тунисской
и т.д. к концу ХХ столетия практически завершился, даже единство
арабского литературного языка при введении разговорных и диалек-
тных форм постепенно теряет свое значение как фактора, определяв-
шего в прошлом их общность;
-национальный роман занял важное пространство в арабо-язычной
тунисской литературе с момента независимости и до сегодняшнего
дня, процесс почти векового становления и развития, как показывает
данная диссертационная работа, доказывает, что тунисский роман –
это живой художественный организм, открытый для внешнего влия-
ния, сам оказывающий влияние на ход истории формирования обще-
ственного и художественного сознания, способный к художественным
трансформациям, стремящийся не только познать, исследовать сущес-
твующий общественный порядок вещей, но и вникнуть в сущность че-
ловеческой души, порой отторгающей принципы действительности и
призывающей к сложной реконструкции бытия на эмпирическом, то
есть чувственном уровне;
- в общем потоке романного творчества значительную роль играют
роман - социальное исследование, который концентрируется на
реалистическом содержании с элементами дидактики, в этом романе
изображаются различные типы личности, представляющие социаль-
ные группы, но не изолированные друг от друга, а переплетающиеся
отношениями и связями, и роман интеллектуальный с его попытками
осмысления настоящего при активном привлечении творчески осво-
енных элементов наследия;
-значительное место в тунисской романистике занял эксперимен-
тальный роман с его поисками и изменениями в типах повествования и
повествовательной техники, «отказом oт реальности» эксперимента-
ми с языком и священным текстом, смешанными конструкциями;
- на уровне языка в текстах романов сосуществуют литературный
язык, диалект, классический язык наследия, французский язык, авто-
ры пытаются сделать их соединение в одном тексте творческим и ос-
мысленным;
- на уровне формы идет постоянный процесс поиска и обновления,
приводящий порой к неожиданным и интересным результатам, ори-
гинальным структурным построениям, как, например, роман-пьеса,
где драматическое искусство в соответствии с равенством
повествовательной речи и диалога и сходством их функции дополне-
но повествовательным искусством, в результате появился необычный
литературный жанр, не сфабрикованный из двух известных жанров
(масрахиййа и кысса), а новая литературная форма;
– в романе выражено общее ощущение дисгармонии между личнос-
тью и ее существованием, личностью и окружением, и этим объясня-
ется полутрагический финал в тунисских романах, которые исходят
из переживаемой интеллигенцией этого региона общей атмосферы
противостояния реальности и индивида, их борьбы, это выражается в
постоянных попытках творческого обновления, познавательного и
культурного поиска;
–в е годы и после нарастающее соприкосновение и активная
связь с Западом и его идеологическими, литературными и критичес-
кими течениями помогли преодолеть узкое традиционное социальное
изображение в литературе и перейти к другому, основанному на до-
стижениях структурализма, нарратологии, поэтики, новая критика
изменила методы художественного творчества и создала, таким обра-
зом, перспективу дальнейшей модернизации в литературе.
Слово “тунисский” предполагает наличие характерных особеннос-
тей, основанных на местном понимании современного и традиционно-
го. Эти особенности вытекают из характера существования человека,
времени и пространства в Тунисе. Однако этот локализм не исключает
попыток охватить и опробовать экспериментальные формы и средс-
тва выразительности европейского и латиноамериканского романа.
Специфика тунисского романа и литературы Туниса сегодня в це-
лом состоит не только в отражении тунисской действительности, но
и в постановке актуальных для этого общества проблем, например,
проблемы аккультурации, именно она считается одним из основных
разрушительных и одновременно созидательных факторов. Если на
первом этапе независимости этот фактор порождал чувства истори-
ческого разрыва и риска трагического исчезновения целого народа,
то позднее он же вызвал к жизни огромный поток идеологической
и художественной продукции, цель которой - подтвердить свою на-
циональную идентичность и подняться до уровня общемировых про-
цессов социальной и культурной эволюции. Сюда можно добавить и
приобретающую все большую актуальность проблему национальных
меньшинств, проблему взаимоотношений между экономически более
развитым Севером страны и менее перспективными и оттого покида-
емыми районами Юга.
С другой стороны, специфика тунисского романа, связанная с гео-
графической реальностью, человеческой и общекультурной атмос-
ферой, историческими и цивилизационными взаимодействиями, не
отрицает общих черт, которые имеет арабская литература в целом с
религиозным, историческим, языковым, фольклорным, суфийским
наследием арабо-исламской цивилизации.
Эта глубокая связь с наследием проявилась в стремлении молодых
писателей-романистов к диалогу, попыткам ввести его в действие че-
рез постоянный поиск и эксперимент с тем, чтобы обрести свою ту-
нисскую самобытность и оригинальность, отличающую данную сло-
весность от новеллистического и романного творчества Машрика и
Запада. В качестве подтверждения этого положения можно сослаться
на тексты “Ар-Рахил ила-з-заман ад-дами” («Путешествие в крова-
вое время», ) Мустафы ал-Мадаини, “Ан-Нафир ва-л-кийама”
(«Труба и День воскрешения из мертвых», ) Фараджа ал-Хивара.
Несомненно, удачными следует признать использование образов
и художественных средств арабо-исламской литературной памяти в
произведениях прекрасных писателей Махмуда ал-Мас'ади, Мустафы
ал-Фариси. Наследие используется также для создания нового типа
драматургии или романа, который уводит зрителя или читателя от
привычных для него форм, в основном заимствованных из западной
литературы. Как уже было указано, писатель ломает структуру из-
вестных литературных жанров, чтобы создать новый вид, отличный
от всех ранее известных.
Можно с уверенностью утверждать, что тунисский роман как наци-
ональное художественное явление, доказал свою жизнеспособность.
Множественность и разнообразие жанров и практики тунисского
арабоязычного романа создает реальную возможность для того, что-
бы он мог достойно войти в мировую романную традицию.
ИСТОЧНИКИ И БИБЛИОГРАФИЯ
1- Статья
Мемму Ахмад.,( ), «Ат-Тасниф ан-нау‘и ли-р-риваяти-л-ада-
биййати фи тунис», Кысас,70,
2- Книги
1. Allen R.,( ), The Arabic Novel: An Historical and Critical Intro-
duction. New York. Syracuse University Press
2. Ghazi F.,( ), Le roman et la nouvelle en Tunisie. Tunis
3. Ал-Джабири Мухаммад ас-Салих., (), Ал-Кысса ат-туни-
сиййа: Нашатуха ва руввадуха .Тунис: Дар Ибн Абдалла
4. Заид 'Абд ас-Самад., (), Мау'ид инда-л-уфук. Тунис: Ад-Дар
ал-'арабиййа ли-л-куттаб:
5. Ал-Йусуфи Мухаммад 'Али., (), Тавкит ал-бинка. Лондон.
Рийад ар-райс
6. Ал-Килани Мустафа., (), Тарих ал-адаб ат-тунисий: ал-адаб
ал-хадис ва-л-му‘асыр. Ашкалийат ар-ривайа . Картадж: Бейт ал-хик-
ма
7. Ал-Куни Ибрахим Ридван., (), Ат-Та‘риф би-л-адаб ат-туни-
си. Тунис: Ад-Дар ал-‘арабиййа ли-л-куттаб
8. Ал-Мадаини Мустафа..( ), Ар-рахил ила-з-заман ад-дами.
Тунис% ад-Дар ат-тунисиййа ли-н-нашр .
9. Ал-Мас'ади Махмуд.,(), Хаддаса Абу Хурайра Кала. Тунис:
Дар ал-джануб
Ал-Мас'ади Махмуд., (), Мавлид ан-нисйан. Тунис: Ад-Дар
ат-тунисиййа ли-н-нашр
Ал-Мас'ади Махмуд.,(), Ас-Садд. Тунис: ад-Дар ат-туни-
сиййа ли-н-нашр
Прожогина С.В., (), Между мистралем и сирокко.
М.:Восточная литература.
Ал-Фариси Мустафа. Харакат (Огласовки)seafoodplus.info-Дар ат-
тунисиййа ли-н-нашр, с.
3-Глава из книги
Al-Harrat, E.,(), Maghreb. New Writing from North Africa. Ed.
Kaye J. p.
К ИСТОРИИ СОЗДАНИЯ «ЖИЗНЕОПИСАНИЯ
ПОСЛАННИКА АЛЛАХА» ИБН ИСХАКА – ИБН
ХИШАМА (ГЕНЕЗИС ЖАНРА СИРЫ, АВТОРЫ
«ЖИЗНЕОПИСАНИЯ»)
NALICH, Mariya/НАЛИЧ, Мария
RUSYA/RUSSIA/РОССИЯ
ABSTRACT
The present report deals with genesis of the genre of Arabic literature
known as biography of the Prophet and development of the most prominent
biography - Sirat Rasul Allah (Biography of the Messenger of Allah)
compiled by Ibn Ishaq and edited by Ibn Hisham. The author traces back
how the collection and transmission of the hadith (Tradition on the deeds
and sayings of the Prophet) has developed first into compilations devoted
to separate subjects, for instance, maghazi (military expeditions), and later
into full biographies of the Prophet which covered all the events of his
life from birth to death. The second part of the article is dedicated to the
authors of the biography in question: the famous authority on maghazi
Muhammad ibn Ishaq who compiled the original biography which hasn’t
been preserved intact till nowadays and philologist ‘Abd al-Malik ibn
Hisham who edited and supplemented the work of the predecessor.
Key Words: Middle Age, Arabic literature, Sirat Rasul Allah (Biography
of the Messenger of Allah).
Резюме
Ас-Сира ан-набавиййа (араб. «Жизнеописание Пророка») – жанр
арабской литературы, который в Средние века занимал довольно вы-
сокое место в номенклатуре жанров арабской литературы. По мнению
многих ученых, жизнеописание Пророка является третьим по значи-
мости источником для изучения ислама после Корана и сунны.
Произведения жанра сира традиционно рассматривали как источ-
ники по истории ислама и биографии Мухаммада, а как памятники
литературы они довольно мало изучены.
Развитие жанра сира началось с собирания предания от пророке
Мухаммаде, затем хадисоведы стали отделять законоведческие хади-
сы от сообщений о жизни, пророческой деятельности и военных похо-
дах Мухаммада. Так появился сначала жанр магази («завоевательные
походы»), а потом сира, которая рассказывала о жизни посланника
Аллаха от рождения до смерти, включая пророческую миссию и все
походы.
Композиция сиры включает, по классификации академика А.Б.
Куделина, следующие элементы: историческое предание, агиогра-
фические легенды, айаты Корана, элементы тафсира (толкования
Корана) и асбаб ан-нузул («причины ниспослания»), хадисы и много-
численные поэтические отрывки.
Центральное место среди произведений данного жанра занимает
«Жизнеописание посланника Аллаха» Ибн Исхака, дошедшее до нас
в редакции Ибн Хишама, поскольку это один из наиболее ранних и
авторитетных трудов, посвященных жизни Мухаммада. При редакти-
ровании труда Ибн Исхака Ибн Хишам исключил из него некоторые
отрывки, однако четко отделил свои добавления и комментарии от
текста предшественника.
Особый интерес исследователя произведений жанра сира как па-
мятников литературы представляют, на наш взгляд, их композицион-
но-стилистические особенности, в частности, поэтические вставки и
элементы беллетризации исторического повествования.
Ключевые слова: Средневековая арабская литература,
Жизнеописание посланника Аллаха.
Сира (ар. «поведение, способ действия», отсюда значение «ре-
путация, образ жизни, биография») – жанр или комплекс жанров
средневековой арабской литературы: ас-сира ан-набавиййа («жиз-
неописание Пророка»), ас-сира аш-ша‘биййа («народное жизне-
описание»; в современной отечественной и европейской арабистике
устоялся термин «народный роман») и собственно биографические
сочинения (напр., Лахики «Жизнеописание Ануширвана»), причем
некоторые исследователи считают, что это не три отдельных жан-
ра, а разновидности одного (подробнее см.: ‘Аббас, ; Шидфар,
). Предметом настоящего исследования является ас-сира ан-на-
бавиййа (далее - сира) и самое известное произведение данного жанра
«Жизнеописание посланника Аллаха» (далее также «Жизнеописание
Пророка» или «Сира») Ибн Исхака – Ибн Хишама, которое, по мне-
нию ряда ученых, в частности, известного российского арабиста М.Б.
Пиотровского, является третьим по значимости источником для изу-
чения ислама после Корана и сунны и основным источником сведений
о жизни Пророка (Пиотровский, ; ). Вместе с тем, несмотря на
очевидную значимость этого произведения для арабской литературы,
оно более известно как исторический источник, нежели памятник ли-
тературы, причем как в арабском и западном, так и в отечественном
востоковедении. В качестве примера назовем труды российских ис-
ториков А.Е. Крымского и О.Г. Большакова и сравнительно недавно
опубликованную монографию немецкого ученого Г. Шёлера.
Лишь во второй половине XX века появились немногочисленные
работы, рассматривающие «Сиру» как памятник литературы. Среди
них следует отметить сборник трудов коллоквиума в Страсбурге
и особенно «Историю арабской литературы» Кембриджского уни-
верситета. В российской арабистике первым обратился к изучению
«Сиры» как памятника литературы академик А.Б. Куделин, который
продолжает активно разрабатывать эту тему вместе со своими учени-
ками. Благодаря этим работам становится все более очевидным, что
«Сира» представляет собой важный этап в развитии арабоязычной
прозы, однако, несмотря на это, в настоящее время по «Сире» нет ни
одной обобщающей работы литературоведческого характера.
В настоящей статье я бы хотела осветить основные этапы зарож-
дения и становления жанра сиры, а также рассказать об Ибн Исхаке и
Ибн Хишаме, авторах центрального произведения этого жанра.
Генезис жанра жизнеописания
Развитие жанра сиры тесно связано с собиранием хадисов – расска-
зов о деяниях и высказываниях Мухаммада. При жизни посланника
Аллаха эти предания циркулировали устно. Их письменная фиксация
началась много позже после его смерти в конце I-го века хиджры (пе-
реселения Мухаммада из Мекки в Йасриб (впоследствии - Медина)
в г., от которого ведется мусульманское летоисчисление). Лишь
незначительная часть этих сообщений, по мнению современного ан-
глийского исследователя М. Кистера, могла быть записана еще при
жизни Пророка. Затем собиратели предания стали отделять хадисы,
содержавшие информацию юридического характера, которые были
необходимы для регулирования жизни мусульманской общины, от
собственно истории пророческой деятельности Мухаммада и его во-
енных походов. Так появился сначала жанр магази (араб. «походы»)
– рассказы о завоевательных походах Пророка, а потом сира, кото-
рая рассказывала о жизни Мухаммада от рождения до смерти, вклю-
чая его пророческую деятельность и все его походы (Кистер, ;
). Причем, первые произведения, посвященные личности и де-
ятельности Мухаммада, необязательно строились в хронологическом
порядке – считалось возможным располагать материал не по хроноло-
гии событий жизни посланника Аллаха, а по содержанию. Например,
собрать в одну главу или один свод предание о чудесах, совершенных
Пророком, в другую – о его женах, в третью – о военных походах и
т.д. (Крымский, ; ).
Существенную роль в становлении жанров магази и сира сыграли
несколько авторов. По мнению ряда отечественных и зарубежных ис-
следователей, первым, кто произвел «предварительную работу для со-
ставления связной биографии Пророка» (Крымский, ; ),
был мединский ученый ‘Урва ибн аз-Зубайр (ум. 94/ или 99/
- здесь и далее дата до дроби - по хиджре, дата после дроби – по хрис-
тианскому летоисчислению). Некоторые считают его «основателем
мусульманского предания» (Лекер, ). Тот факт, что на ‘Урву ибн
аз-Зубайра ссылались многие средневековые авторы, например, Ибн
Исхак («Сира», ; , и т.д.), свидетельствует о важ-
ной роли, которую он играл в сохранении сведений о жизни Пророка.
Мухаммад ибн Муслим ибн Шихаб аз-Зухри (ум. /), ученик
‘Урвы ибн аз-Зубайра, передавал сообщения со слов своего учителя и
первым составил произведение в жанре магази, которое брали за ос-
нову многие средневековые авторы (Сезгин, ; I, ).
Известный историк и знаток библейского предания Вахб ибн
Мунаббих (ум. / или /) составил свое сочинение под за-
главием «Магази расул Аллах» («Завоевательные походы посланника
Аллаха»), небольшой отрывок которого сохранился до наших дней
и был опубликован современным исследователем seafoodplus.info Хури. Ибн
Мунаббих включил в свой труд значительное число «чудесных» исто-
рий, что, по выражению Фюка, «превратило его сочинение в развле-
кательное произведение». Сохранившийся фрагмент этого произведе-
ния отражает «ранний этап складывания типа сиры, имевшего общие
черты с эпическими произведениями» (Кистер, ; ).
Следующую стадию в развитии жанра жизнеописания Пророка от-
ражает деятельность Мусы ибн ‘Укбы (ум. /), ученика аз-Зух-
ри. Муса ибн ‘Укба жил в Медине и читал лекции в мечети Пророка.
Основную сферу его интересов составляли магази и история правед-
ных халифов (первых четырех халифов, правивших после смерти про-
рока Мухаммада). Кроме того, он собрал имена всех мусульман, эмиг-
рировавших в Эфиопию. Все эти сведения, он включил в свою «Китаб
ал-магази» («Книга завоевательных походов»), которая сохранилась
до наших дней исключительно в виде фрагментов (Хайндс, ).
Еще дальше в обобщении знаний о жизни Пророка и ранней ис-
тории ислама пошел Мухаммад ибн ‘Умар ибн Вакид ал-Вакиди (ум.
/), которого считали лучшим знатоком мусульманской исто-
рии как средневековые, так и современные авторы. Его заслуга со-
стоит в том, что он собрал и хронологически упорядочил обширный
материал по ранней истории ислама. Ал-Вакиди составил «Китаб
ал-магази», которую отличает связность и простота повествования,
и которая считается кульминационной точкой в развитии данного
жанра (Кистер, ; ). Более тщательно, чем его современники,
ал-Вакиди пытался установить хронологическую последовательность
военных походов, а в тексте после описания события коротко обос-
новывал, почему он считает ту или иную версию более достоверной
(Ледер, ).
В течение III/IX века труды под названием магази еще продолжали
создавать, но отныне они существовали не как самостоятельные про-
изведения, а включались в состав других трудов, в частности, в сиру.
Из поздних сочинений, посвященных жизнеописанию Мухаммада,
следует назвать комментарий ас-Сухайли (ум. /) к «Сире»
Ибн Исхака - Ибн Хишама, который называется «ар-Рауд ал-унуф»
(«Девственные луга»), и раздел «Сира» в книге «ал-Бидайа ва ан-ни-
хайа» («Книга начала и конца») Ибн Касира (ум. /). Эти про-
изведения примечательны тем, что в них «содержится большое коли-
чество сообщений, взятых из компиляций, которые были утрачены
или ранее не публиковались».
Также огромное значение имеет работа Мугултайа (ум. /)
«ал-Захр ал-басим фи сират Аби-л-Касим» («Улыбающийся цветок в
истории жизни Аби-л-Касима»). «Оспаривая некоторые приведенные
у ас-Сухайли сведения, автор включил в свой труд данные из много-
численных сборников поэзии, трудов по генеалогии, комментариев к
Корану, жизнеописаний Пророка, а также адабной прозы (энциклопе-
дических сочинений эпохи Аббасидского халифата) и исторических
произведений» (Кистер, ; ).
Приведенный выше обзор деятельности основных собирателей
предания о пророке Мухаммаде показывает генезис жанра жизнеопи-
сания от простых кратких сочинений, посвященных какой-либо одной
стороне деятельности Пророка, к биографическим произведениям,
охватывавшим не только все этапы жизни Мухаммада, но и истории
до его рождения и после его смерти.
Авторы «Жизнеописания посланника Аллаха»
Одним из наиболее ранних и авторитетных произведений жанра
жизнеописания Пророка является «Сират саййидина Мухаммад Расул
Аллах» («Жизнь господина нашего Мухаммада, посланника Аллаха»)
Ибн Исхака - Ибн Хишама (название дано по «Сира», ). В
арабских странах автором памятника чаще называют Ибн Хишама,
но нам кажется более правильным называть обоих ученых, так как
автором «Жизнеописания», ни одна копия которого не сохранилась до
наших дней, был Ибн Исхак, а Ибн Хишам переписал сочинение свое-
го предшественника, с одной стороны, сократив, с другой - дополнив
его (Пиотровский, ; 10).
Абу Бакр Мухаммад ибн Исхак ибн Йасар ибн Хийар ал-Муттали-
би ал-Мадини – один из главных знатоков предания о жизни проро-
ка Мухаммада (подробнее см.: Джоунс, ; Сезгин, ; ).
Родился в Медине в 85/ г., умер, согласно большинству источни-
ков, в Багдаде в / г. Поскольку отец и два дяди Ибн Исхака
были известными передатчиками хабаров (рассказов о каком-либо
событии, которые считаются старейшей формой мусульманской ис-
ториографии), Ибн Исхак занялся передачей хабаров и хадисов. Он
рано получил известность как ученик аз-Зухри. По свидетельству
средневековых авторов, которые собраны в биографическом своде
историка Ибн Халликана ( гг.) «Вафайат ал-а‘йан ва анба’
абна’ аз-заман» («Кончины знатных людей и сообщения о современ-
никах»), Ибн Исхак считался надежным передатчиком хадисов, а кро-
ме того, он был первым знатоком сообщений о завоевательных по-
ходах Мухаммада. Так, известный средневековый историк Мухаммад
ал-Бухари (// гг.) ссылается на Ибн Исхака в своей
«Истории», а законоведу-эпониму одного из четырех мазхабов (школ)
мусульманского права Мухаммаду аш-Шафи‘и (// гг.)
приписывают следующие слова «кто хочет полнее изучить магази,
должен полагаться на Ибн Исхака». Хадисовед из Хиджаза Суфйан
ибн ‘Уйайна (// гг.) говорил: «я не знаю никого, кто об-
винил бы Ибн Исхака в [недостоверности] его хадисов». По его же
сведениям, когда аз-Зухри спросили о магази Ибн Исхака, он ска-
зал: «Он больше всех знает в этой области» (аз-Захаби, ; 7, 36).
Другой собиратель и передатчик предания, басрийский ученый Шу‘ба
ибн ал-Хаджжадж (ум/) сказал: «Мухаммад ибн Исхак – пове-
литель правоверных в том, что касается хадисов». А Ибн Шихаб аз-
Зухри, учитель ибн Исхака, сказал ученикам, которые учились у него
хадисам, «я назначил вам своим преемником косоглазого юношу, то
есть Ибн Исхака». Ас-Саджи передает, что ученики аз-Зухри обраща-
лись к Ибн Исхаку, чтобы уточнить хадисы аз-Зухри, в которых они
сомневались, так как были уверены, что он их запомнил правильно
(Ибн Халликан, б.г.; 4, ).
Большая глава посвящена Ибн Исхаку и в биографическом своде
аз-Захаби «Сийар а‘лам ан-нубала’» («Жизнеописание благородней-
ших людей»). В ней собраны следующие свидетельства авторитетнос-
ти Ибн Исхака:
«Сказал ал-Мадини со слов Суфйана, который [передавал] со слов
аз-Зухри: знание не исчезнет из Медины, пока в ней есть этот человек.
Он имел в виду Ибн Исхака. Сказал ‘Али ибн ал-Мадини: [изучение]
хадисов в руках шестерых [людей], и назвал их. Затем сказал: а знани-
ем этих шестерых владеют двенадцать человек, один из них Мухаммад
ибн Исхак».
«Сказал Ну‘айм ибн Хаммад со слов Суфйана, который сказал: я
видел аз-Зухри, к которому пришел Мухаммад ибн Исхак. Аз-Зухри
ждал его с нетерпением и спросил: где ты был? Ибн Исхак ответил:
да разве кто-нибудь сможет попасть к тебе при таком привратнике?
Суфйан сказал: аз-Зухри позвал своего привратника и сказал ему:
«больше не задерживай его, когда он придет».
«Ибн Аби Хайсама [сказал]: рассказывал нам Харун ибн Ма‘аруф:
я слышал, что Абу Му‘авийа говорил: Ибн Исхак больше всех помнил
наизусть. Если человек знал пять хадисов или больше, он вверял их
на хранение Ибн Исхаку и говорил: сохрани их для меня. И если я их
забуду, ты сохранишь их для меня» (аз-Захаби, ; 7, ).
Ибн Исхак учился в Александрии у хадисоведа Йазида ибн Аби
Хабиба, затем вернулся в Медину, но впоследствии оставил свой род-
ной город навсегда. Ученый был вынужден покинуть Медину из-за
враждебного отношения к нему двух людей: хадисоведа Хишама ибн
‘Урвы ( г. Р.Х.) и законоведа, основателя маликитского маз-
хаба мусульманского права «имама Медины» Малика ибн Анаса (ум.
/). Считается, что первый возражал против того, чтобы Ибн
Исхак передавал сообщения со слов его жены Фатимы бинт ал-Мун-
зир ибн аз-Зубайр (Хишаму ибн ‘Урве приписывают такие слова об
Ибн Исхаке «разве он захаживал к моей жене?»). Причиной конф-
ликта с Маликом ибн Анасом могла быть профессиональная ревность
последнего или разногласия по поводу сообщений, содержавшихся
в книге «Сунан» («Предания») Ибн Исхака, которая до нас не дошла
(Гиййом, б.г.; xiii). В труде историка Ибн Халликана есть следующая
история: «Малик ибн Анас ругал Ибн Исхака, поскольку до него до-
шло, что Ибн Исхак сказал: «дайте мне хадис Малика, я буду враче-
вать его дефекты». Малик сказал: «Кто такой Ибн Исхак? Поистине
он один из шарлатанов, мы выгнали его из Медины» (Ибн Халликан,
б.г.; 4, ).
Малик ибн Анас также возражал против того, что некоторые хади-
соведы, в том числе Ибн Исхак, собирая предание о завоеваниях про-
рока Мухаммада, ссылались на «иудеев, принявших ислам, которые
еще помнили историю с Хайбар (изгнание иудеев из оазиса Хайбар в
г. Р.Х.- М.Н.) и другие случаи» (Джоунс, ). Основателя мали-
китского мазхаба больше интересовала юридическая составляющая
хадисов, чем то, насколько подробно была описана ситуация, сопутс-
твовавшая тому или иному деянию или высказыванию Мухаммада.
Хотя иснад (цепь передатчиков предания) еще не применялся так ши-
роко, как у законоведа аш-Шафи‘и и его последователей, Малик пред-
почитал предание, основанное на мнении надежных хадисоведов, а не
собранное историком, который ссылался на таких «неприемлемых»
передатчиков, как иудеи и христиане. Кроме того, Малик ибн Анас
не признавал Ибн Исхака из-за того, что он был шиитом и кадаритом
(Уотт, ; 31).
Согласно сообщению Ибн Халликана, покинув Медину, Ибн Исхак
побывал в нескольких городах, пришел ко двору второго аббасидско-
го халифа Абу Джа‘фара ал-Мансура (годы правления: /
), когда тот находился в Хире, и сочинил для него «Магази», а за-
тем окончательно поселился в Багдаде (Ибн Халликан, б.г.; 4, ).
Ранние мусульманские критики относились к Ибн Исхаку по-раз-
ному: некоторые ученые считали его одним из главных знатоков пре-
дания, (напр., Абу Зур‘а, ал-Мадини, Ибн Ма‘ин и Ибн Са‘д), другие
не считали достоверными хадисы, которые он передавал (напр., ан-
Ниса‘и, ал-Асрам, Сулайман ат-Тайми и Вухайб ибн Халид). Законовед
и знаток предания, основатель ханбалитского мазхаба мусульманс-
кого права «имам Багдада» Ахмад ибн Ханбал (// гг.)
признавал авторитет Ибн Исхака в области магази, но не принимал
хадисы в его передаче, поскольку возражал против использования
коллективного иснада (такой вид иснада, когда в начале перечисляют-
ся все передатчики, а потом приводится текст хадиса, но слова одного
передатчика никак не отделяются от слов других), к которому часто
прибегал Ибн Исхак. Однако по свидетельству Ибн Халликана, Ахмад
ибн Ханбал считал хадисы в передаче Ибн Исхака верными, но не при-
знавал его авторитетом в юридических вопросах, хотя последний и
называл себя знатоком фикха (мусульманского права). Ибрахим ибн
Са‘д передавал со ссылкой на Ибн Исхака около 17 тысяч хадисов,
посвященных юридическим вопросам, не считая сообщений о магази.
В своде аз-Захаби есть следующее сообщение об этом: «сказал мне
Ибрахим ибн Хамза: Ибрахим ибн Са‘ад передавал от Ибн Исхака 17
тысяч хадисов, содержащих заповеди, помимо тех, что посвящены ма-
гази. Я сказал: это из-за повтора способов передачи хадисов. А что
касается заповедей, то их количество не превышает и десятой части
этого» (аз-Захаби, ; 7, 39). Что касается коллективного иснада,
то, как считают некоторые современные исследователи, например,
Дж.М.Б. Джоунс, это обвинение не совсем справедливо, так как такой
вид иснада активно использовался всеми ранними авторами произве-
дений магази и сира (Джоунс, ).
Помимо посвященной Пророку «Китаб ал-магази ва ас-сийар»
(«Книги завоевательных походов и жизнеописаний») Ибн Исхак со-
ставил «Китаб ал-хулафа’» («Книга халифов») и книгу «Сунан»
(«Предания»). «Книга завоевательных походов и жизнеописаний»
Ибн Исхака состояла из трех частей: «ал-Мубтада’» («Начало»), «ал-
Маб‘ас» («Пророческая миссия») и «ал-Магази» («Завоевательные
походы»). Значительная часть «Китаб ал-магази» сохранилась в ре-
дакции Йунуса ибн Букайра ибн Васила аш-Шайбани (Сезгин, ;
). Книга не дошла до нас в виде отдельного произведения, но от-
рывки из нее, которые Ибн Хишам не включил в свой труд, можно
найти, например, у знаменитого историка и комментатора Корана Абу
Джа‘фара Мухаммада ибн Джарира ат-Табари (// гг.).
Вторым автором самого известного «Жизнеописания Пророка»
является Абу Мухаммад ‘Абд ал-Малик ибн Хишам ибн Аййуб ал-
Химйари ал-Ма‘фири, который родился и жил в Египте (по другим
данным, в Басре), умер там же в г. Фустат в /г. или, соглас-
но другим источникам, в / г. Семья Ибн Хишама переехала из
Басры в Египет до его рождения (Уотт, ). Он занимался историей,
генеалогией, филологией, но больше всего интересовался именно пос-
ледней областью знаний и сам называл себя ан-нахви – Грамматист.
Тем не менее, Ибн Хишам был автором не только чисто филологичес-
ких трудов, таких, как «Книга о «странностях» в поэзии «Сиры», ему
также принадлежит историко-биографический свод «Китаб ат-тид-
жан ли ма‘рифат мулук аз-заман фи ахбар кахтан» («Венец книг в зна-
ниях о царях времен по сообщениям кахтанидов») и «Жизнеописание
посланника Аллаха» (Ибн Халликан, б.г.; 3, ).
Ибн Хишам составил «Жизнеописание посланника Аллаха» на ос-
нове «Книги завоевательных походов и жизнеописаний» Ибн Исхака.
Труд последнего он получил в передаче Зийада ал-Бакка’и (ум.
/) – непосредственного слушателя Ибн Исхака. Ибн Хишам
четко разграничил свой текст и текст своего предшественника: запи-
си Ибн Исхака вводятся словами «сказал Ибн Исхак», отрывки, до-
бавленные Ибн Хишамом, обязательно предваряются словами «сказал
Ибн Хишам». В своем предисловии к «Сире» Ибн Хишам так опре-
делил принципы своей работы: «Если будет на то воля Аллаха, я на-
чну эту книгу (книгу Ибн Исхака – М.Н.) с упоминания Исмаила ибн
Ибрахима … и доведу повествование до посланника Аллаха, да бла-
гословит его Аллах и приветствует. Но я опущу сообщения о других
потомках Исмаила, чтобы ограничиться описанием жизни посланни-
ка Аллаха. Также я опущу те сообщения Ибн Исхака в этой книге, в
которых не упоминается посланник Аллаха, те отрывки из Корана,
которые не служат толкованием или подтверждением чего-либо из
этой книги, …, стихи, которые он [Ибн Исхак – М.Н.] упоминает, но
которых не знает никто из знатоков поэзии, сообщения, которые по-
носят (yashna‘u) его (очевидно, Мухаммада – М.Н.), другие, упомина-
ние которых вредит некоторым людям, а также те, которые не под-
тверждаются в передаче ал-Бакка’и» («Сира», ; 4). Однако
Ибн Хишам довольно часто отступает от этих принципов. Нередко он
переписывает сомнительные с точки зрения авторства стихи, кото-
рые приводит Ибн Исхак, после чего от себя добавляет, что знатоки
отрицают принадлежность этих стихов тому или иному автору – «не-
которые ученые люди, знающие поэзию, не признают его за ним (та-
ким-то поэтом – М.Н.)» (см. «Сира», ; , и др.). Когда
Ибн Хишам говорит о сообщениях, содержащих «поношения», можно
предположить, что он имеет в виду оскорбительные стихи, направлен-
ные, в частности, против Мухаммада. Действительно, в произведении
Ибн Хишама не содержится ни одной истории, компрометирующей
Пророка. Сравнение труда Ибн Хишама с трудами других ученых, ко-
торые тоже брали за основу «Сиру» Ибн Исхака, привело английско-
го ученого У. Мьюра к выводу о том, что Ибн Хишам не переносил
подобные рассказы из произведения предшественника. Так, У. Мьюр
дает пример из ат-Табари, который переписал из труда Ибн Исхака
рассказ о временном отступлении Мухаммада от ислама. Тот же са-
мый случай упоминается и у ал-Вакиди, но заимствован он был из дру-
гого источника. Однако в работе Ибн Хишама этот примечательный
факт из биографии Пророка вообще не упоминается, притом, что во
всех остальных случаях сравнение текста Ибн Хишама и ат-Табари
показывает, что все, что Ибн Хишам принимал в работе Ибн Исхака,
он тщательно и точно переписывал (Мьюр, ; 46).
В своем предисловии Ибн Хишам не упоминает о еще одной важной
части своей работы, а именно, о многочисленных комментариях, пре-
имущественно филологического характера. Например, он дает сино-
нимы ко многим устаревшим или вышедшим из употребления к тому
времени словам («Сира», ; , и др.), приводит вариан-
ты произношения топонимов и уточняет, где находятся обозначенные
ими местности («Сира», ; , и др.), вносит поправки в
генеалогические списки («Сира», ; , и др.). Вместе с
тем, Ибн Хишам редко разъясняет намеки Ибн Исхака на те или иные
исторические факты (Крымский, ; ).
Комментарии к тексту Ибн Исхака, добавленные Ибн Хишамом,
существенно облегчают изучение памятника сегодня, когда некото-
рые места, обозначенные топонимами, исчезли с карты, а лексика дав-
но вышла из употребления. С другой стороны, Ибн Хишам устранил
из «Сиры» часть материала, который, как он считал, дискредитировал
Пророка либо не имел прямого отношения к истории становления ис-
лама, хотя эта информация могла представлять интерес для современ-
ного исследователя, обладающего ограниченным числом источников
по периоду раннего ислама. «Жизнеописание Пророка» Ибн Исхака -
Ибн Хишама занимает видное место в арабской литературе не только
потому, что оно много веков служило объектом изучения и основой
для произведений жанра сира, оно также является одним из первых
письменных памятников мусульманской эпохи. Однако композици-
онное и содержательное сходство некоторых элементов «Сиры», а
именно рассказов о военных походах, с «Аййам ал-‘араб» (ар. «Дни
арабов») – короткими сообщениями о стычках и войнах между ара-
вийскими племенами в доисламскую эпоху, свидетельствует о том,
что «Жизнеописание» является одновременно и продолжением тради-
ций доисламского литературного творчества.
БИБЛИОГРАФИЯ
1- ‘Аббас И., (), Фанн ас-сира. Байрут.
2- Гиййом - Guillaume A., (б.г.), The Life of Muhammad. A transla-
tion of Ishaq’s Sirat Rasul Allah. Intr. Karachi: Pakistan branch. Oxford
university press.
3- Джоунс - Jones J.M.B., (), “Ibn Ishaq”, Encyclopaedia of
Islam. Cd-rom ed. Brill academic publishers.
4- Аз-Захаби, Шамс ад-Дин Мухаммад ибн Ахмад ибн ‘Усман,
(), Сийар а‘лам ан-нубала’. Байрут: му’ссасат ар-рисала.
5- Ибн Халликан, (б.г.), Вафайат ал-а‘йан фи анба’ абна’ аз-за-
ман. Байрут: дар ас-сакафа.
6- Кистер - Kister M.J., (), “The Sirah literature”. The Cambridge
History of Arabic Literature. Arabic Literature to the end of the Umayyad
period. Cambridge.
7- Крымский А.Е., (), «Источники для истории Мохаммеда
и литература о нем». Москва: труды по востоковедению, издаваемые
Лазаревским институтом восточных языков. Выпуск XIII.
8- Лекер - Lecker M., (), “Al-Zuhri”, Encyclopaedia of Islam.
Cd-rom ed. Brill academic publishers.
9- Ледер - Leder S., (), “al-Wakidi”, Encyclopaedia of Islam.
Cd-rom ed. Brill academic publishers.
Мьюр - Muir W., (), Life of Mahomet (reprint of the edition
London ). Osnnabrück.
Пиотровский М.Б., (), Введение и примечания. – Раздел
1. Мухаммад и начало Ислама / Хрестоматия по Исламу. Москва:
Наука.
Сезгин - Sezgin F., (), Geschichte des arabischen Schrifttums.
Leiden.
«Сира» - Das Leben Muhammeds nach Muhammed Ibn Ishak bear-
beitet von Abd el-Malik Ibn Hischam. Herausgegeben von F. Wüstenfeld,
(), Göttingen: Dietrich.
Уотт, - Watt W.M., (), “The materials used by Ibn Ishaq”,
B. Lewis and P.M. Holt (ed.) Historians of the Middle East. London.
Уотт, - Watt W.M., (), “Ibn Hisham”, Encyclopaedia of
Islam. Cd-rom ed. Brill academic publishers.
Хайндс - Hinds M., (), “al-Maghazi”, Encyclopaedia of Islam.
Cd-rom ed. Brill academic publishers.
Шидфар Б.Я., (), «Генезис и вопросы арабского народ-
ного романа (сиры)», Генезис романа в литературах Азии и Африки.
Москва.
AZƏRBAYCANIN ƏDƏBİYYAT ELMİ MÜHACİRƏTDƏ
NEBİYEV, Bekir
AZERBAYCAN/AZERBAIJAN/АЗЕРБАЙДЖАН
ÖZET
Azərbaycanlı mühacirlərin çox zəngin, ədəbi, elmi, publisist irsi var. Bu
xəzinədə Əlibəy Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu, Mehmet Əmin Rəsulzadə,
Səməd Ağa oğlu, Mirzə Bala Mehmetzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov,
Ceyhun Hacıbəyli, Əhməd Cəfəroğlu, Əbdülvahab Yurdsevər, Almas
İldırım, Banin (Ümmülbanu), Mehmet Sadiq Aran və digər önəmli simaların
əsərləri bulunur. Onların hələ indi-indi, imkan düşdükcə İstanbuldan və
Ankaradan, Tehrandan və Təbrizdən, Parisdən və Berlindən tapılıb bizə
ulaşan kitabları, jurnal və qəzet kəsikləri, məktubları, nadir əlyazmalarından
parçalar, şəxsi arşivlərindən bəzi yarpaqlar mühacirətdəki alimlərimizin
yaradıcılığının mövzu və problem vüsətindən xəbər verməkdədir.
Mühacir alimlərin Azərbaycan dili, ədəbiyyatı, kültürü, folklor və etnoq
rafiyası ilə bağlı çoxsaylı araşdırmaları milli ədəbiyyatşünaslıq elminin
gəlişməsində özəl bir mərhələ təşkil edir və hazırda Azərbaycan mühacirət
ədəbiyyatşünaslığı adı altında öyrənilir.
Konqrenin Ədəbiyyat elmlərinin problemləri bölməsində söylənməsi
nəzərdə tutulan tebliğimizdə Ə.Hüseynzadə və Ə. Ağaoğlunun dəyərli
elmi irsi, özəlliklə Ə. Cəfəroğlunun Azərbaycan folkloruna həsr edilmiş
sanballı məqalələri, eləcə də C. Hacıbəylinin «Qarabağ dialekti və
folkloru» monoqrafiyası, M. Ə. Rəsulzadənin «Azərbaycan şairi Nizami»
kitabı geniş təhlil olunur.
Anahtar Kelimeler: Azərbaycan, əlm, ədəbiyyat, mühacirat, tankid.
ABSTRACT
Azerbaijani Literature in Emigration
Azerbaijani emigrants left behind rich cultural, scientific and literary
heritage. There are works of Ali-bey Husein-zadeh, Ahmed Agha-oghlu,
Mammad Amin Rasul-zadeh, Samad Agha-oghlu, Mirza Bala Mammad-
zadeh, Alimardan bey Topchubashov, Jeyhun Hajibeyli, Ahmed Jafar-
oghlu, Abdulvahab Yurdsever, Almas Ildirim, Banin (Ummulbanu),
Mammad Sadiq Aran and others among this treasure. Their books, letters,
rare fragments of authentic manuscripts, personal files and archives, extracts
from papers and journals are only just coming up to us from Istanbul,
Ankara, Tehran, Tabriz, Paris or Berlin. All of these show the amplitude of
problems and themes in works of our emigrant scientists.
Researches of emigrant scientists on language, literature, culture,
folklore and ethnography of Azerbaijan form a special stage in development
of study of literature and now are investigated by the name ‘Emigrant
literature study’.
In the work, which is going to be presented on ‘Literature study problems’
part of the congress, we analyze scientific heritage of seafoodplus.info-zadeh
and seafoodplus.info-oghlu; monumental articles of seafoodplus.info-oghlu on Azerbaijani
folklore; seafoodplus.infoyli’s monograph – ‘Karabakh dialect and folklore’;
seafoodplus.info-zadeh’s book – ‘Azerbaijani poet Nizami’.
Key Words: Azerbaijan, science, literature, emigration, criticism.
Tarix səhnəsinə çıxıb ictimai hadisələr burulğanına qatılan bir çox
xalqların taleyinə mühacirlik payı düşmüşdür. Azərbaycan xalqı da bu
baxımdan istisna deyildir. Xarici qəsbkarların ölkəmizə aramsız hücumları
nəticəsində hələ orta əsrlərdən üzü bəri bir çox ailələr, bəzən isə bütöv
kəndlərin sakinləri, o cümlədən də daha çox sənətkarlar, ziyalılar zaman-
zaman uzaq-yaxın ölkələrə köçürülmüşlər. XIX əsrdə və XX əsrin
əvvəllərində isə qələm və istedad sahibləri rus çarizminin müstəmləkəçilik
siyasətinə, getdikcə şiddətlənən ictimai-siyasi təzyiqlərə, özəlliklə də sovet
rejiminə etiraz əlaməti olaraq özləri ölkəni tərk edib xaricə getmişdilər.
Rusiyada ci il inqilabının məğlubiyyətindən sonrakı irtica illərində
gedənlər, ci ilin aprelindəki keşməkeşlər zamanı Azərbaycanı tərk
edənlər, cu illərin fəlakətləri vaxtı «NKVD»-nin əlindən baş götürüb
qaçanlar, faşizmə qarşı müharibədə əsir alınması ucbatından vətən torpağına
qədəm basmağı yasaq edildiyi üçün davadan sonra xaricdə qalanlar, şahlıq
rejiminin təqibindən tərki-vətən olanlar, onların övladları, nəvə-nəticələri
hazırda ölkəmizdən uzaqlarda – Asiya, Avropa, Afrika, Amerika, hətta
Avstraliya qitələrində mühacirətdə yaşayırlar.
Taleyin amansız olaylarında mühacirlərimizin bir qismi arxasız,
imkansız, tavanasız qalıb məhv olmuş, həyatın mürəkkəb çaxnaşmalarından
salamat çıxanların da üzləri həmişə qəm buludlu, gözləri vətən həsrətli
olmuşdur. Lakin həmvətənlərimizi bir cəhət həmişə birləşdirmişdir: onlar
məskun olduqları ölkələrdə Azərbaycan milli, ədəbi, mədəni, ümumiyyətlə,
ictimai-siyasi fikrini yorulmaq bilmədən təmsil və təbliğ etmiş, çalışmışlar
ki, Sovet imperiyası məngənəsindəki ölkəmizin dərdi, odu həmişə o
yerlərdə rəsmi dairələrin və ictimaiyyətin diqqət mərkəzində olsun.
Uzun müddətdən bəri qardaş Türkiyədə, Azərbaycan müstəqillik
əldə etdikdən sonra isə Amerika, Almaniya, Fransa, Polşa, Danimarka,
Özbəkistan, Qazaxıstan, Rusiya, Ukrayna, Estoniya və bir sıra digər
ölkələrdə ocaq, mərkəz, dərnək, birlik kimi müxtəlif adlar altında
Azərbaycanlı mühacir təşkilatları fəaliyyət göstərməkdədirlər.
Mühacirlərimizin çox geniş, maraqlı, sanballı ədəbi, elmi, publisist
irsi mövcuddur. Onların arasında Əlibəy Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu,
Məmməd Əmin Rəsulzadə, Səməd Ağa oğlu, Mirzə Bala Məmmədzadə,
Əlimərdan bəy Topçubaşov, Ceyhun Hacıbəyli, Əhməd Cəfəroğlu,
Əbdülvahab Yurdsevər, Almas İldırım, Banin (Ümmülbanu), Məhəmməd
Sadiq Aran, Hüseyn Camal Yanar, Teymur Atəşli, Musa Zəyəm, Nağı
Şeyxzamanlı, İbrahim Arslan, Əli Azərtəkin və onlarca digər görkəmli
simalar vardır. Beləliklə də xaricdə məskunlaşan həmyerlilərimiz aşağı-
yuxarı il ərzində həmin ölkələrin siyasi, iqtisadi, mədəni həyatında
fəal iştirak etmiş, həm də ədəbiyyat elmimizi təbliğ və inkişaf etdirmişlər.
Onların hələ indi-indi, imkan düşdükcə İstanbuldan və Ankaradan,
Tehrandan və Təbrizdən, Parisdən və Berlindən tapılıb bizə çatan kitabları,
jurnal və qəzet kəsikləri, məktubları, nadir əlyazmalarından parçalar, şəxsi
arxivlərindən bəzi yarpaqlar mühacirətdəki elmi təfəkkür sahiblərimizin
böyük yaradıcılıq vüsətindən xəbər verməkdədir. Mühacir alimlərin
Azərbaycan dili, ədəbiyyatı, incəsənəti, folklor və etnoqrafiyası ilə bağlı
çoxsaylı araşdırmaları milli ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafında xüsusi bir
mərhələ təşkil edir və hazırda Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatşünaslığı adı
altında öyrənilir. Azərbaycan siyasi mühacirətinin ədəbi-elmi fəaliyyətində
əsas məqsəd, bir tərəfdən, tariximiz, ədəbiyyat və mədəniyyətimizlə bağlı
sovet elminin uydurmalarını aradan qaldırmaq, qeyri-obyektiv, yanlış
mülahizələrini təkzib etmək idisə, digər tərəfdən, qədim tariximizi, zəngin
ədəbi-mədəni irsimizi xaricdə təbliğ etməklə millətimiz barədə düzgün
təsəvvür yaratmaq, onun müstəqil dövlət qurmağa və istiqlala qovuşmağa
layiq olduğunu beynəlxalq ictimaiyyətə sübut etmək olmuşdur. Beləliklə,
mühacirətimizin siyasi fəaliyyəti kimi, kulturoloji fəaliyyəti də Azərbaycan
istiqlalı ideyasına xidmət edirdi» (Cabbarlı, ; 27).
Azərbaycan mühacirətinin zəngin və çoxşaxəli ədəbiyyatşünaslıq irsinin
mühüm bir qismini şifahi söz sənətimizə – folklora dair araşdırmalar təşkil
edir. Bu sahədə əslən Gəncədən olan həmyerlimiz, İstanbul, Berlin və
Breslau universitetlərində türkoloji təhsil almış, «Türkiyə türkolojisinin
qurucularından biri» kimi şərəfləndirilən dünya şöhrətli alim, professor
Ə. Cəfəroğlunun fəaliyyəti xüsusilə diqqətəlayiqdir. Azərbaycan və
bütövlükdə türk xalqları folklorunun müxtəlif problemlərini yüksək
elmi səriştə və peşəkar intuisiya ilə araşdıran alimin bayatı, sayaçı
türküsü, dastan kimi folklor janrları və aşıq ədəbiyyatı ilə bağlı sanballı
məqalələri bugün də öz elmi aktuallığını qoruyub saxlayır. Onun «Azəri
xalq ədəbiyyatında Aşıq Qərib dastanı», «XVI əsr azəri saz şairlərindən
Tufarqanlı Abbas», «Cahan ədəbiyyatında türk qopuzu», «Hüdud boyu saz
şairlərindən Qurbani və şeirləri» əsərləri bu qəbildəndir. Ümumiyyətlə,
Ə. Cəfəroğlunun folklorşünaslıq irsi bu gün Azərbaycan folklor elminin
dövriyyəsində olan və onun inkişafını şərtləndirən ən etibarlı örnəklərdən
biridir.
Təbii ki, «Kitabi-Dədə Qorqud» kimi möhtəşəm sənət abidəsi də
mühacirət ədəbi-elmi fikrinin diqqətindən kənarda qala bilməzdi.
Özəlliklə, bu epos sovetlər birliyində «xalqa zidd mahiyyətli bir əsər» kimi
qadağan edildiyi, əgər belə demək mümkünsə, repressiyaya məruz qaldığı
dövrdə mühacir ziyalılarımız onun tədqiqi və təbliği ilə ardıcıl məşğul
olmuşlar. M. Ə. Rəsulzadənin «Dədə Qorqud dastanları» məqaləsində,
«İslam-türk ensiklopediyası» üçün yazdığı «Azərbaycan etnoqrafiyası» oçerkində,
M. B. Məhəmmədzadənin «Dədə Qorqud», H. Bayqaranın «Dədə Qorqud
dastanlarına dair notlar» və s. yazılarında bu abidənin türk etno-mədəni
sistemində yeri, Azərbaycan ədəbi dilinin, ədəbiyyatının inkişafındakı rolu
araşdırılmış, eyni zamanda, Stalin rejimi dövründə dastanla bağlı inzibati
qadağalar dünya ictimaiyyətinin nəzərinə çatdırılmışdır.
Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd bəy Ağayevin məqalələrində ardıcıl
inikasını tapmış türkçülük, islamçılıq qənaətləri o zaman imperialist
dairələrinin müstəmləkəçilik iddialarına qarşı Şərqdə gedən milli-azadlıq
mübarizəsi ilə səsləşirdi. Bolşevik mətbuatının cidd-cəhlə yaydığı
sosializm ideyalarına Ə. Ağayevin münasibəti birmənalı idi. Onun qəti
qənaətinə görə bizdə sosializm «yüz il yox, yüzlərcə illər» müddətində də
baş tutan iş deyil.
Bununla belə, dövrün digər qabaqcıl azərbaycanlı mütəfəkkirləri kimi
Ə. Hüseynzadə və Ə. Ağayev də mütərəqqi Qərb və Rusiya mədəniyyəti
ilə təmasda olub onlardan faydalanmağı vacib hesab edir, Avropa və rus
ədəbiyyatlarının ən məşhur nümayəndələrinin əsərlərini tərcümə və təbliğ
edirdilər. cu ildə İstanbula köçdükdən sonra Ə. Ağayev «Ağaoğlu»
soyadını qəbul etmiş, «Tərcümani-həqiqət» qəzetini çıxarmışdır. Onun
ədəbi və jurnalistik fəaliyyətində türkçülüyün təbliği ön plana keçmişdir.
Türkiyə respublika elan edildikdən sonra Ə. Ağaoğlunun elmi-publisist
yaradıcılığında xüsusi yer verdiyi hüquq və siyasət məsələlərinə dair bir
sıra kitabları nəşr olunur. S. Ə.Şirvaninin «Əsərləri külliyyatı»na, V. Şekspirin
«Otello» faciəsinə, M. Qorkinin yaradıcılığına dair məqalələri isə onun
ədəbiyyat elmi sahəsində fəaliyyətindən maraqlı nümunələrdir.
Məlum olduğu kimi, məşhur azərbaycançı Ceyhun bəy Hacıbəyli
cu ildə Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərlik etdiyi Azərbaycan
nümayəndə heyətinin tərkibində Versal sülh konqresinin işində iştirak
etmək üçün Fransaya getmişdi. ci ilin baharında Bakıda, bütün
Azərbaycanda baş vermiş faciəli hadisələrlə əlaqədar olaraq o da vətənə
qayıda bilməmiş, ömrünün sonuna qədər Parisdə yaşamalı olmuşdur.
ci ildə C. Hacıbəylinin tərcüməsində və onun rejissorluğu ilə Parisin
«Femina teatrı»nda Ü.Hacıbəylinin «Arşın mal alan» operettası tamaşaya
qoyulmuşdur.
Ceyhun bəyin cü ildə Bakıda nəşr edilmiş «Seçilmiş əsərləri» (rus
dilində) kitabındakı məqalələri mövzusu və problemlərin vacibliyi etibarilə
bu gün də öz aktuallığını saxlamaqdadır. Onun «Qarabağ dialekti və
folkloru» monoqrafiyası Yaxın Şərqi, Azərbaycanı, onun ayrılmaz parçası
olan Qarabağın adət və ənənələrini, dilimizi öyrənmək istəyən avropalılar
üçün zəngin bir xəzinədir. Burada xalq ədəbiyyatımız və dialektlərimizlə
əlaqədar elə səciyyəvi, ümumiləşdirilmiş məlumatlar təqdim olunur
ki, həmin məlumatlar o vaxtadək nəinki Fransada və Rusiyada, hətta
Azərbaycanın özündə də bu cür sistemli şəkildə nəşr edilməmişdi.
Əsər otuz üç kiçik bölmədən ibarətdir. Bu bölmələrdə xalq arasında
dolaşan bayatılar, alqışlar, qarğışlar, yalvarışlar, hədə-qorxular, andlar,
oxşamalar, beşik nəğmələri, ağılar, müraciət formaları, zarafatlar, məzəli
deyimlər və i.a. toplanıb təsnif edilmişdir.
Mühacirət ədəbi-elmi fikri XI-XII yüzilliklər farsdilli Azərbaycan
poeziyasını: Qətran Təbrizi, Məhsəti Gəncəvi, Nizami Gəncəvi, Xaqani
Şirvani kimi klassiklərin yaradıcılığını milli ədəbiyyat tariximizin
qiymətli faktları kimi dəyərləndirir və bu zaman dil amilindən çox,
əsərin məzmununun milli qənaətlərimizə cavab verməsini vacib sayırdı.
Bu baxımdan M. Ə. Rəsulzadənin «Azərbaycan şairi Nizami» ()
monoqrafiyası öz sanbalı və siqləti ilə seçilir.
Azərbaycanda milli qurtuluş hərəkatının ən görkəmli xadimlərindən
və ilk Demokratik Cümhuriyyətimizin banilərindən biri kimi
tanınan M. Ə. Rəsulzadə həm də məşhur publisist və alim idi. Onun
yaradıcılığının baş mövzusu Azərbaycandır. Yəni M. Ə. Rəsulzadə məqalə
və kitablarının başlığına çıxarıb-çıxarmamasından asılı olmayaraq, bütün
əsərlərində Azərbaycanın tarixini, siyasi coğrafiyasını, dilini, ədəbiyyatını,
ədəbi-mədəni əlaqələrini, xalqımızın mənəvi gücünü, azadlıq eşqini,
istiqlal əzmini tədqiq etmişdir. Bu mənada onun sayı-hesabı hələ dəqiq
müəyyənləşdirilməmiş, bir yerə toplanıb tam halda nəşr olunmamış irsini
«Azərbaycannamə» kimi şərəfləndirmək ədalətli olardı. Hələ «Azərbaycan
cümhuriyyəti» kitabında o, «Ədəbi və milli intibah» adlı xüsusi fəsildə
«Koroğlu», «Əsli və Kərəm», «Aşıq Qərib» kimi folklor örnəklərimizin xalq
ruhundan xəbər verən dastanlar olub Azərbaycanda geniş yayıldığından,
Füzuli irsinin ölməzliyindən bəhs etmiş və belə bir fikri əsaslandırmışdır
ki, bu böyük sənət duhasının yaradıcılığı sayəsində «Azərbaycan türk
ədəbiyyatı müstəqil bir cərəyan halına düşmüşdür». Alim XX əsrdə bir
tərəfdən türk, digər tərəfdən də rus ədəbiyyatından təsirlənən Hadi, Sabir,
Cavid, Cavad, Səhhət kimi sənətkarların yaradıcılığını fərqləndirmişdir.
C.Məmmədquluzadənin «Anamın kitabı», S. S. Axundovun «Laçın
yuvası», H. Cavidin «Peyğəmbər» dramları, Ə. Cavadın «Nədən yarandın?»
şeiri kitabda nisbətən geniş təhlil olunmuşdur. seafoodplus.infon əsərlərinin dili
alimin çox xoşuna gəlmiş, xüsusən, «Səyavuş»da o, türk şeirinin gözəllik
sirlərini «bilən bir sənətkarın ifadə parlaqlığını» görmüşdür.
M. Ə. Rəsulzadənin fikrincə, bolşevik dövründən əvvəlki yazıçılardan
sovet idarəsi altında ən böyük müvəffəqiyyət C. Cabbarlıya nəsib
olmuşdu. Dramaturqu ancaq kollektivçilik ruhunun təmsilçisi hesab edən
tənqidçilərdən fərqli olaraq, M. Ə. Rəsulzadə bu istedadlı sənətkarın öz
pyeslərinə verdiyi adlarda bir fərdiyyətçilik mübəlliği kimi çıxış etdiyini
söyləyir və fikrini sübut etmək üçün oxucuları onun əsərlərinin adlarına
bu baxımdan xüsusi diqqət verməyə çağırırdı. seafoodplus.infoğunun Stalini idealizə
edən bəzi şeirlər yazdığını göstərməklə yanaşı alim onun «Vaqif» mənzum
dramını «Azərbaycan səhnəsinin Azərbaycan vətənpərvərliyinə rəvac verən
ən uğurlu əsəri» adlandırmışdır. seafoodplus.infoğunun şairlik qüdrəti haqqında aydın
təsəvvür oyatmaq üçün «Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı» əsərində «Vaqif»
pyesindən Qacarla Vaqifin məşhur dialoqu tam şəkildə nümunə kimi
verilmişdir («Aha, baş əyməyir hüzurumda bu…»). Çağdaş Azərbaycan
ədəbiyyatı barədə mülahizələrini yekunlaşdıran alim iqtibas kimi gətirdiyi
nümunələr əsasında belə düzgün bir nəticəyə gəlmişdi ki, hər cür senzor
maneələrinə və partiya orqanlarının çox sərt nəzarətinə baxmayaraq
«qırmızı istilanın kommunizm ölkəsində milli hissi öldürdüyünə dair
söylənən bədbin hökmlər mübaliğəlidir. Bu hiss yaşayır, çarpışır və millətin
ruhunu əks etdirən aynada – onun ədəbiyyatında öz əksini tapır».
M. Ə. Rəsulzadənin ədəbiyyatşünaslıq sahəsində ən sanballı əsəri
«Azərbaycan şairi Nizami» monoqrafiyasıdır. Bu kitab şairin əsərlərini
və onun ətrafında aparılmış tədqiqatları orijinalında, yəni farsca oxuyan,
yüksək elmi səviyyəyə və incə bədii zövqə malik olan bir alimin çoxillik
araşdırmalarının məhsuludur. Dörd fəsildən ibarət kitab Nizami Gəncəvinin
dövrü, mühiti, həyatı, yaradıcılığı, ədəbi sələflərinə münasibəti, sənətdə
xələflərinin şairə münasibəti, «Xəmsə»nin bədii xüsusiyyətləri, Nizami
ədəbi məktəbi və s. haqqında sanballı monoqrafiyadır.
Müqəddimədə müəllif Nizaminin irsi və onun yaradıcılıq taleyi ilə bu və
ya digər dərəcədə bağlı olan bir sıra çox vacib problemləri işıqlandırmışdır.
Bunlardan biri Şərq mədəniyyətinə türklərin, Azərbaycan xalqının verdiyi
qiymətli töhfə məsələsidir. O, belə bir fikri əsaslandırır ki, Şərq aləmində
bəzi hallarda islam mədəniyyəti adı altında birləşdirilən elm, ədəbiyyat,
incəsənət, xüsusən poeziya əsərlərinin yaranmasında ərəblərlə bərabər,
onlar qədər, bəzi sahələrdə hətta onlardan da artıq türklərin və farsların
xidmətləri vardır. Bu sahədə adları bir qayda olaraq həmişə birinci çəkilən
görkəmli sənət korifeyləri arasında fars Ə.Firdovsi, özbək Ə.Nəvai ilə
yanaşı azərbaycanlı N. Gəncəvinin də şərəfli adı xüsusi əzəmətlə səslənir.
Şairin əsərlərindən aldığı çoxsaylı faktlar və onların elmi təhlili əsasında
müəllif dönə-dönə təkrar edir ki, Nizami qəlbi türk sevgisi, Qafqaz şəraiti
ilə bağlı olan, yurdunun tarixi müqəddəratından və ölkəsinin özünəməxsus
gözəlliklərindən nəşət edən bir Azərbaycan şairidir.
Nizaminin şəxsiyyəti məsələsi bütün əsər boyu müəllifin diqqət
mərkəzindədir. Lakin kitabın birinci fəslində Nizaminin tərcümeyi-halına
dair müxtəlif mənbələrdən toplanmış faktları, eləcə də şairin Azərbaycan
hökmdarları ilə münasibətlərinə dair onun özünün «Xəmsə»də yazdıqları
əsasında tədqiqatçı bu böyük söz ustadının şəxsiyyətini bugünün oxucusu
üçün daha da doğmalaşdırır, vüqarı, əyilməzliyi, mənəvi ucalığı barədə
təsəvvürləri zənginləşdirir. Bu zəmində Nizaminin dünya ədəbiyaytında
mövqeyi məsələsinin qoyuluşu bizə daha inandırıcı görünür. Azərbaycan,
İran və Hindistanın görkəmli söz ustalarından gətirilən etiraflar bir daha
təsdiq edir ki, «aşiqanə məsnəvilər yazmaqda… heç kim şeyx həzrətlərinin
(Nizaminin) səviyyəsinə yüksələ bilməmişdir. Nizaminin izilə getmək
və onun xırmanından qalan başaqları toplamaq məqsədilə Əmir Xosrov
Dəhləvi kimi bəzi şairlər «Xəmsə» yazmışlarsa da, əsərlərinin yalnız
adlarını ustadınkına bənzədə bilmişlər».
Monoqrafiyanın ən geniş fəsillərindən biri «Xəmsə»dəki məsnəvilərin
onların yazılış tarixinə uyğun bir ardıcıllıqla təhlilinə həsr olunmuşdur.
«Sirlər xəzinəsi»ndəki bütün «məqalə»lərin ideyasını yığcam şərh edən alim
onları müşayiət edən hekayələri də açıqlayır. Bizim zəmanəmizdə dərslik
və müntəxəbatlarda tanınan adlarla desək, «Kərpickəsən qoca ilə cavanın
dastanı», «Sultan Səncər və qarı», «Ənuşirəvanla bayquşların söhbəti» kimi
mənzum hekayələrin məzmununu açır. Bütövlükdə «Sirlər xəzinəsi»ni
təlqinçi, tərbiyəvi əsər adlandırır, insan əxlaqını kamilləşdirməyə xidmət
baxımından çox yüksək qiymətləndirir.
«Xəmsə»nin ikinci əsəri olan «Xosrov və Şirin»dən bəhs edərkən
M.Ə.Rəsulzadə əvvəlcə onun janrını müəyyən etmiş və məsnəvini haqlı
olaraq mənzum roman adlandırmışdır. Qədim Şərqdə Xosrov və Şirinin
məhəbbət macərasına dair ayrı-ayrı epizodların qələmə alındığı ədəbi
məxəzləri yada salan alim belə hesab edir ki, Nizami bu hekayəti tam
şəkildə nəzmə çəkən ilk şairdir və onun əsərinin məziyyəti qəhrəmanların
daxili aləmini, psixologiyasını dərindən əks etdirməsindədir. M. Ə. Rəsulzadə
«Xəmsə»nin digər nümunələri kimi «Xosrov və Şirin» romanının da
məzmununu yığcam şəkildə öz əsərində vermişdir və bizim qənaətimizə
görə haqlı iş görmüşdür. Eyni üsuldan müəllif «Yeddi gözəl» və
«İsgəndərnamə» haqqında bölmələrdə də istifadə etmiş, bilavasitə həmin
əsərlərin konkret məzmunundan çıxış edərək onların təhlilini vermişdir.
«İsgəndərnamə»nin təhlilində M. Ə. Rəsulzadə bu əsərin «Xəmsə»nin
digər nümunələrindən fərqləndirən özünəməxsusluğu üzərində dayanaraq
nizamişünaslıq elmi üçün yeni olan bir xüsusiyyəti aşkarlayır. Alim göstərir
ki, bu əsər müəyyən tarixi şəxsiyyət və hadisələr haqqında yazıldığına,
epik vüsətinə baxmayaraq, onda dərin bir lirizm var. İsgəndərin hər bir
hərbi və siyasi qələbəsi eyni zamanda bir eşq macərası ilə süsləndirilir.
Beləliklə, əsərdə «İsgəndər bir imperator, peyğəmbər, filosof olduğu
qədər də bir aşiqdir». Alim Nizami «Xəmsə»sini müəyyən mövzular üzrə
araşdırır, şairin farslar və fars mədəniyyəti, türkçülük aləmi və türklər,
Qafqaz torpağı haqqında mülahizələrini, eləcə də bəşəriyyətin zərif cinsi
olan qadın haqqında fikirlərini təhlil edib ümumiləşdirir. Məsnəvilərdən
gətirdiyi faktlar əsasında sübut edir ki, Nizami «türk» kəlməsilə öz
əsərlərində gözəl, mərd, qəhrəman, ağıllı kimi keyfiyyətləri ifadə etmişdir.
Bu keyfiyyətləri Nizami özünün qadın qəhrəmanlarında da görmüş və dönə-
dönə təqdir etmişdi. Xosrovun cənazəsi yanında özünü həlak etmiş Şirin
haqqında şairin bu sözləri çox ibrətamizdir: «Afərin Şirinə və onun şirin
ölümünə, can verib, can almağına!» M.Ə.Rəsulzadənin fikrincə, Nizami
bu sözləri türk ənənələrindən, Qafqaz şəraitindən ilham alaraq yazmışdır.
M. Ə. Rəsulzadənin Nizami haqqında kitabı mühacirət ədəbi fikrinin,
özəlliklə nizamişünaslığın ən dəyərli uğurlarından biri, bəlkə də birincisi
olub XX əsrin ikinci yarısından etibarən Azərbaycanda ədəbiyyat elminin
inkişafına ciddi kömək etmişdir.
Anadilli poeziyamızın Həsənoğlu, Qazi Bürhanəddin, Nəsimi,
Xətai, Füzuli kimi klassiklərinin yaradıcılığı haqqında da mühacirət
ədəbiyyatşünaslığının maraqlı qənaətləri vardır. Mühacir alimlər XV əsrin
sonu – XVI əsrin əvvəllərini anadilli poeziyamızın ən parlaq dövrü kimi
təqdim edir, onun qısa bir zamanda çiçəklənməsini ayrıca vurğulayırdılar.
Ə. Yurdsevərə görə, Səfəvilərin Azərbaycan dilini dövlət dili elan etməsi
XVI əsrdə bu dildə yaranmış ədəbiyyatı ən kamil inkişaf səviyyəsinə
çatdırmışdı. Hələ cü ildə M. Ə. Rəsulzadə İstanbulda işıq üzü görmüş
«Azərbaycan Cümhuriyyəti» əsərində Füzulini «bütün türklüyün dahi
şairi» kimi səciyyələndirir və qeyd edirdi ki, «Hafiz divanı farslar üçün nə
isə, Azərbaycan türkləri üçün də Füzuli divanı odur».
Molla Pənah Vaqifi modern Azərbaycan ədəbiyyatının banisi sayan
Ə.Cəfəroğlu onun ədəbiyyatımıza gətirdiyi yenilikləri, lirikasının ana
motivlərini belə səciyyələndirir: «Şeirlərində şəklən əski klassik ədəbiyyata
bağlı qalmaqla bərabər, ifadə, mövzu, hətta təbir və kəlmə xəzinəsi
baxımından da tamamilə azəri xalqının ruhuna sadiq qalmışdır. Dili sadə
və xalq dili idi. Şeirə yerli dialekt ünsürləri daxil etməkdə heç bir mənfilik
görməmişdir. Və bu baxımdan azəri poeziyasının gəlişməsində, realist
şüurun ilk örnəklərini verməkdə müvəffəq olmuş və bu üzdən Vaqifin
ədəbi yaradıcılıq qabiliyyəti milli Azərbaycan ədəbiyyatı inkişafının qəti
bir mərhələsini təşkil etmişdir. Həyatı olduğu kimi, qadını isə həyat nəşəsi
olaraq qəbul etmək, Vaqifin ədəbiyyata gətirmək istədiyi əsas realizm
ünsürləri idi. Eşq, insan gözəlliyi, təbiət təsvirləri Vaqifdə ana motivlər
olaraq keçir» (Cəfəroğlu, 40).
Digər mühacir alim Ə.Yurdsevər «Azərbaycan ədəbiyyatında Vidadi
və Vaqifin yaradıcılığı» əsərində XVIII əsri ədəbi-mədəni həyatımızın
dönüş nöqtəsi kimi qiymətləndirir. Yurdsevərin təqdimində də Vaqif öz
dövrünün yeni şeir üslubunu yaradan, şeirləri həm forma, həm də məzmun
baxımından milli mahiyyət daşıyan sənətkardır.
Mühacirət ədəbi-elmi fikri XIX əsr ədəbiyyatını modern Azərbaycan
ədəbiyyatının növbəti inkişaf mərhələsi kimi araşdırır və bu əsrdə ədəbi
prosesin aparıcı meyli kimi realizm ədəbi cərəyanının formalaşmağa
başlamasını vurğulayırdı. M. B. Məhəmmədzadənin «Fətəli Axundzadə»,
«Mirzə Fətəli və Puşkin», Ə. Yurdsevərin «Mirzə Fətəli Axundzadənin həyatı
və əsərləri», «Qasım bəy Zakir», «cu əsr Azərbaycanındakı modern və
realist ədəbi cərəyanlar», «Abbasqulu ağa Bakıxanov», Ə. Cəfəroğlunun
«Mirzə Fətəli Axundzadə», «Böyük azəri türkçüsü Mirzə Fətəli» və s.
araşdırmalarında XIX əsr ədəbiyyatının çeşidli problemləri tədqiqat
predmetinə çevrilir. Bu əsrdə təzə ədəbiyyatın ilk görkəmli nümayəndələri
kimi seafoodplus.infoıxanov, İsmayıl bəy Qutqaşınlı və Mirzə Şəfi Vazehin ədəbi
fəaliyyətinin əhəmiyyətini qeyd edən mühacirət elmi Qasım bəy Zakiri
Vaqif yaradıcılığında erkən inkişaf mərhələsini keçirən realizmin mahir
davamçısı sayır, satiranın böyük ustadı kimi dəyərləndirirdi. Mühacirət
ədəbiyyat elminin M. F. Axundzadənin bədii yaradıcılığı, ədəbi-tənqidi
və fəlsəfi görüşləri barədə araşdırmalarını isə cəsarətlə axundovşünaslıqda
xüsusi bir mərhələ kimi qiymətləndirmək olar.
«Azərbaycan dram ədəbiyyatı» əsərində C.Məmmədquluzadənin
əsərlərindən xüsusi bəhs edən Ə.Yurdsevər «Ölülər»lə yanaşı, «Anamın
kitabı» pyesinin üzərində də ətraflı dayanır. Mühacir alimin fikrincə, Mirzə
Cəlil «Anamın kitabı»nda Azərbaycanın qurtuluşu, hürriyyət və istiqlala
qovuşması üçün sinif, partiya, zümrə və kültür fərqinə varmadan bütün
vətən övladlarının birliyi ideyasını təbliğ etmişdir» (Yurdsevər, ;
27).
Mühacirət ədəbiyyatşünaslığı sovet Azərbaycanındakı ədəbi prosesi
də daim diqqət mərkəzində saxlamışdır. M.Ə.Rəsulzadənin «Çağdaş
Azərbaycan ədəbiyyatı», M. B. Məhəmmədzadənin «Azəri ədəbiyyatının
dünəni və bugünü», «Cəfər Cabbarlı», S.Təkinərin «Sovet Azərbaycanında
tənqidlərə hədəf olan bəzi şeirlər üzərində incələmələr», «Azərbaycan sovet
ədəbiyyatında müqavimət hərəkatının milli xarakteri», Ə. Cəfəroğlunun
«Şəkilcə milliyyətçi sovet türk ədəbiyyatı», «Sovetlər Birliyi türkolojisi
araşdırmalarındakı rus kültür üstünlüyü davası» və s. məqalələr mühacir
ədəbiyyatşünasların sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatına obyektiv elmi
meyarlarla yanaşdıqlarını göstərir.
Buraya qədər söylənənlər mühacir ziyalılarımızın milli ədəbiyyat
elminin inkişafında mühüm rol oynadıqlarını təsdiq edir. Lakin təəssüf
ki, sovet dövründə məlum qadağalarla əlaqədar olaraq, onların zəngin
ədəbi-elmi irsi Vətəndə yayıla bilməmiş, həmin irsin yaradıcıları isə «xalq
düşməni», «vətən xaini» kimi böhtanlarla təhqir və ittiham olunmuşlar.
Mühacirət irsinin vətənə qayıdışı yalnız Azərbaycan Respublikasının
Dövlət müstəqilliyinin bərpasından sonra mümkün olmuş, həmin
irsin nəşri, tədqiqi və təbliği yönündə bir sıra mühüm işlər görülmüş və
hazırda da görülməkdədir. Bugün mühacirət ədəbiyyat elmi Azərbaycan
ədəbi-nəzəri fikrinin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi elmi dövriyyəyə daxil
olmuşdur.
Milli ədəbiyyat elminin inkişafında siyasi mühacirlərimizlə yanaşı,
xarici ölkələrdə yaşayan digər soydaşlarımızın da xidmətləri vardır.
Onlardan biri London Universitetinin professoru Turxan Gənceyidir. Əslən
Gəncədən olan Turxan bəy ci ildə Təbrizdə anadan olmuş, İstanbul
Universitetində ali filoloji təhsil almışdır. Türk və İran filologiyası üzrə
nüfuzlu mütəxəssis olan T. Gənceyi Neapol Frankfurt-Mayn, Hamburq
universitetlərində Şərq xalqları ədəbiyyatlarından mühazirələr oxumuşdur.
Alimin Orxon-Yenisey abidələri, «Divani-lüğatit türk», Əlişir Nəvai, Şah
İsmayıl Xətai yaradıcılığı barədə araşdırmaları maraqla qarşılanmışdır.
Ulu babaları əslən Azərbaycandan olan tanınmış Türkiyə alimləri prof. Əli
Yavuz Akpınarın və Nizaməddin Onkun ədəbiyaytşünaslıq fəaliyyətləri də
əksər türk ölkələrində elmi ictimaiyyətə yaxşı məlumdur. Uzun illərdən
bəri İzmir Egey Universitetində kürsu başkanlığı yapan Əli Yavuz Akpınar,
Federal Almaniyada çalışan Nizaməddin Onk Azərbaycan ədəbiyyatının
müxtəlif problemləri ilə bağlı çoxsaylı araşdırmaların müəllifləridir. Məhz
bu sahədəki səmərəli fəaliyyətlərinə görə onların ikisi də Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin fəxri üzvü seçilmişlər.
Biz xaricdə yaşayan soydaşlarımızın milli ədəbiyyatşünaslıq elmimizin
inkişafındakı xidmətlərindən ən ümumi şəkildə bəhs etdik. Sovet dövründə,
bütün ideoloji basqılara baxmayaraq, Azərbaycanda da ədəbiyyatşünaslıq
sahəsində görkəmli alimlər fəaliyyət göstərmişlər. Onlar da çox böyük
ictimai, siyasi, inzibati təzyiqlərə məruz qalıblar. Məşhur ədəbiyyat
tənqidçisi və nasir Seyid Hüseyni, folklorçu alim Vəli Xuluflunu, ədəbiyyat
tarixçisi Əmin Abidi bolşeviklər qurşuna düzmüşlər. Klassiklərin nadir
əlyazmalarını min bir məşəqqətlə toplayıb göz bəbəyi kimi qoruyan,
araşdırıb təhlil və nəşr edən Salman Mümtaz dahi Hüseyn Cavid kimi
Sibirin buzlu cəhənnəmində həlak olmuşdur. Fəlsəfə akademiki, ədəbiyyat
tənqidçisi Heydər Hüseynov rejimə protest əlaməti olaraq şah damarını
kəsib həyatla vidalaşmışdır.
Məşhur ədəbiyyatşünas alimlər: akad. M.A. Dadaşzadə, akad. seafoodplus.infoı,
akad. seafoodplus.infomov, prof. M.Rəfili, prof. Ə.Sultanlı, prof. Mir Cəlal
Paşayev, prof. M.Təhmasib, prof. M. Quluzadə daim nəzarət altında
olmuşlar. Məlum səbəblər üzündən onlar heç də həmişə düşündüklərini,
ürəklərindən keçənləri yazıb nəşr etdirə bilməmişlər. Məsələn, onlar
XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın Rusiya imperiyası tərəfindən işğal
olunduğunu yaxşı bilsələr də heç vaxt bu tarixi həqiqəti öz əsərlərində
açıb-ağartmamışlar. Bolşevik-daşnak qoşunlarının ci ildə on minlərlə
insanın günahsız qanını axıtmaqla ölkəmizi zor gücünə sovetləşdirdiklərini
yaza bilməmişlər.
Bununla belə, yenə də vaxtilə bolşeviklərin güllələdikləri böyük
alim Firidun bəy Köçərlidən sonra ilk Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini
onlar yaratmışlar. Alman faşistləri ikinci dünya savaşında Avropa
paytaxtlarındakı mədəniyyət abidələrini dağıdaraq soldat çəkmələri ilə
onları tapdaladığı bir vaxtda paytaxtımız Bakı şəhərində alimlərimiz
iki sanballı cilddə ilk sistemli Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini yazıb nəşr
etdirmişlər. Gəncəli Nizaminin illik yubileyini hazırlayıb çox geniş
miqyasda keçirmişlər. Dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra onlar dahi
Məhəmməd Füzulinin illik, «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunun
illik yubileyləri münasibəti ilə ə yaxın kitab hazırlayıb dünya işığına
çıxarmışlar.
Nə yazıq ki, mühacirətdə doğma yurd həsrəti ilə dünyasını dəyişənlər,
Sovetlər birliyinin buzlu cəhənnəmləri olan Uralda, Sibirdə, Uzaq Şərqdə
çürüyənlər bunları görmədilər. Onlar görmədilər ki, bu gün Azərbaycanın
mühacir alimləri də, ölkəmizin həqiqi azadlığa qovuşmuş araşdırıcıları
da bir araya gəlib elmimizin vaxtı çatmış problemlərini birlikdə araşdırır,
müzakirə edir, ümumiləşdirir, ba sahədə gələcək yeni uğurların əsasını
qoyurlar.
KAYNAKÇA
1. Cabbarlı, N., (), Mühacirət və klassik ədəbi irs. Bakı: Elm,
2. Cəfəroğlu, Ə., (), «Modern Azərbaycan ədəbiyyatına toplu bir
baxış», Azərbaycan yurd bilgisi. İstanbul, sayı 37,
3. Yurdsevər, Ə., (), Azərbaycan dram ədəbiyyatı. Ankara,
AHMET HAŞİM KARŞISINDA ORHAN VELİ
*
NEMUTLU, ÖZLEM
TÜRKİYE/ТУРЦИЯ
ÖZET
Orhan Veli, Türk şiir tarihinde önemli bir kırılma ve değişme evresi olan
Garip şiirinin öncüsü ve en tanınmış şairidir. Şiire Ahmet Haşim, Yahya
Kemal Beyatlı, Ahmet Hamdi Tanpınar, Ahmet Muhip Dranas ve Necip
Fazıl Kısakürek gibi şairlerin etkisinde kaldığı örneklerle başlamış, ancak
daha sonra geleneğin temsilcisi saydığı isimlerini zikrettiğimiz şairlerden
farklı bir sanat anlayışı doğrultusunda yepyeni, “garip” addedilecek eserler
kaleme almıştır. Söz konusu eserlerini yazarken de kanaatimizce bütün ge-
lenekle hesaplaşmakla birlikte en çok Ahmet Haşim’in şiir anlayışını göz
önünde bulundurmuştur. Bir bakıma onun şiirine Ahmet Haşim’in şiiriyle
hesaplaşmanın ürünü olarak da bakılabilir. Bu bağlamda “The Influence of
Anxiety” adlı kitabında Harold Bloom’un da kullandığı terimlerden yola
çıkarak söyleyecek olursak, öncü şair-selefi Ahmet Haşim’in etkisinde şi-
ire başlamış, ancak kendi kimliğini ispat edebilmek adına onu reddetmiş,
yepyeni bir şiir örneği vermiştir. Bununla birlikte halef şair olarak selefinin
izlerinin zaman zaman ortaya çıkmasına engel olamamıştır.
Anahtar Kelimeler: Selef Şair, Halef Şair, gelenek, ret, kimlik.
ABSTARCT
Orhan Veli Against Ahmet Haşim
Orhan Veli Kanık is the Pioneer and the most important poet of the new
era called First Modern or Bizzare Poetry (Garip Şiiri) reflecting an im-
portant refracting and changing in the history of Turkish poetry. He started
writing his early poems under the influence of the modern poets such as
Yahya Kemal Beyatlı, Ahmet Haşim, Ahmet Muhip Dranas, Ahmet Hamdi
Tanpınar and Necip Fazıl Kısakürek, but later he changed his idea and
understanding of art and poetry of those poets whom he considered as
the representative of the tardition (classical poetry). The pomes written
by Kanık was called “garip” (bizzare) during that time by other poets. In
* Dr. Özlem Nemutlu, Celal Bayar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Yeni
Türk Edebiyatı Ana Bilim Dal
our opinion, while he was writing his new peoms rejecting the old or clas-
sic poems of Yahya Kemal and others, he took into consideration Ahmet
Haşim’s understanding of poetry. In a way, we can consider Orhan Veli’s
poems as the result or product of the reckoning with Ahmet Haşim’s poems.
In this context, Harold Blooms’ concepts taking place in “The Influence of
Anxiety” can be used for the explanation of the Orhan Veli’s place against
Haşim. When we apply Blooms’s terminology into Orhan Veli’s poems,
we can see that Orhan Veli started writing poetry under the influnece of
his Pioneer/ initiator poet Ahmet Haşim, but later in order for him to proof
his identity and personality in Turkish poetry, he has rejected his initiator,
Haşim and his understandingi of poetry, and brought about a new and ori-
ginal poetry samples. Together with this rejectoin, he as a follower poet
was not be able to escape from the emanation of influence of his Pioneer/
initiator poet Haşim from time to time, too.
Key Words: Precursor Poet, Later Poet, tradition, rejection, identity.
Orhan Veli, Türk şiir tarihinde büyük bir kırılmanın ve köklü bir deği-
şikliğin ifadesi olan Garip akımının Oktay Rifat ve Melih Cevdet’le birlik-
te üç temsilcisinden biri ve en ateşli savunucusudur. Bundan dolayıdır ki,
akımın poetikası niteliğinde olan Garip önsözünü yazan Orhan Veli olur.
Sanatçı, gerek söz konusu önsözü yazarken gerekse benimsedikleri şiir
görüşüne uygun “garip” tarzdaki şiirleri kaleme alırken, eser verdikleri dö-
neme hâkim olan ve bir nevi aşılmaz kurallarla âdeta statükolaşan edebiyat
geleneğini yıkmak istiyordu. Orhan Veli ve arkadaşlarının ilk edebî ürün-
lerini vermeye başladıkları sıralarda Türk şiirinde başta hececiler olmak
üzere, Fransız sembolistleri ve parnesyenlerin izinde aruz vezniyle imajist
şiirler yazan Ahmet Haşim, Yahya Kemal Beyatlı, Ahmet Hamdi Tanpınar,
Ahmet Muhip Dranas, Necip Fazıl Kısakürek gibi isimlerin oldukça etkili
olduğunu görmekteyiz. Bu isimlerin yanı sıra kendine özgü bir tarzda aruz
vezniyle yazan Âkif’i, eski şöhretlerini yitirmekle birlikte hâla yazmaya
devam eden Cenap’ı ve Hâmit’i de sayabiliriz. Burada putları kırmak üze-
re yola çıkan Nazım Hikmet ve Ercümend Behzad’ın farklı yollarla ede-
biyat tarihimizde vezinsiz şiir yazma geleneğini başlatmak suretiyle Garip
akımının doğuşunu hazırladıklarını da hatırlatmalıyız1. Ancak bütün bu
isimler ve onların temsil ettikleri eğilimler içerisinde devrin edebiyat dün-
yasında belirleyici olan Hececiler ile Ahmet Haşim ve Yahya Kemal’dir.
1
Bu konuda bkz. İnci Enginün, Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı, Dergâh Yayınları, İstanbul , (Enginün,
Garip hareketinden önce şiirimizde hüküm süren şahsiyetleri ve anlayışları “Eskiler”, “Memleket Edebiyatı” ve
“Öz Şiir” başlıkları altında ele alır. ss. ) Hakan Sazyek, Cumhuriyet Döneminde Türk Şiirinde Garip Hare-
keti, İş Bankası Yayınları, Ankara , s, Asım Bezirci, Orhan Kanık, Eti Yayınevi, İstanbul , 79 s.
Biz bu bildirimizde-yazımızda, Garip akımının en önde gelen savunu-
cusu Orhan Veli’nin şiirleri üzerinde duracak ve onun edebî şahsiyetinin
şekillenmesinde yukarıda bahsettiğimiz bütün edebî geleneklerin ve ede-
biyatçıların büyük etkisi olmakla birlikte kanaatimizce oldukça belirleyi-
ci bir fonksiyona sahip Ahmet Haşim’in şiir anlayışı ve şiir örnekleriyle
Orhan Veli’nin şiirlerini çeşitli açılardan mukayese etmeye ve buradan
yola çıkarak Orhan Veli’nin Ahmet Haşim’i aşmak için hangi mekanizma-
lara başvurduğunu göstermeye çalışacağız. Burada şunu hatırlatmakta fay-
da var ki, üzerinde duracağımız bu konu, Orhan 2, Hakan Sazyek3, Asım
Bezirci4, Cemil Yener5 gibi araştırmacılar tarafından da çeşitli vesilelerle
ele alınmıştır. Biz, büyük ölçüde bu isimlerin tespitlerinden faydalanmak-
la birlikte mümkün olduğunca tekrara düşmeyecek, zaman zaman Harold
Blomm’un da görüşlerine başvurmak ve metinlere daha çok gitmek sure-
tiyle Orhan Veli’nin şiirini yazarken, Ahmet Haşim’in poetikası ve şiirle-
riyle hangi vasıtalarla hesaplaşmaya gittiğini göstermeye çalışacağız.
“Yazarın ölümü”nü ilan ederek edebiyatı gayriinsanîleştiren postyapı-
salcılara karşı çıkarak bir edebî eserin meydana getirilmesinde “yazarın
rolü”ne dikkat çeken çağdaş eleştiri yazarı Harold Bloom, dilimize “te-
sir anksiyetesi” veya “etkilenme endişesi” şeklinde tercüme edilen “The
Influence of Anxiety” başlıklı teorik anlayışın temsilcisidir6. “Bloom’un
teorisine göre bir şair, kendisini müjdeleyen bir “selef” ya da baba şairin
şiir veya şiirleri muhayyilesine hükmetmeye başladığında şiir yazmaya
yönelmektedir. Selef karşısında “kendini gecikmiş bulan” şairin davra-
nışları, Freud’un baba ile oğul arasındaki Ödip ilişkisinin tahliline ben-
zer şekilde, bir kararsızlık içindedir. Yani bu davranışlar sadece hayran-
lığı değil, (güçlü bir şairin bağımsız ve mutlaka orijinal olmaya kendini
mecbur hissetmesi yüzünden) nefreti, kıskançlığı ve baba şairin çocuğun
muhayyile yeteneğine ket vurması endişesini de içerir. Gecikmiş şair, baba
şairi “kendini savunmaya dönük bir şekilde” eseri kendi bilinçli kabulü-
nün dışına çıkarıp bozarak okumak suretiyle bilinçsiz bir şekilde kendi
bağımsızlık ve üstünlük duygusunu korur. Ancak şair, ebeveynin kusurlu
2
Orhan Okay, “Orhan Veli ve Garip Önsözü”, “Ahmet Haşim ve Piyale Önsözü”, Poetika Dersleri, Hece Ya-
yınları, Ankara: , ss.
3
Hakan Sazyek, a.g.e. s, s. vs gibi.
4
Asım Bezirci, Orhan Veli’nin ilk şiirlerini sadece başta Ahmet Haşim olmak üzere Ahmet Muhip Dranas,
Ahmet Hamdi Tanpınar gibi şairlerden değil, Baudelaire, Rimbaud, Ronsard, René Bizet gibi Batılı şairlerden
de mülhem olarak yazdığını belirtir. Bkz. a.g.e. s.
5
Cemil Yener, “Ahmet Haşim-Orhan Veli Kanık”, Türk Dili, Aylık Fikir ve Edebiyat Dergisi, C: IX, Ocak
, Sayı: , ss.
6
Burada bize ders notlarını ve söz konusu konuyla ilgili tercümelerini kullanma izni veren hocam Prof. Dr.
Ömer Faruk Huyugüzel’e (Tesir anksiyetesi için bkz. seafoodplus.info, Glossary of Literar Terms, Forth
Worth: HBC, , ss. ) ve edebiyat terimleri konusunda yöneticiliğini yaptığı seafoodplus.info
sitesinden faydalandığım hocam Prof. Dr. Rıza Filizok’a teşekkür ederim.
şiirini, kendinden önce hiç yazılmamış orijinal şiiri yazmaya mahkûm olan
denemesinde tecessüm ettirmekten yine de kendini alıkoyamaz7. Bir başka
ifadeyle Terry Eagleton’un da belirttiği gibi, bir şair, kendisini kısırlaştıran
öncü güçlü şairin şiiriyle mücadeleye girer ve onu yeniden yazmaya ve
yorumlamaya çalışmak suretiyle kendini ispatlamaya çalışır8. Bloom, “ge-
ciken şair”in, “öncü veya selef” şairin şiirini altı şekilde bozup değiştire-
bileceğini belirttikten ve bu “bozup değiştirme” süreçlerinin söz sanatları
ve Freud’un savunma mekanizmaları arasındaki ilişkiye değindikten son-
ra söz konusu mekanizmalarla Kabalistlerin İbrani İncili’nin yorumunda
kullandıkları araçlar arasında bir benzerlik bulmuştur. Bloom, “Clinamen,
Tessera, Kenosis, Demonisierung, Askesis, Apophrades”9 terimleriyle ad-
landırdığı altı çeşit tahriften bahseder. Adı geçen savunma ve tahrif meka-
nizmaları, bir nevi kendinden önceki Hececilerle ve konumuzla ilgi olması
açısından en yoğun olarak Ahmet Haşim’in şiiriyle hesaplaşmaya giren
Orhan Veli’nin şiirinde de –bütün aşamaları ve türleriyle olmasa da– karşı-
mıza çıkmaktadır. Orhan Veli, bilhassa Ahmet Haşim karşısında kendisini
“gecikmiş” bir şair olarak görmektedir. Haşim, Ahmet Hamdi Tanpınar,
Ahmet Muhip Dranas, Necip Fazıl Kısakürek gibi önde gelen şairlerin,
Atatürk devrinin eleştiri otoritesi olarak kabul edilen Nurullah Ataç’ın da
büyük beğeni ve hayranlığını toplayan bir şairdir. Orhan Veli, devrin bir-
çok şairini etkileyen Haşim’le hem düz yazılarında –bunlara Garip önsö-
zünü de ilave edebiliriz- hem de şiirlerinde zaman zaman tavrını gizlemek-
le birlikte bir hesaplaşmaya girer. Bu bağlamda Orhan Veli’nin Haşim’in
şiirini aşma sürecini:
I. Şiirlerinde,
II. Düz yazılarında olmak üzere iki temel başlık altında ele alabiliriz.
Söz konusu sürecin nasıl tezahür ettiğini görmek için öncelikle şiirleri-
ne bakalım. Hakan Sazyek, Garip şairlerinin bilinen edebî mekteplerin ve
toplulukların aksine önce poetika ile değil de eserle, şiirle rakiplerinin kar-
şısına çıkmalarını, oldukça anlamlı bulur ve bu tavrı, mevcut şiir anlayışını
7
Harold Bloom, ’te yayımlanan ‘The Influence of Anxiety’ adlı kitabıyla söz konusu bakış açısının ede-
biyat tarihlerinin yazımında da etkili olacağını iddia etmektedir. Bkz. Terry Eagleton, Edebiyat Kuramı, Çev.:
Esen Tarım, Ayrıntı Yay., İstanbul , s.
8
Bkz. ag.e., s.
9
Bunlar sırasıyla, “Clinamen, temel aykırılık, öncü, selef şairin şiirini kötü okuma, onun yönelmediği noktaya
yönelme, hedef değiştirme; Tessera, önceki şiiri tamamlama ya da onu farklı tez oluşturacak şekilde kullanmak;
Kenosis, öncü şairin şiirini değersizleştirmek için onunla bütün bağlantıları kesiyor gözükme; Demonisierung,
öncü şairin şahsında, bütün edebiyat tarihini de içine alan bir anti melek kurgusu, şeytanîleştirme, böylece
ondaki üstün olarak kabul edilen nitelikleri bütün edebiyat tarihine mal ederek öncü şairin değerini düşürme;
Askesis, geleneksel vecde gelme tekniklerini sınırlandırma, öncü şairin şiirinde eksiklikler bulma; Apophrades
de ne yapılırsa yapılsın eserde öncü şairin etkisinin tamamen yok edilemeyeceği, tıpkı eski Atina inanışlarında
rastladığımız ölülerin ruhlarının belli günlerde evlerine dönmesi gibi öncü şairin halefin şiirinde varlığını bir
şekilde göstereceği anlamlarına gelmektedir. Bu son süreçte geciken şair, kendi kimliğini de bir bakıma bulmuş
olur. Çıraklık bitmiştir. Söz konusu tahrif mekanizmaları için bkz. (Almanca) www. seafoodplus.info
yıkmak için somut bir eserle çıkarak daha etkili olma, geleneksel tutumu
benimseyenlerce eleştirilmekten kaçınma ve bir edebî hareket, bir okul
olarak başlama amacını taşımama gibi sebeplere bağlar Gerçi durağan-
lığa ve kuralcılığa dayanan mektep anlayışını ve kendilerinin bir mektep
olarak görülmesini, sosyal hayatta olduğu gibi şiirde de sürekli gelişmeyi
ve değişmeyi benimseyen Garipçiler kabul etmeyeceklerdir. Ancak onla-
Sosyal Bilimler Kitabı
Abstract: The aim of this study is to determine the sentence information activities for the process of reading and listening/ monitoring texts in six themes in Turkish 8th Grade Lessons (Dörtel Press, a), Student Studybook (Dörtel Press, b) and Teacher Guidebook (Dörtel Press, c) interpret and evaluate them with a critical perspective. In the study, scanning model, which is one of the descriptive research patterns, was used. In the books examined at the end of the study, it was determined that the activities shaped around the phrases (noun clauses, adjective clauses, verb and verb groups, etc.); idioms, proverbs and phrases that can be evaluated in a phrase or sentence structure; meaning in sentence [(positive, negative, question, assumption, probability, comparison, suggestion, subjective and objective judgment; object-result, cause-effect sentences], and emotion (reproach, longing, sadness, regret, exaggeration, surprise, liking), the main and auxiliary elements of the sentence field; the main and auxiliary elements of the sentence such as sentence types according to meaning (positive, negative, question), place of predicate (canonical, transpose), type (noun and verb sentence) and structure (single predicate, multi predicate, verbial, conjunction); purpose according to its subject (active, passive) and object (transitive, intransitive), voice of verbs, sentence emphasis, sentence length, number of verbs in the sentence, expression disorders, etc. spread over a wide range in terms of the sentence information. At the end of the study, it was proposed to update and enrich the sentence information activities in 8th grade Turkish textbooks in the light of academic studies focused on grammar teaching processes, especially with the discovery learning in constructive approach carried out in the seafoodplus.infods: Sentence Knowledge Activities; 8th Grade Turkish Lessons, Student Study and Teacher Guide Book; Grammar Teaching with The Discovery Learning Method in Constructive Approach.
Folklor Akademi Dergisi (Folklore Academy Journal) - 3
3
Cilt 1 / issn: X
Uluslararası Hakemli Dergi International Refereed Journal
Yılda üç sayı çıkar
Three issues in a year
fad
Folklor Akademi Dergisi
Folklore Academy Journal
FOLKLOR AKADEMİ DERGİSİ Folklore Academy Journal
Cilt: 1 Sayı: 3 e-ISSN: X
Sahibi/Owner Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Yazarları Derneği adına Bican Veysel YILDIZ
Baş Editör/Chief Editor Prof. Dr. Işıl ALTUN (Kocaeli Üniversitesi)
Editörler/Editors Prof. Dr. Hanife Dilek BATİSLAM (Çukurova Üniversitesi) Doç. Dr. Sibel TURHAN TUNA (Muğla Üniversitesi) Dr. İsmail ABALI (Iğdır Üniversitesi) Dr. Çiğdem AKYÜZ (Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi) Dr. Şakire BALIKÇI (Mardin Artuklu Üniversitesi) Dr. Erhan SOLMAZ (Uşak Üniversitesi)
Yayın Kurulu/Editorial Board Doç. Dr. Abdullah ACEHAN (Dumlupınar Üniversitesi) Dr. Zülfikar BAYRAKTAR (Bandırma On Yedi Eylül Üniversitesi) Dr. Özgür ERGÜN (Kocaeli Üniversitesi) Bican Veysel YILDIZ (Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Yazarları Birliği) Sabri KOZ (Yapı Kredi Yayınları)
Redaksiyon/Dizgi M. Tekin KOÇKAR Ersin ÇELİK
BU SAYININ HAKEMLERİ Prof. Dr. Feriha AKPINARLI
Hacı Bayram Veli Üniversitesi
Türkiye
Prof. Dr. Tamella ALİYEVA
Muş Alparslan Üniversitesi
Türkiye
Prof. Dr. Işıl ALTUN
Kocaeli Üniversitesi
Türkiye
Prof. Dr. H. Dilek BATİSLAM
Çukurova Üniversitesi
Türkiye
Prof. Dr. Tanzilya KHADZHİEVA
Russian Academy
Rusya
Prof. Dr. Mehmet Naci ÖNAL
Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi
Türkiye
Doç. Dr. Necdet Yaşar BAYATLI
Bağdat Üniversitesi
Türkiye
Doç. Dr. Ahmet KARAMAN
Afyon Kocatepe Üniversitesi
Türkiye
Dr. İsmail ABALI
Iğdır Üniversitesi
Türkiye
Dr. Ramazan ARI
Iğdır Üniversitesi
Türkiye
Dr. Mine CAN
Kocaeli Üniversitesi
Türkiye
Dr. Zekiye ÇAĞIMLAR
Çukurova Üniversitesi
Türkiye
Dr. Abuzer KALYON
Gazi Üniversitesi
Türkiye
Dr. Derya KARACA
Iğdır Üniversitesi
Türkiye
Dr. Derya ÖZCAN
Uşak Üniversitesi
Türkiye
Dr. Emin ONUŞ
Doğu Akdeniz Ünv.
Kıbrıs
Dr. Erhan SOLMAZ
Uşak Üniversitesi
Türkiye
Dr. Abdulhakim TUĞLUK
Iğdır Üniversitesi
Türkiye
Dr. Gürkan YAVAŞ
Kocaeli Üniversitesi
Türkiye
Öğr. Gör. M. Tekin KOÇKAR
Osmangazi Üniversitesi
Türkiye
Tasarım ACT Reklam Ajansı , Eskişehir
Folklor Akademi Dergisi, dört ayda bir elektronik ortamda yayımlanan uluslararası ve hakemli bir dergidir. Dergide yayımlanan yazıların sorumluluğu yazarına ait olup yayın hakları ise Folklor Akademi Dergisi’ne aittir. Yayıncının yazılı izin belgesi olmaksızın dergide yayımlanan yazıların bir kısmı ya da tamamı basılamaz ve çoğaltılamaz. Yayın kurulu dergiye gönderilen yazıları yayınlayıp yayınlamama hakkına sahiptir.
Folklor Akademi Dergisi IDEALONLINE, RESEARCHBIBLE, SINDEX ve CITEFACTOR veritabanları tarafından dizinlenmektedir. İletişim seafoodplus.info seafoodplus.info E-posta: [email protected] ÇOCUK VE GENÇLİK EDEBİYATI YAZARLARI DERNEĞİ Bağdat Cad. No/B Maltepe-İSTANBUL
İÇİNDEKİLER / CONTENTS
ARAŞTIRMA MAKALELERİ / RESEARCH ARTICLES KUŞ MOTİFİNİN ÖZELLİKLERİ VE KUŞ MOTİFLİ DÖŞEMEALTI HALILARI 1 Hatice Feriha AKPINARLI& Pınar ARSLAN 1 THE CHARACTERISTICS OF BIRD MOTIF AND DÖŞEMEALTI CARPETS WITH BIRD MOTIF 2 ESKİŞEHİR İLİ SİVRİHİSAR İLÇESİ DÜZ DOKUMALARININ İNCELENMESİ 15 İkbal DARÇIN & Fatma Nur BAŞARAN 15 INVESTIGATION OF THE WEAVES ESKİŞEHİR PROVINCE SİVRİHİSAR DISTRICT 16 DİVRİĞİLİ VELİ DEDE’NİN ŞİİRLERİNDEN HAREKETLE “DELİL” TERİMİ ÜZERİNE 37 Nerin YAYIN 37 THE TERM “DELİL” ON DİVRİĞİLİ VELİ DEDE’S POEM 38 PINAR KÜR’ÜN ASILACAK KADIN ROMANIYLA KAĞIZMANLI HIFZI’NIN SEFİL BAYKUŞ AĞITI ARASINDA METİNLERARASILIK 47 Sefa ÇELİKÖRS 47 INTERTEXTUALITY BETWEEN PINAR KÜR’S “ASILACAK KADIN” NOVEL AND KAĞIZMANLI HIFZI’S “SEFİL BAYKUŞ” 48 ALANYA YÖRESİNDE İPEK VE İPEKBÖCEKÇİLİĞİ KÜLTÜRÜ ÜZERİNE HALKBİLİMSEL BİR İNCELEME 63 Mahmut DAVULCU 63 A FOLKLORISTIC STUDY ON THE SILK AND SERICULTURE OF ALANYA 64 KARAÇAY-BALKAR FOLKLORUNDA “ALĞIŞ - ALKIŞ”LAR 87 M. Tekin KOÇKAR& Tanzilya M. KHADZHİEVA & Roza KOÇKAR 87 GOOD WISHING FORMULAE -ALGYSHLA IN KARACHAY-BALKAR FOLKLORE 88 YENİLEŞME DÖNEMİ TÜRK ŞİİRİNDE BİR MEKÂN OLARAK MEYHANE Abdullah ACEHAN HOUSING AS A MECHANISM IN TURKISH POETRY IN THE REVOLUTIONARY PERIOD GELENEKSEL ASETİN KOREOGRAFİ SANATLARI VE NART DESTANLARI Zalina Konstantinovna KUSAEVA TRADITIONAL OSSETIAN CHOREOGRAPHIC ART AND THE NART EPOS
KARAÇAY - BALKARLILARIN FOLKLORUNDA TENGRİ (TEYRİ) KÜLTÜ Tanzilya KHADZHIEVA CULT OF TENGRI (TEYRI) IN THE FOLKLORE OF KARACHAYS AND BALKARIANS
KİTAP İNCELEME / BOOK REVIEW YAZARIN POETİK TİPİ Ra’no HAKİMJONOVA THE WRITER'S "POETIC TYPE" DİVAN EDEBİYATI BAHÇESİNDEN ÖRNEKLERLE TÜRLER Gülnihal AŞÇI
EDİTÖRDEN Saygıdeğer Okur, yılının üçüncü Folklor Akademi Dergisi (e-ISSN: X) ile karşınızdayız. Yeni bir sayı ile sizlerle buluşmaktan mutluluk duyuyoruz. Sosyal ve beşerî bilimlerin her alanında özellikle Türk edebiyatı ve halk bilimi alanında yazılar yayımlamayı hedefleyen, Avrupa dillerinden İngilizce, Almanca, Fransızca, İspanyolca, Türkçe ve Türkçenin lehçeleri ve Rusça yayın yapan Uluslararası Folklor Akademi Dergisinin yılı 3. sayısında, hakemlerimizin onayından geçmiş bir Rusça, bir Özbekçe ve bir kitap değerlendirmesi olmak üzere on bir akademik çalışmayı ilgilerinize sunuyoruz. Folklor Akademi Dergisi’nin bu sayısında yer alan üç makale geleneksel halk sanatları/zanaatları ile ilgili olup “Alanya Yöresinde İpek ve İpekböcekçiliği Kültürü Üzerine Halkbilimsel Bir İnceleme” adlı incelemede, tarihî-kültürel miraslarımızdan ipek dokumacılığının bugünkü durumu Antalya’nın Alanya ilçesinden derlenen bilgiler ışığında, geçmişle mukayeseli bir biçimde ele alınmıştır. Geçmişteki popülerliğini yitiren bu zanaatın, yeni nesle tanıtımı yazının amaçlarındandır. Benzer bir konuyu ela alan “Sivrihisar Düz Dokumalarının Teknik, Renk, Motif ve Kompozisyon Özellikleri Açısından İncelenmesi” adlı çalışmada konu geçmişteki örnekleri ile irdelenmeye çalışılmıştır. Çalışmada, Eskişehir’in Sivrihisar ilçesinde dokunmuş, şu anda Sivrihisar Belediye’si ve Zaimağa Konağı’nda koruma altına alınan düz kirkitli dokuma halı örnekleri fotoğraflanarak sahada yapılan detaylı araştırmalarla incelenmiştir. “Kuş Motifinin Özellikleri ve Kuş Motifli Döşemealtı Halıları” adlı çalışmada ise Antalya’nın Döşemealtı ilçesinde aktüel olarak devam eden halı dokumacılığı, saha araştırması tekniği ile incelenmiştir. Kuş motifinin özellikle Türk mitolojisindeki konumu üzerinden yapılan tasnif ile dört farklı kuş motifi tespit edilmiş ve kompozisyon özellikleri ile ele alınmıştır. “Divriğili Veli Dede’nin Şiirlerinden Hareketle “Delil Terimi” adlı çalışmada, Türk tasavvuf edebiyatında özellikle Alevi-Bektaşi şiir geleneğinde “delil” adı ile kaydedilen şiirler ve bu şiirlerin diğerlerinden farklı/özel bir yerde tutulduğu tespit edilmiştir. Divriğili Veli Dede veya Veli Baba’ya ait olduğu belirtilen bu şiirlerde “delil” hem bir tür adı hem de içerik olarak Tanrı’nın tek mürşit olduğu, Alevi-Bektaşi geleneğinin dinamiklerinin ise insan yaşamını düzenleyen rehberler oldukları ortaya konulur. Bu sayımızda yeni Türk edebiyatı alanı ile ilgili iki makale yer almaktadır. “Pınar Kür'ün Asılacak Kadın Romanıyla Kağızmanlı Hıfzı'nın Sefil Baykuş Ağıtı Arasında Metinlerarasılık” başlığını taşıyan makalede, ağıt türünün en nitelikli
örneklerinden birisi olarak kabul edilen “Sefil Baykuş” ve “Asılacak Kadın” romanı arasında konu ve karakter bağlamında metinlerarası ilişkiler tespit edilmiş; aynı zamanda farklı iki tür (ağıt ve roman) arasındaki ortak payda, okuyucunun dikkatlerine sunulmuştur. Bu alandaki “Yenileşme Dönemi Türk Şiirinde Bir Mekân Olarak Meyhane” ismini taşıyan diğer makalede yazar, Türk edebiyatında sıklıkla konu edilen bir mekân olan meyhaneyi, farklı perspektifler ışığında yeni Türk edebiyatı şiirlerinden yola çıkarak soyut ve somut göstergelerle değerlendirmeyi amaçlamış; meyhanenin iletişim boyutuna değinerek sosyalleşme aracı olduğu üzerinde durmuştur. “Karaçay-Balkar Folklorunda “Alğış-Alkış”lar” adlı çalışmada yazarlarımız, iyi dilek metinleri üzerinden Karaçay-Balkar halk edebiyatını konu edinmiştir. Çalışmada, doğaçlama olarak oluşturulan ve değişime açık olan söz konusu metinlerin, kelimenin gücüne inanan Karaçay-Balkar toplumu için geleceği “iyi” ile “programlama” işlevi gördüğü ileri sürülmüştür. Karaçay-Balkar folkloruna değinen bir diğer yazı da “Karaçay - Balkarlıların Folklorunda Tengri (Teyri) Kültü” adını taşımaktadır. Bu çalışma, Karaçay - Balkarlıların pagan döneminin dinîmitolojik sistemini, tanrılar tanrısı yüce Teyri’ye (Tengri) ettikleri duaların, söyledikleri ilahilerin ve şarkıların gizemli kapısını okura aralamayı amaçlıyor. “Geleneksel Asetin Koreografi Sanatı ve Nart Destanları” adlı Rusça çalışmada, Osetya “Nart Destanları”nın epik anlatısının yapısındaki dans motifi, Osetya halk koreografi sanatının kült yönü bağlamında değerlendirilmiş; dans koreografisinden yola çıkılarak Oset mitolojisi hakkında veriler tespit edilmiştir. “Yazarın Poetik Tipi” adlı Özbekçe makalede Ulugbek Khamdam’ın “Yaxshiyam sen bor!” hikâyesinin mecazi boyutu, Z. Freyd, E. Fromm ve seafoodplus.info gibi psikanalistlerin eserleri üzerinden ele alınmıştır. Kitap değerlendirmesi bölümünde Prof. Dr. H. Dilek Batislam’ın “Divan Edebiyatı Bahçesinden Örneklerle Türler” adlı çalışması divan şiirinde türlerin adlandırılmasına açıklık getirmeyi amaçlayan, yazara ait daha önce farklı dergi ve kitaplarda yayımlanmış araştırma ve inceleme yazılarından derlenen on sekiz makalenin incelenmesini içerir. Folklor Akademi Dergisi, gönderilen tüm çalışmaları titizlikle inceleyen ve kör hakemlik sistemi ile değerlendirmeye alan, dört ayda bir yayımlanan uluslararası bir dergidir. Keyifle ve ilgiyle okumanızı temenni eder, iyi bir yıl dileriz. Saygılarımızla… Folklor Akademi Dergisi Editör Prof. Dr. Işıl ALTUN
Akpınarlı, H.F. & Arslan, P. (). Kuş Motifinin Özellikleri ve Kuş Motifli Döşemealtı Halıları. Uluslararası Folklor Akademi Dergisi. Cilt:1, Sayı:3, Makale Bilgisi / Article Info Geliş / Recieved: Kabul / Accepted: Araştırma Makalesi/Research Article
KUŞ MOTİFİNİN ÖZELLİKLERİ VE KUŞ MOTİFLİ DÖŞEMEALTI HALILARI Hatice Feriha AKPINARLI*& Pınar ARSLAN** Öz Geçmişten günümüze zengin motif, desen ve kompozisyon özelliğine sahip, her biri birbirinden farklı olan Türk halıları, Anadolu’da birçok merkezde dokunmaya devam etmektedir. Yöre kadınının el maharetiyle dokunan bu halılar Türk halı sanatına dair en güzel örnekleri oluşturmaktadır. Birçok yörede halı dokumacılığı hem bir sanatsal uğraş, hem de geçim kaynağı olarak sürdürülmektedir. Bu yörelerden birisi Antalya Bölgesi’nde yer alan halı dokumacılığı ile ünlü Döşemealtı ilçesidir. Döşemealtı halılarında birden çok motife rastlamak mümkündür. Genellikle soyut anlatımın yer aldığı halılarda kullanılan motifler el, şıngır, deve, akrep, heybe suyu seafoodplus.info Ancak kimi zaman soyut anlatımın yanı sıra hayvan figürleri de halılarda görülmektedir. Döşemealtı halılarında yer alan ruhu, ölümsüzlüğü, sevinci ve mutluluğu temsil eden kuş motifleri ise çeşitli kuş türleri veya kuşların uzuvları (kuş ayağı, kuş çırnağı, kuş gagası, kuş gözü v.b) şeklinde kullanılmaktadır. Araştırma kapsamında Döşemealtı yöresinde yapılan alan çalışması sonucunda, hayvan figürünü somut olarak yansıtan kuş motifli halı tekniğiyle dokunmuş ürünler tespit edilmiştir. Kuş motifi Türk kültüründe çok farklı anlamları ve inanışları simgelemektedir. Bu çalışmanın amacı kuş motifinin özellikleri ve kuş motifinin kullanıldığı, 4 farklı motif özelliğine sahip Döşemealtı halısının incelenmesidir. Yapılan çalışma sonucunda; özgürlük, uğur haberci olan kuşlara anlam yüklenerek, halı minder ve yastıklarda motif olarak kullanılmıştır. Kuş türlerinden Döşemealtı bölgesinde yoğun olarak görülen ve yetiştirilen keklik, güvercin türünün halılarda kullanıldığı da tespit edilmiştir. Anahtar Sözcükler: Türk halı sanatı, Döşemealtı halıları, motif, kuş motifi
* Prof. Dr. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Sanat ve Tasarım Fakültesi Tekstil Tasarımı Bölümü,
[email protected] ** Arş. Gör. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Sanat ve Tasarım Fakültesi Tekstil Tasarımı Bölümü,
1
Hatice Feriha Akpınarlı & Pınar Arslan
THE CHARACTERISTICS OF BIRD MOTIF AND DÖŞEMEALTI CARPETS WITH BIRD MOTIF Abstract Throughout settlements in Anatolia Turkish carpets are still being woven, each standing out in its own way. Those carpets, with an enriched tradition of motif, pattern and composition past to present; and woven by the capable hands of countryside ladies, represent the peak beauty in Turkish carpet art. In many areas carpet weaving lives on both as an artistic preoccupation and a means of living. One such area is the Döşemealtı district of carpet weaving fame, located in the Antalya region. It is possible to come across more than one motif in Döşemealtı carpets. While the expression is mostly abstract with motifs such as hand, millstone, camel, scorpion, saddlebag water etc., animal figures also sometimes join in on the picture. The bird motifs representing immortality, spirit, happiness and joy can be both different bird species or bird parts (beak, foot, eye etc.). Field survey conducted in the Döşemealtı region has been identified products woven with bird motif carpet weaving style, depicting bird motifs in a perceptible manner. Bird motif symbolises many meanings and beliefs in Turkish culture. The aim of this study is to examine the features of bird motif and Döşemealtı carpet that is 4 different motif features with the bird motif is used. As a result of the study birds are freedom, luck, messenger by given meaning has been used carpet, cushion and pillows as motif. It has also been found that species of pigeon and partridge from the bird species, which are seen and grown intensively in the Döşemealtı region were used on carpets. Keywords: Turkish carpet art, Döşemealtı carpets, motif, bird motif
2
Kuş Motifinin Özellikleri ve Kuş Motifli Döşemealtı Halıları
Giriş Kültür, binlerce yıl içerisinde toplumların, halkların arasında oluşan kuvvetli bağın ve birbiri ile etkileşimin sonucunda ortaya çıkan ve toplumun kimliğini meydana getiren bir kavram olarak ifade edilmektedir. Bireylerin duygu, düşünce, inanç, yaşam biçimi, örf, adet, gelenek, görenek, mimari, el sanatları vb. çok yönlü maddi ve manevi unsurlar kültürün zaman içerisinde şekillenmesine yardımcı olurken, geçmişten geleceğe aktarılmasında da önem taşımaktadır (Tanrıkulu, ). Toplumlar arası kültürel içerik olan inançların, duyguların, düşüncelerin iletilmesinde semboller en etkili iletişim aracı olma rolünü üstlenmektedir. Sosyal ve kültürel değerlerin oluşumunda ve yapılanmasında kültürel semboller ait olduğu topluma özgün bir değer katmaktadır. Sanattan mimariye, felsefeden dine tüm alanları kapsayan semboller, anlatımın somut yerine soyut olarak ifade edilmesidir. Zengin ve derin bir anlama sahip semboller, yaşamın her alanında özellikle icra edilen sanat çalışmalarında kendine yer bulmuş ve o dönemin toplumsal yapı ve olaylarını sözlü anlatım yerine simgelerle, işaretlerle anlatmasına olanak veren farklı bir iletişim türü olmuştur (Alp, 3). Dokuyucular özenle işlediği motiflerde, kendi yaşamlarından bir parçayı kelimelerle anlatmak yerine sembolleri kullanmışlardır. Dokuyucunun kendi el emeği, göz nuru ile ilmek ilmek dokuduğu halı sanatında kullanılan semboller dikkat çekmektedir. Duygu, düşünce, hüzün, sevinci yansıtan motiflerin her biri kendi içinde özgün ve özel bir hayat hikâyesini içermektedir. Aynı zamanda toplumsal yaşamı konu alan motifler yaşanmışlıkların en somut özelliklerini de taşımaktadır. M.Ö. V-III. yüzyıllara tarihlendirilen dünyanın bilinen ilk havlı dokuması olan Pazırık halısından bu yana Anadolu’da üretilen halılarda sembol ve motifler çok yönlü olarak işlenmiş ve işlenmektedir (Akpınarlı, 20; Özkeçeci, ). Türk halı sanatı incelendiğinde; ilk örnekten günümüze kadar hayvan figürlerinin benimsendiği görülmektedir. Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde hayvan figürleri ve hayvan uzuvları halı vd. dokumalarda sembol ve motif olarak yerini almıştır. Osmanlı döneminde yüzyıla kadar nadir kullanılan hayvan figürleri; İslam inancının etkisiyle yüzyıldan itibaren yerini tamamen bitkisel ve soyut bezemelere bırakmıştır (Güney ve Güney,
3
Hatice Feriha Akpınarlı & Pınar Arslan
54; Akpınarlı, 24). Halılarda genellikle bitkisel, geometrik, figürlü, sembolik, nesneli ve yazılı olmak üzere çeşitli bezemeler yer almaktadır. Halılarda figürlü bezemelerde hayvan figürlerine yoğun olarak yer verilmiştir. Figürlü bezemeler grubunda yer alan kuş motifine kültürler arası farklı yaşam tarzlarından, geleneklerden, göreneklerden beslenerek, kimi zaman olumlu, kimi zaman olumsuz çeşitli anlamlar yüklenmiştir. Kuşların uçma özelliği evrenin sınırötesini aşan ruhları simgelemektedir. İnançla bağdaştırılan kuşlar sır saklayan özellikleri “Küçük bir kuştan aldım haberi” deyişi ile vurgulanırken, aynı zamanda bilgelik, zeki ve çevik düşünceyi sembolize etmektedir (Wilkinson, 58). Hz. Muhammed’in siyah bir kumaştan ibaret olan en ünlü sancağı, kartal, şahin, atmaca, tavşancıl vb. anlamına gelen Ukab adını taşımaktadır. Kuş motifini figürsel ifadesi yerine soyut bir anlam taşıyarak sembolize eden önemli bir örnektir (Özkeçeci ve Özkeçeci, ). Kuş motifinin yer aldığı halılardan birisi de Antalya Döşemealtı yöresinde görülmektedir. Bu araştırmanın genel amacı; kuş motifinin genel özellikleri ve kuş motifli Döşemealtı halılarının özellikleridir. Araştırmada tarama yöntemi kullanılmıştır. Araştırmanın örneklemi, alan çalışması sonucunda ulaşılabilen farklı özelliğe sahip 4 adet kuş motifli Döşemealtı halısıdır. Yörede yapılan incelemede kuş motiflerinin özellikleri güvercin ve keklik kuşlarının kullanılması ile ilgili dokuyuculardan fazla bilgi alınamamıştır. Sadece yörede yoğun yetişen kuş örnekleri olduğundan motif olarak dokunduğu belirtilmiştir. Kuş Motifinin Özellikleri Orta Asya Türk inancında, ölünün ruhunun “kuş gibi göğe uçtuğuna” inanılmaktadır. Asyalılar kutsal hayvan saydıkları kuşların yardımıyla doğduklarını ve öldüklerinde ise ruhlarını göğe yükselttiklerini ve tekrar onların yardımıyla yeniden doğduklarına inanmaktadır. Kuşun onlara her zaman eşlik eden kutsal bir hayvan olduğunu kabul etmektedirler (Deniz, ; Ateş, ).
4
Kuş Motifinin Özellikleri ve Kuş Motifli Döşemealtı Halıları
Şekil 1: Kuş motiflerinden örnekler (Durul, 31)
Kuş motifi birçok anlama gelmektedir. Bazı toplumlarda uğuru, bazılarında ise uğursuzluğu simgelemektedir. Örneğin, baykuş, karga gibi kuşlar uğursuz sayılırken, güvercin, bülbül gibi kuşlar uğurlu sayılmaktadır. Aynı zamanda mutluluğu, sevgiyi, gücü ve dayanıklılığı da simgelemektedir (Erbek, 55 ; Akpınarlı, 18). Özellikle kutsal kitaplarda yer alan “Nuh Tufanı”nda; tufan bittikten sonra Nuh’un gemiden bir güvercin uçurması ve ağzında bir zeytin dalı ile dönen güvercinin suların geri çekildiğini müjdelemesi anlatılmaktadır (Türe, 82). “Kuşlar genel olarak, göklerin, ruhsal yükselmenin, yüksek şuur hallerine geçişi, ortamdaki yükselişi, dünyasallıktan uzaklaşmanın, hafifliğin, semaviliğin, ruhların, ruhsal unsurların, ruhsal tesirlerin, sezgi ve ilhamın, reenkarnasyonun, ruhun ebediliğinin, Gök ile Yer arasındaki irtibat ve aracılığın sembolleri olarak da kullanılmıştır.” (Salt, ). İrtibat ve aracılığın sembolü olan kuşlar, Altay ve Türk destanlarında Tanrı’nın elçisi olarak bahsedilmiştir. “Bir Han’ın erkek çocuğu olmuyor. Kayın ağacına konmuş bir kuş Han’a, senin bir oğlun olacak, diye haber veriyor… Han’ın bir oğlu oluyor.” Burada kuş Tanrı’nın elçisi olarak ifade edilmiştir (Ögel, ). Eski topluluklarda ve kabilelerde ise kuşlar yüksek seviyenin sembolü olarak sayılmaktadır. Buna göre; Yakut Türklerinin Şamanları kendi ruhlarını birer hayvanla temsil etmektedirler. Şamanlar ne kadar olgunlaşırsa ruhları da o kadar kusursuzlaşmakta, ve daha iyi mertebedeki hayvanlarda görünmektedir. Yakut şamanlarına göre kartal en yüksek ruhları taşıyan hayvandır. Bu nedenle yüksek seviyedeki Türk topluluğunu yansıtan kuş sembolü Altay ve Yakut kabileleri ile Oğuz boylarında yaygın olarak kullanılmıştır (Ögel, 47).
5
Hatice Feriha Akpınarlı & Pınar Arslan
Döşemealtı Bölgesi ve Dokunan Halıların Özellikleri Döşemealtı, Türkiye'nin en eski yerleşim yerlerinden biri olma özelliğine sahiptir. Antalya ile Döşemealtı ilçesine bağlı Kovanlık Köyü'nün - 3 km kuzeydoğusunda ovanın bitip Toros dağlarının ilk yükseltilerinin başladığı Roma dönemine ait Romalılar tarafından döşeme taşlarla yapılan 3 m genişliği olan bir yoldur. Bu döşeme taşlarla yapılan yolun altında kalan köylere yöre halkı tarafından Döşeme'nin altında kalan köyler denilmiş ve zaman içinde bugünkü ismi olan Döşemealtı ismine dönüşmüştür (Anonim, ) Şirin () çalışmasında Kovanlık ve Aşağıoba köylerinde yaşayan topluluğun Karakoyunlu yörüklerinden oluştuğunu belirtmektedir (Şirin, 12). Yirmi üç köye sahip olan bu yörede, 'lı yıllara dek Karakoyunlu aşiretinin yüzyıldan beri kışlak olarak seçtiği Kovanlık ve Aşağıoba köylerinde konar göçer karakterli küçük boyutlu canlı renklerin yer aldığı söz konusu halılar dokunmaktadır. Aynı zamanda bu halılar başlangıçta Kovanlık Köyü'nde dokunduğu için Kovanlık Halıları olarak bilinir. 'dan sonra Antalya'da turizmin gelişmesi sonucu Kovanlık halıları Döşemealtı'nın diğer köylerinde dokunmaya başlamışlardır. Böylece turizm amaçlı yazılan rehber kitaplarında Kovanlık halıları Döşemealtı halısı adıyla anılmıştır (Seyirci, ). Döşemealtı halılarında kullanılan malzeme yündür. Koyun kırkıldıktan sonra yün elyafı önce yıkanmaktadır. Yıkanan yün elyafı tarama işleminden sonra eğrilerek iplik haline getirilmektedir. İplikler yörede bulunan bitkilerden elde edilen boyarmaddelerle boyanmaktadır. Döşemealtı halılarında kırmızı, mavi, lacivert, bordo, yeşil, siyah, beyaz gibi renkler yer alırken, zemin rengi genellikle kırmızı, mavi, bordo, lacivert tercih edilmektedir (Kaştan, ; Aldoğan, ).
6
Kuş Motifinin Özellikleri ve Kuş Motifli Döşemealtı Halıları
Şekil 2: Yüzyıl Döşemealtı Halı Örnekleri (TEDHK, )
Döşemealtı halılarındaki motife yanış, motifleri birbirinden ayıran kuşaklara da su denilmektedir. Arap (çırakman), el, şıngır, deve, akrep, heybe suyu, bıçak ucu, tutmaç top, mektup, mersin yaprağı topu, yantır, kocasu, bulanık su, çetene, çingilli, yastık yanışı, aklı su, böcü (koyun gözü), nacaklı su, albay suyu, küçük toplu su ve kırmızı toplu su Döşemealtı halılarında kullanılan motiflerdendir (Deniz ve Aydın, ). Halılarda kullanılan bordürler ise kocasu, develi su, tutmaç suyu, çetene, nacaklı su, küçük toplu su, albay suyu, aklı su, bulanık su, kırmızı toplu su ve çingillidir. Bordürlerin içerisinde deve, testere dişli yaprak, çiçek, yantır, mersin yaprağı topu, şıngır, koyun gözü ve bıçak ucu vb. motifler yer almaktadır (Aldoğan, ). Kuşlu Döşemealtı Halılarının Özellikleri Türk halılarında kimi zaman mitolojik bir anlatımla anka kuşu olarak, kimi zaman sembolik bir anlatımla kartal, kumru, güvercin, sülün, kaz, ördek, turna, keklik, bülbül vb. çeşitli türleri yer aldığı kuş motifi figüratif bezemeler olarak karşımıza çıkmaktadır (Akpınarlı ve Üner, ). Döşemealtı halılarında yer alan kuş motifleri ise çeşitli kuş türleri ile kuşların uzuvları (kuş ayağı ,kuş çırnağı, kuş gagası, kuş gözü v.b) şeklinde kullanılmıştır. Karakoyunlu yörüklerinden olan Döşemealtı yöresi halkı konar göçer yaşamın etkilerini ürettikleri halılarında motif olarak işlemişlerdir. Uğur saydığı, avlandığı, haberci olarak kullandığı kuşları, özellikle yörede önemli olan keklik, güvercin vb. motif olarak halı minder ve yastıklarında kullanmışlardır.
7
Hatice Feriha Akpınarlı & Pınar Arslan
Şekil 3: Keklik Kafesi (Akpınarlı vd., 91).
Yörede yapılan araştırmada saptanmış olan 4 kuş motifli halının özellikleri şöyledir; Döşemealtı halı örneği 1; minder amacıyla dokunmuştur. Halının etrafını çevreleyen lacivert, beyaz, açık kırmızı, yeşil renklerde su yolu ve çiçek motiflerinden oluşan zemininde siyah rengin hakim olduğu bir kalın bordür ve beyaz, açık kırmızı renkli düz-kesik çizgilerden oluşan bir ince bordür bulunmaktadır. Halının zemini 3 parçaya bölünmüştür. Sol ve sağ tarafta yer alan dikdörtgenler aynı motif ve kompozisyon özelliğine sahip ve eşit ölçüdedir. Dikdörtgenlerin zeminlerinde beyaz renk hakim, yeşil ve beyaz renkli artı motifleri üst üste 4 sıra halinde sıralanmıştır. Halının ortasında yer alan dikdörtgen diğerlerine nazaran daha geniş ölçüdedir. Bu dikdörtgenin zemini açık kırmızı ve yeşil renklerden oluşmakta ve ortasında siyah-beyaz renkli tasvir edilmiş bir keklik motifi göze çarpmaktadır. Ayrıca zeminde göz motifleri ile birleştirilmiş dört yön motifi, kırık çizgiler ve çiçekler yer almaktadır. Keklik Akdeniz bölgesinde evlerde yetiştirilen ve uğur sayılan bir hayvan özelliğindedir. Akdeniz bölgesinde yapılan alan çalışmalarında (Kahramanmaraş, Antalya, Burdur) keklik kafeslerinin evlerde bulunduğu, ava çıkan kişilerin keklik yakalayarak besledikleri tespit edilmiştir. Bu nedenle halılarda uğur sayılan bu keklik figürü işlenmiştir.
8
Kuş Motifinin Özellikleri ve Kuş Motifli Döşemealtı Halıları
Şekil 4: Döşemealtı Kuşlu Halı Örneği 1
Döşemealtı halı örneği 2; yastık amacıyla dokunmuştur. Halının etrafını çevreleyen yeşil rengin hakim olduğu bir kalın bordür ile kırmızı kontürlü lacivert üçgenlerden oluşan ve zemini hardal renginde olan bir ince bordür bulunmaktadır. Halının zemininde hardal renk hakimdir ve siyah, kahverengi, gri, sarı ve kırmızı renklerden oluşan ve birbirine bakan tasvir edilmiş iki güvercin motifi göze çarpmaktadır. Zeminde ayna simetrisi raportlama tekniği kullanıldığından, halının yarısında güvercinin üstüne yerleştirilen çiçekler ile önüne yerleştirilmiş vazodaki çiçekler, halının diğer yarısında tam tersi olacak şekilde aynı motifler yer almaktadır. Halılarda yer alan, iyi talih, mutluluk, sevinç ve haberciliği sembolize eden güvercinler bulundukları yere geri dönme becerileri ve dış güzellikleri ile de bilinmektedir (Yılmaz ve Boz, 49). Yön bulma yeteneği ve hızları sayesinde Türkmen boylarında ve Osmanlı döneminde haberleşme amacıyla posta güvercinleri yetiştirilmişse de, günümüzde hobi olarak güvercin yetiştiriciliği devam etmektedir (Özer, ).
9
Hatice Feriha Akpınarlı & Pınar Arslan
Şekil 5: Döşemealtı Kuşlu Halı Örneği 2
Döşemealtı halı örneği 3; minder amacıyla dokunmuştur. Halının etrafını çevreleyen koyu kahverengi kalın bordür, beyaz renkli ince bordür, daire içinde yıldız, üçgen ve göz motiflerinden oluşan zemininde yeşil, lacivert renklerin hakim olduğu bir kalın bordür ve zemininde beyaz rengin hakim olduğu su yolu şeklinde dolaşan çiçek motiflerinden oluşan bir ince bordür bulunmaktadır. Halının zemininde kırmızı renk hakimdir ve krem, koyu kahverengi, lacivert, beyaz ve yeşil renklerden oluşan ve tasvir edilmiş dört keklik motifi göze çarpmaktadır. Zeminde ayna ve ters simetri raportlama tekniği kullanılmıştır. Halının dörtte birinde yer alan keklik motifi ayna simetrisi ve ters simetrisi alınarak raportlanmıştır. Ayrıca zeminde beyaz-mavi renkli çiçek motifleri ile krem, koyu kahverengi, lacivert renkli vazolar yer almaktadır.
10
Kuş Motifinin Özellikleri ve Kuş Motifli Döşemealtı Halıları
Şekil 6: Döşemealtı Kuşlu Halı Örneği 3
Döşemealtı halı örneği 4; minder amacıyla dokunmuştur. Halının etrafını çevreleyen daire içinde yıldız, üçgen, göz motiflerinden oluşan ve zemininde lacivert, açık mavi, açık kırmızı, koyu kahverengi renklerin kullanıldığı kalın bordür ile beyaz, kırmızı renkli ince bordür bulunmaktadır. Halının zemininde yeşil renk hakimdir ve krem, beyaz, koyu kahverengi ve kırmızı renklerden oluşan ve birbirine bakan tasvir edilmiş iki keklik motifi göze çarpmaktadır. Zeminde ayna simetrisi raportlama tekniği kullanılmıştır. Ayrıca halının zemininde yüzeyde dağınık halde yerleştirilmiş farklı büyüklükte yıldız motifleri, çiçek motifleri ve iki kekliğin ortasında vazoda çiçek motifi yer almaktadır.
11
Hatice Feriha Akpınarlı & Pınar Arslan
Şekil 7: Döşemealtı Kuşlu Halı Örneği 4
Sonuç Kuş motifi kültürden kültüre farklı anlam özelliklerine sahip olmaktadır. Bazı toplumlarda kuş sembolü inançla ilişkilendirilmiş ve bu sembole kutsal kitaplarda ruh ile bütünleştirilerek yer verilmiştir. Aynı zamanda kuşlar mutluluğu, sevgiyi, gücü, bilgeliği ve dayanıklılığı da sembolize etmişlerdir. Araştırma kapsamında 4 farklı motif özelliğine sahip Döşemealtı halı örneğini incelenmiştir. İncelenen örnekler kullanım açısından değerlendirildiğinde; halıların 3’ü minder halısı, 1’i yastık halısı olarak dokunmuştur. Kullanılan motif özellikleri açısından değerlendirildiğinde, Akdeniz bölgesindeki doğa güzelliğini yansıtan bitkisel bezemeler bordür ve zemin boşluklarında kullanılmıştır. 2 örnekte Döşemealtı halılarında kullanılan boncuk ve yıldız motiflerinden oluşan bordür yer almıştır (Şekil 5 ve 6). Konar göçer yaşamdan günümüzde yerleşik düzene geçmiş Döşemealtı halkı dost, postacı, uğur saydıkları hayvanları günlük kullanım eşyaları olan yastık ve minderlere işlemişlerdir. Özellikle Döşemealtı halılarında sıklıkla kullanılan soyut anlatım yerine figürsel olarak ifade edilen kuş figürleri (keklik, güvercin) bulunmaktadır. Halıların kompozisyonu genellikle ayna simetrisi şeklinde raportlanmıştır. Renk açısından değerlendirildiğinde ise lacivert, yeşil, beyaz, kırmızı ve krem renkler yoğun olarak halılarda tercih edilmiştir.
12
Kuş Motifinin Özellikleri ve Kuş Motifli Döşemealtı Halıları
Kaynaklar AKPINARLI, H. F. (). “Motiflerin Dili”. Motif Dergisi, S. 23, AKPINARLI, H. F. (). “Türk Kilimlerinde Kullanılan Geometrik Bezemelerin Form İsim ve Kompozisyon Açısından Değerlendirilmesi”, II. Uluslararası Romanya'da Türk Kültürün İzleri Sempozyumu. , Romanya. AKPINARLI, H. F. (). “Osmanlı Dokumalarında Kuş Motifinin İncelenmesi”, Osmanlı Sanatı, Mimarisi ve Edebiyatına Bakış CIEPO Sempozyumu. , Edirne. AKPINARLI, H. F vd. (). Kahramanmaraş El Sanatları. Ankara: Hangar Marka İletişim Reklam Hizmetleri Yayıncılık Ltd. Şti. AKPINARLI, H. F. ve ÜNER, İ. (). “İç Anadolu Bölgesi Halılarında Görülen Figüratif Sembol ve Motifler”. SDÜ ART-E Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi, C. 10, S. 20, ALDOĞAN, A. (). “Döşemealtı Halıları”. Sanat Dünyamız, S. 23, ALP, K. Ö. (). Orta Asya’dan Anadolu’ya Kültürel Sembollere Giriş. Ankara: Eflatun Yayınevi. ANONİM. (). Dünden Bugüne Antalya I. Cilt. Antalya: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. ATEŞ, M. (). Mitolojiler ve Semboller “Ana Tanrıça ve Doğurganlık”. İstanbul: Milenyum Yayınları. DENİZ, B. (). Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yaygılar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı. DENİZ, B ve AYDIN, Ö. (). Döşemealtı Halıları. Dünden bugüne Antalya II. Cilt. Antalya: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. DURUL, Y. (). Anadolu Kilimlerinden Örnekler 2. İstanbul: Ak Yayınları. ERBEK, G. (). Anatolian Motifs from Çatalhoyuk to the Present. İstanbul. GÜNEY, K. Z ve GÜNEY, A. Nihan. (). Osmanlı Süsleme Sanatı. Ankara: SFN Ltd. Şti. KAŞTAN, Yüksel. (). “Antalya Yöresi'nde Döşemealtı Halılarının Dünü ve Bugünü”, I. Uluslararası Türk El Dokumaları Kongresi. , Konya. ÖGEL, B. (). Türk Mitolojisi I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ÖGEL, B. (). Türk Mitolojisi II. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ÖZER, S. (). “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Posta Güvercinleri”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 55, S. 2, ÖZKEÇECİ, İ. (). Zamanı Aşanlar IX. Yüzyıla Kadar Türk Sanatı. İstanbul: Güzel Sanatlar Matbaası. ÖZKEÇECİ, İ ve ÖZKEÇECİ, Ş. B. (). Türk Sanatında Tezhip. İstanbul: Seçil Ofset. SALT, A. (). Neo-spiritüalist Yaklaşımlarla Ezoterik Bilgilerin Işığında Semboller. İstanbul: Ruh ve Madde Yayıncılık ve Sağlık Hizmetleri A. Ş.
13
Hatice Feriha Akpınarlı & Pınar Arslan
SEYİRCİ, M. (). “Antalya'daki Karakoyunlu Aşireti ve Dokumaları”, IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi. Ankara. ŞİRİN, N. (). Döşemealtı Halıları, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. TANRIKULU, M. ().. “Türkiye Coğrafyasında Genel Kültür, Alt Kültür ve Mozaik Kültür”, TÜCAUM VIII. Coğrafya Sempozyumu. , Ankara. TEDHK. (). Türk El Dokuması Halılar Katolog 4. Ankara: Semih Ofset Ltd. Şti. TÜRE, A. (). Arkeoloji, Antropoloji ve Folklor Açısından Takılar ve Süs Taşlarında Sembollerin Dili. İstanbul: Goldaş Kültür Yayınları. WILKINSON, K. (). Semboller ve İşaretler. (Çev.: Seda Toksoy), İstanbul: Alfa Yayınları. YILMAZ, O ve BOZ, A. (). “Tarihten Günümüze Türkiye'de Güvercin (Columba Livia) Yetiştiriciliği”. Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, C .9, S. 1,
14
Darçın, İ. & Başaran, F.N. (). Eskişehir İli Sivrihisar İlçesi Düz Dokumalarının İncelenmesi. Uluslararası Folklor Akademi Dergisi. Cilt:1, Sayı: 3, Makale Bilgisi / Article Info Geliş / Recieved: Kabul / Accepted: Araştırma Makalesi/Research Article
ESKİŞEHİR İLİ SİVRİHİSAR İLÇESİ DÜZ DOKUMALARININ İNCELENMESİ İkbal DARÇIN* & Fatma Nur BAŞARAN**
Öz Maddi kültür değerlerimiz içerisinde yer alan dokumacılık, en eski el sanatları arasında yer almaktadır. Dokuma, Anadolu kadınlarının üzüntülerini, aşklarını, sevinçlerini, mutluluklarını yansıtan, bulunduğu yörede yaşayan insanların kültür ve yaşam biçimleri hakkında bilgi veren, geçmişten günümüze ayna tutan önemli bir unsurdur. Çabuk yıpranan bir yapıya sahip olması, korunamaması ve yeterince araştırılamaması gibi nedenlerden dolayı pek çok dokuma örneği günümüze ulaşamamış veya eski önemini yitirmeye başlamıştır. Maddi kültür değerlerimizin yaşatılması ve yok olmaya yüz tutmuş dokumaların gelecek nesillere aktarılması için yapılmış olan bu çalışmada, Sivrihisar ilçesinde dokunmuş, şu anda Sivrihisar Belediye’si ve Zaimağa Konağı’nda koruma altına alınan düz kirkitli dokuma örnekleri konu alınmıştır. Sahada detaylı olarak incelenen ve kayıt altına alınan Sivrihisar düz dokuma örnekleri teknik, renk, motif ve kompozisyon özellikleri bakımından incelenmiş, orijinal fotoğraflarla desteklenmiştir. Anahtar Kelimeler: Dokuma, kirkitli dokuma, Eskişehir, Sivrihisar, motif, kompozisyon
* Gazi Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Tekstil Tasarımı Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Öğrencisi,
[email protected] ** Doç. Dr. AHBV Üniversitesi, Sanat ve Tasarım Fakültesi, Tekstil Tasarımı Bölümü, [email protected]
15
İkbal Darçın & Fatma Nur Başaran
INVESTIGATION OF THE WEAVES ESKİŞEHİR PROVINCE SİVRİHİSAR DISTRICT Abstract Weaving, among our material culture values, remains one of the oldest handicrafts. Weaving is an important element that reflects the sadness, love, joy and happiness of Anatolian women, gives information about the cultures and lifestyles of the people living in that region, mirroring from past to present. Many weaving examples have not reached the present day or have lost their former importance because of the fact that it has a fastwearing structure, it cannot be preserved and it cannot be researched enough. In this study, which was done in order to keep our meterial cultural values alive and to hand almostextinct weavings down to the future generations, plain weavings samples that were weaved in Sivrihisar town and protected under Sivrihisar Municipality and Zaimağa Mansion were covered. Sivrihisar plain weaving samples, which were analysed and recorded in detail in the field, were analysed in terms of technic, color, motif and composition characteristics and, supported with original photographs. Keywords: Weave, kirkitli weave, Eskişehir, Sivrihisar, motif, composition
16
Eskişehir İli Sivrihisar İlçesi Düz Dokumalarının İncelenmesi
seafoodplus.infoş Ulusların geçmişlerini geleceğe bağlayan en önemli unsurlardan biri kültürel değerlerdir. Yurdumuzda maddi kültür ürünleri arasında bulunan dokumalar çok önemli bir yere sahiptir. Özellikle düz kirkitli dokuma ürünleri, yaşanan mekanlarda yalıtım ve süsleme malzemesi olarak en çok kullanılan ürünler olmuştur. Düz kirkitli dokumalar; koyunyünü, keçi kılı, deve yünü, pamuk ve bazen bunların arasında keten, ipek, sırma ipliklerden oluşan atkı, desen iplikleri, çözgüler arasından geçirildikten sonra sıkıştırmak amacıyla kemikten, demirden veya tahtadan yapılmış kirkit adı verilen aletin kullanılmasıyla oluşturulan dokumalardır (Onuk ve Akpınarlı, , s; Onuk ve Akpınarlı, , s). Çoğunlukla, çadır, ev, saray, cami tabanlarına, eşyaların üzerine, kapı ve pencere önlerine serilerek kullanılmışlardır. Düz kirkitli dokuma tekniklerden biri olan kilim, atkı ipliğinin önlü arkalı çift sıra halinde duran çözgü iplikleri arasından bir alt-bir üst geçirilerek, çözgü ipliklerinin atkılar tarafından tamamen gizlendiği dokuma türüdür (Akpolat, , s). Cicim, dokunduğunda yüzü ve tersi farklı görüntü veren, atkı ve çözgü ipliği dışında yüzeyde süsleme yapmak amacıyla desen ipliği kullanarak dikey tezgâhlarda üretilen dokumalardır (Konuk, , s). Zili tekniği, üç veya daha fazla iplik sistemiyle (Ergüder, , s), dokuma yüzeyinde düz veya verev hat etkisi oluşturan bir tekniktir. Sumak ise desen alanları içinde, ayrı renkteki desen ipliklerinin çözgü çiftlerine devamlı olarak sarılması ile oluşan dokumalardır (Asker, , s). Düz kirkitli dokumalar, yurdumuzun pek çok yöresinde yüzyıllardır süregelen bir gelenek ve korunması gereken kültürel değerlerdir. Bu yörelerden biri olan Eskişehir ilinin Sivrihisar ilçesinde dokumacılık faaliyetleri tamamen bitmiştir. Geçmişten günümüze ulaşan düz dokuma örneklerinin de giderek azaldığı dikkati çekmektedir. Dolayısıyla bu çalışmada, Sivrihisar ilçesi düz kirkitli dokuma örneklerinin teknik, renk, motif ve kompozisyon özelliklerinin incelenerek belgelenmesi amaçlanmıştır.
17
İkbal Darçın & Fatma Nur Başaran
2. Materyal ve Yöntem Bu araştırmanın amacı; el dokumacılığının güzel örneklerinden birini oluşturan, Eskişehir ilinin Sivrihisar ilçesi düz kirkitli dokuma örneklerini teknik, motif, renk, kompozisyon özellikleri açısından inceleyerek belgelemek ve literatüre kazandırmaktır. Bu amaç doğrultusundan çalışmada belgesel tarama ve alan araştırması kapsamında betimsel tarama modeli kullanılmıştır. Dokuma örnekleri detaylı görsellerle belgelenmiş ve motif çizimleri yapılmıştır. Araştırmanın örneklemini Sivrihisar ilçesinde bulunan 44 adet düz dokuma örneği oluşturmuştur. 3. Bulgular Eskişehir ili Sivrihisar ilçesinin ne zaman kurulduğu bilinmemekle birlikte tarihte çeşitli isimlerle anılmıştır. Etiler devrinde Sallpa, Yunan ve Roma devrinde Spalya, klasik devirde Abrustula, Bizanslılar devrinde Jüstinyanus, Kazvini devrinde Sibrihisar, Seferihisar ve en son Sivrihisar olmuştur (Özalp, , s.7). İç Anadolu Bölgesi’nin kuzey batısında yer almaktadır. Doğusunda Günyüzü ve Ankara, batısında Mahmudiye ve Çifteler, kuzeyinde Mihallıççık, güneyinde Emirdağ (Afyon) ve Çeltik (Konya) ilçeleri yer almaktadır (Altın, , s). Ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. Halkın %80’i tarım ve hayvancılıkla, geri kalanı ise el sanatları ve ticaretle uğraşmaktadır (Aytekin, , s.4). Yöre halkı geçmiş yıllarda kendi ihtiyacını karşılamak için evlerinde kurdukları tezgâhlarda ürettikleri yöreye özgü dokumaları, malzemelerini saklama ve taşımada kullanmışlar veya yer yaygısı, seccade vb. olarak değerlendirmişlerdir (Çolak ve Başaran, , s). Sivrihisar’da yy. ve yy’da dokunmuş halı ve kilimlerin çoğu İstanbul Sultanahmet Halı ve Kilim Müzesi (Keskin, , s) ve Ankara Vakıf Eserleri Müzesi’nde sergilenmektedir (Çolak ve Başaran, , s). Araştırmaya konu olan örnekler ise ilçe merkezinde Zaimağa Konağı’nda koruma altına alınan örneklerdir.
18
Eskişehir İli Sivrihisar İlçesi Düz Dokumalarının İncelenmesi
Sivrihisar Düz Dokumalarının Araç-Gereç Özellikleri Günümüzde yörede dokumacılık faaliyetleri bulunmamakla birlikte, araştırma kapsamında geçmişte bu sanat ile uğraşan dokuyucu ve yakınları ile görüşmeler yapılmış ve yöreye özgü özellikler saptanmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda yöreden elde edilen bilgilere göre, Sivrihisar düz dokumaları ıstar tezgahlarda üretilmiştir. Tezgah, iki yanda bulunan iki adet yanlama, üst takım, alt takım, gücü dalı, vargel, burgu, taban kazığı ve sargı çubuğundan oluşmuştur. Boyutları genellikle x cm olan tezgahların yapımında gürgen ya da çam ağacı kullanılmıştır. Dokuma yapılırken iplikleri sıkıştırmak için kullanılan yardımcı araçlara yörede “kirket” adı verilmiştir. İncelenen örneklerde genellikle yün ipliğinin kullanıldığı tespit edilmiştir. İğ ile geleneksel yöntemlerle eğrilen iplikler, o dönemlerde doğal ve toz boyalarla renklendirilmiştir. Az da olsa çözgüsünde pamuk ipliği kullanılan örneklere de rastlanmıştır. Sivrihisar Düz Dokumalarının Teknik Özellikleri Sivrihisar yöresinde incelenen 35 adet kilim, 4 adet zili ve 5 adet cicim tekniğiyle üretilmiş dokumaların boyutları, saçak uzunlukları, dokuma sıklıkları ve iplik özellikleri çeşitlilik göstermektedir. Yörede tespit edilen düz dokumalar tekniklerine göre gruplandırılarak, her bir grubun kendi içinde ağırlıklı ortalamaları alınmıştır. Elde edilen sonuçlar Tablo 1’de verilmiştir. Tablo 1. Sivrihisar Yöresinde İncelenen Düz Dokumaların Teknik Özellikleri Ortalama Değerler/ Dokuma Teknikleri
Kilim
Boyut Χ̅ f
Saçak Χ̅
%
İplik Özellikleri
Dokuma Sıklığı Χ̅
En (cm )
Boy (cm )
Uzunluk (cm)
Çözg ü (adet)
Atkı (adet)
6
4
10
Çözgü
3 5
79, 55
Pam uk Yün
Zili
4
12
3
12
Yün
Cicim
5
9,0 9 11, 36
9
5
8
Yün
%2 0 %8 0 %1 00 %1 00
Atkı
Bezeme
Yü n
%1 00
Yü n
%1 00
Yü n Yü n
%1 00 %1 00
Yü n Yü n
%1 00 %1 00
N=44
19
İkbal Darçın & Fatma Nur Başaran
Tablo 1 incelendiğinde; Sivrihisar yöresinde incelenen kilim dokumaların ortalama en ölçüsü cm, boy ölçüsü cm, ortalama saçak uzunlukları 6, ortalama 1 cm2’deki dokuma sıklıklarının 40 olduğu tespit edilmiştir. İncelenen toplam 35 kilim örneğinin 28 adedinde yün, 7 adedinde pamuk çözgü ipliği kullanılmıştır. Atkı ve bezeme iplikleri % yün ipliğidir. Zili dokumaların ortalama en ölçüsü cm, boy ölçüsü cm, ortalama saçak uzunlukları 12 cm, 1 cm2’deki dokuma sıklıkları 3x12’dir. Çözgü, atkı ve bezeme ipliklerinde % yün ipliği kullanılmıştır. Cicim dokumaların ise ortalama en ölçüsü cm, boy ölçüsü cm, ortalama saçak uzunlukları 9 cm, ortalama 1 cm2’deki dokuma sıklıklarının 5x8 adet olduğu tespit edilmiştir. Çözgü, atkı ve bezeme iplikleri % yündür. Sivrihisar düz dokumalarının çoğunlukla kilim tekniği ile dokundukları tespit edilmiştir. Kilim tekniğinin yanı sıra yöredeki düz dokumalarda zili ve cicim tekniği ile üretilmiş örneklere de rastlanmıştır. Hatta bazı örneklerde ikiden fazla tekniğin bir arada kullanıldığı da gözlenmiştir. Sivrihisar kilimlerinde eğri atkılı, konturlu ve iliksiz kilim teknikleriyle dokunmuş 33 adet dokuma örneği incelenmiştir. 4 adet kilim dokuma örneğinin içerisinde genellikle su şeklinde cicim tekniği de yer almaktadır. Aynı uygulamaya zili tekniğiyle dokunmuş bazı örneklerin bordür kısımlarında da rastlanmaktadır. Benzer olarak literatürde, Sivrihisar yöresinde büyük boyutlu kilimlerin dışında cicim, sumak ve zili tekniğiyle dokunmuş seccade boyu yaygı ve yastık yüzlerinin tespit edildiği bilgisine de rastlanmaktadır (Çolak ve Başaran, , s).
20
Eskişehir İli Sivrihisar İlçesi Düz Dokumalarının İncelenmesi
Fotoğraf 1. Kilim, zili ve cicim örnekleri
Sivrihisar Düz Dokumalarının Renk, Motif ve Kompozisyon Özellikleri Anadolu’da dokunan düz kirkitli dokumaların büyük kısmı desenlidir, çok az kısmı motifsiz üretilmiştir. Bu dokumalar üzerinde yer alan her bir motif yöresel farklılıklar göstermekle birlikte, bir anlama sahip olmuş ve dokuyucusunun iç dünyasını, mesajlarını veya geleneksel yapısını yansıtan ifadeler taşımıştır. Bilimsel araştırmalarla tespit edilen örneklerin daha iyi açıklanabilmesi için motifler bir sınıflandırmaya tabi tutulmuştur. Sivrihisar düz dokumalarında kullanılan motifler de bu sınıflandırmaya göre değerlendirilerek elde edilen sonuçlar Tablo 2’de verilmiştir. Tablo 2. Sivrihisar Düz Dokumalarında Kullanılan Bezemeler Kullanılan Bezemeler
f
%
Geometrik Bezeme
44
30,35
Bitkisel Bezeme
9
6,20
Figürlü Bezeme
23
15,86
Sembolik Bezeme
39
26,90
Nesneli Bezeme
30
20,69
Toplam
,00
N=44
21
İkbal Darçın & Fatma Nur Başaran
Sivrihisar düz dokuma örneklerinde en çok geometrik motiflerin kullanıldığı tespit edilmiştir. Bilindiği gibi geometrik motifler kirkitli dokumacılıkta teknik olarak en kolay uygulanabilen bezemelerdir. Bitkisel, figürlü ve nesneli bezemelere de rastlanan yöre örneklerinde sembolik motiflerin de oldukça fazla kullanıldığı dikkat çekmektedir. Bazıları, her yörede rastlanan ortak anlam ve çizgilere sahip olmakla birlikte, incelenen dokumalarda kullanılan motifler ve yöreye özgü özellikleri aşağıda belirtilmiştir. Sivrihisar Düz Dokumalarında Kullanılan Motifler BEZEMELER VE MOTİFLER
MOTİF ÖZELLİKLERİ
Geometrik Bezemeler
Zili tekniği ile dokunan motif, iç içe geçmiş iki kare ve kareleri çevreleyen sekiz köşeli yıldızdan oluşmaktadır. Yörede Halil İbrahim bereketini simgelemektedir. Sivrihisar’da genellikle dokumaların göbek kısmında kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 3 adedinde Türkmen yıldızı motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir.
Kirman-Türkmen gülü-Türkmen yıldızı motifi ve çizimi Bitkisel Bezemeler
Kavak motifi ve çizimi Figürlü Bezemeler
Kurt izi motifi ve çizimi
22
Motifte her iki yanda bulunan uzantılara parmak, ortadaki boşluğa göl, tepedeki çıkıntıya çuka veya takke adı verilmektedir. Sivrihisar dokumalarının bordür ve göbek kısımlarında kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 9 adedinde kavak motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Yörede bu motife sıkça rastlanmaktadır. Sivrihisar dokumalarının bordür ve göbek kısımlarında kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 10 adedinde kurt izi motifi yer almaktadır.
Eskişehir İli Sivrihisar İlçesi Düz Dokumalarının İncelenmesi
Yörede ortadaki motife dombay göbeği adı verilmektedir. Dombay yörede büyükbaş hayvanlardan olan mandaya verilen isimdir. Sivrihisar dokumalarının bordüründe genellikle cicim tekniği ile yer almaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 9 adedinde dört ayak motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Dört ayak motifi ve çizimi
Tam sarı ayak motifi yörede zincir olarak bilinmektedir. Sivrihisar dokumalarının bordür süslemelerinde yer almaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 3 adedinde tam sarı ayak motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir.
Tam sarı ayak motifi ve çizimi
Konturlu kilim tekniği ile oluşturulan motif, düşmanlık ve kötülüğü simgelemektedir. Bordürde kullanıldığında düşmanın tehlikesiz ve zararsız, orta göbekte kullanıldığında ise düşmanın zararlı ve tehlikeli olduğu anlatılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 2 adedinde ejderha motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir.
Ejderha motifi ve çizimi
Eğri ayak motifi yörede yarım çoban iliği motifinin kareler içine alınmasıyla yapılmaktadır. Sivrihisar dokumalarının bordüründe kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 3 adedinde eğri ayak motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir.
Eğri ayak motifi ve çizimi
23
İkbal Darçın & Fatma Nur Başaran
Motif yörede gücü simgelemektedir. Sivrihisar dokumalarının göbek kısmında kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 3 adedinde koçbaşı motifi yer almaktadır.
Koçbaşı motifi ve çizimi
Boynuzlu motifi ve çizimi Sembolik Bezemeler
Yörede motife boynuzlu adı verilmektedir. Sağda ve solda bulunan çıkıntılara boynuz, orta kısma parmak, üçleme şekline de filiz adı verilmektedir. Sivrihisar dokumalarında bordür süslemesi olarak kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 7 adedinde boynuzlu motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Tek kavak motifinin iç içe geçirilmesinden oluşmaktadır. Her bir kavak motifi farklı renklerde olabileceği gibi, bazılarında iki rengin dönüşümlü olarak kullanılmasından da oluşturulabilmektedir. Sivrihisar dokumalarının göbek kısmında kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 7 adedinde göl motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir.
Göl motifi ve çizimi Motif, Sivrihisar dokumalarının bordür ve göbek kısımlarında kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 3 adedinde çift ay motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Çift ay motifi ve çizimi
24
Eskişehir İli Sivrihisar İlçesi Düz Dokumalarının İncelenmesi
Yarım gagak su motifi ve çizimi
Gagak yörede ördek anlamına gelmektedir. Sivrihisar dokumalarında bordür süslemesi olarak kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 13 adedinde yarım gagak su motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Kilim tekniği ile oluşturulan motif, yörede kadını simgelemektedir. Genellikle dokumaların göbek kısmında kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 5 adedinde eli belinde motifi yer almaktadır.
Eli belinde motifi ve çizimi
Karı boşatan motifi ve çizimi
Motife ait hikayenin Sivrihisar’dan çıktığı rivayet edilmektedir. Bir dokuyucu, gençlik yıllarında motifi oluşturmak için günlerce uğraştığı halde bir türlü başarılı olamamıştır. Bunun üzerine kocası: “Bu basit motifi yapamayan kadını ben ne yapayım” diyerek karısını boşamıştır. Motifin adı bu olaydan sonra karı boşatan olarak kalmıştır. Yörede hemen hemen tüm zili dokumalarda bordür süslemesi olarak kullanılmaktadır. Sapan ya da Y harfine benzemektedir. İncelenen 44 adet dokumanın 10 adedinde karı boşatan motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Sivrihisar dokumalarında kenar suyu olarak kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 8 adedinde sığır sidiği motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir.
Sığır sidiği motifi ve çizimi
25
İkbal Darçın & Fatma Nur Başaran
Tüm dokumalarda sıkça rastlanmaktadır. Keskin çizgilerle S harfi eksenindedir. Sivrihisar dokumalarının bordür ve göbek kısımlarında kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 7 adedinde çoban iliği motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Çoban iliği motifi ve çizimi Eli belinde motifinin ters olarak birleştirilmesinden ve içine kavak, bödelek (kavuk) motiflerinin oturtulmasından oluşturulmuş bileşik bir motiftir. Genellikle yörede kilim dokumaların göbek kısmında kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 4 adedinde çift eli belinde motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Çift eli belinde motifi ve çizimi Sivrihisar dokumalarının bordüründe kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 5 adedinde yedi bela motifinin cicim tekniği ile uygulandığı tespit edilmiştir.
Yedi bela motifi ve çizimi Sivrihisar dokumalarının bordür ve göbek kısımlarına konturlu kilim tekniği ile uygulanmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 1 adedinde topluluk motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Topluluk motifi ve çizimi Yöre dokumalarının bordür ve göbek kısımlarında kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 1 adedinde iyilik-kötülük ve gece-gündüz motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir. İyilik-kötülük ve gece-gündüz motifi ve çizimi
26
Eskişehir İli Sivrihisar İlçesi Düz Dokumalarının İncelenmesi
Sivrihisar dokumalarının bordür ve göbek kısımlarında kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 2 adedinde sevdim dolaştı motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Sevdim dolaştı motifi ve çizimi Nesneli Bezemeler
Motif tanrıya ulaşmayı ve insanların birbirlerine yardım ederek iyiliğe, doğruluğa birlikte ilerlemelerini simgelemektedir. Sivrihisar’da bordürden sonra orta göbeğe başlamadan önce kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 16 adedinde merdivenli motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir.
Merdivenli motifi ve çizimi
Ayna motifi ve çizimi
Oğuzların Kınık Boyu’ndan gelen kilim motifidir. Ailede birlik, beraberlik, dostluk ve dayanışmayı simgelemektedir. İçinde kavak motifi bulunduğundan, yörede motife kavaklı ayna da denmektedir. Sivrihisar dokumalarının göbek kısmında konturlu kilim tekniği ile kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 13 adedinde ayna motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir.
Sivrihisar dokumalarının göbek kısmında kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 3 adedinde kayık motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir.
Kayık motifi ve çizimi
Yörede özellikle seccade olarak dokunan düz dokumalarda mihrap süslemesi olarak kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 1 adedinde mihrap motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Mihrap ve çizimi
27
İkbal Darçın & Fatma Nur Başaran
Yeni gelinlere “sülaleniz geniş, çocuklarınız bol ve sağlıklı, aileniz dallı budaklı olsun ve genişlesin” dileğiyle gül budağı motifinin kullanıldığı cicim dokumalar verilmektedir. Genellikle dokumalarının göbek kısmında kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 4 adedinde gül budağı motifine rastlanmıştır.
Gül budağı motifi ve çizimi
Bıçağın tırtıklı kısmına benzediğinden bu isim verilmiştir. Genellikle bordür süslemelerinde, konturlu kilim tekniği ile kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 10 adedinde bıçak sırtı motifi yer almaktadır. Bıçak sırtı motifi ve çizimi
Kavuk motifi ve çizimi
Tek olarak ya da diğer motiflerle birleştirilerek kullanılan motif konturlu kilim tekniği ile oluşturulmuştur. Bazı köylerde bödelek olarak bilinmektedir. Sivrihisar dokumalarının bordür ve göbek kısmında kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 5 adedinde kavuk motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Gagak yörede ördek anlamına gelmektedir. Ayna motifine çift boynuz eklenerek oluşturulmaktadır. Sivrihisar kilim dokumalarının orta göbeğinde kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 4 adedinde çift gagaklı ayna motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir.
Çift gagaklı ayna motifi ve çizimi
28
Eskişehir İli Sivrihisar İlçesi Düz Dokumalarının İncelenmesi
Sivrihisar dokumalarında orta göbekte kullanılmaktadır. İncelenen 44 adet dokumanın 4 adedinde nazarlık motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir.
Nazarlık motifi ve çizimi
Sivrihisar dokumalarında geometrik bezemelerden en çok düz çizgi, bitkisel bezemelerden kavak, figürlü bezemelerden kurt izi, sembolik bezemelerden yarım gagak suyu, nesneli bezemelerden en çok merdivenli motifinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Dokumaların genel renk ağırlığı kırmızıdır. Kırmızı dışında pek çok renge de rastlanmakta, özellikle aynı renk tonlarının birlikte kullanıldığı dikkat çekmektedir. Sivrihisar düz dokumalarının kompozisyon değerlendirilerek elde edilen sonuçlar Tablo 4’de verilmiştir.
özellikleri
Tablo 4. Sivrihisar Düz Dokumalarının Kompozisyon Özellikleri Kullanılan Bezemeler
f
%
Bütün Yüzeye Yayılan
15
34,09
Dikey
11
25,00
Yatay
18
40,91
Toplam
44
,00
N=44 İncelenen Sivrihisar düz dokumalarında dikey ve bütün yüzeye yayılan kompozisyonlara rastlanmakla birlikte, çoğunluğunun yatay kompozisyona sahip olduğu tespit edilmiştir.
29
İkbal Darçın & Fatma Nur Başaran
Fotoğraf 2. Yatay, dikey ve bütün yüzeye yayılan kompozisyon örnekleri
Araştırma kapsamında yöreden ve literatür taramasından elde edilen bilgiler doğrultusunda, Sivrihisar dokumalarından bazı örneklerin kompozisyonları nedeniyle özel isimlerle anıldığı tespit edilmiştir.
30
DOKUMALAR
ÖZELLİKLERİ
Beş Bacalı
Beş bacalı kilim geçmişte ve günümüzde Sivrihisar’ın en tipik ve en tanınmış dokuma örneği olmuştur. “Genellikle Karaburhan, Sarıkavak, Dümrek ve Zey köylerinde dokunmuştur. Tasavvuftaki beş merhaleyi ve insan ruhundaki arındırmayı temsil etmektedir” (Altın, , s). İncelenen örnekler arasında sadece 2 adet beş bacalı kilim tespit edilebilmiştir.
Eskişehir İli Sivrihisar İlçesi Düz Dokumalarının İncelenmesi
Çubuklu Pala
Diğer dokumalardan artan iplikleri değerlendirmek amacıyla veya özel olarak renk renk boyanmış ipliklerle, genellikle 0,5 cm eninde yatay şeritler şeklinde üretilmiş dokuma örnekleridir. Yörede bu şeritlere çubuk adı verilmektedir. İncelenen dokumalar arasında 8 adet tespit edilen çubuklu kilimlerin bazılarında cicim motiflerine de rastlanmaktadır.
31
İkbal Darçın & Fatma Nur Başaran
Bacalı
Üretiminde cicim tekniği kullanılmakla birlikte genel olarak “Bacalı kilim” olarak anılan örnek, yöre halkı tarafından Sivrihisar Kalesi’ne atfedilmektedir. Bacalı kilimin tarihçesi yörede ikamet eden Fadime Tokkaya tarafından aktarılmıştır: “Kale Bizanslılar tarafından kuşatılmış, günlerce işgal altında kalmış ama ele geçirilememiştir. Bunun üzerine bir Türk kızının kasıtlı olarak düşmana esir düşmesine karar verilmiştir. Kıza belli simge ve işaretler öğretilmiştir. Her simge ve işarete belli anlamlar verilmiş ve bu simgeleri kullanarak kalenin planını kilime dokuması istenmiştir. Dokunan kilimlerden birinin kale dışına çıkacağı umulmuştur. Böylece kilimin desenlerinden nerede oklu, nerede atlı askerlerin bulunduğu öğrenilecek, bu plana göre saldırı düzenlenecektir. Kale çevresinde gezinirken düşmana esir düşen genç kız hemen tezgahını hazırlamış, kilim dokuyacağını söyleyerek askerlerden ip istemiştir. Kalenin planını simge ve işaretlerle anlatan desenleri kilimine dokumuştur. Bir şekilde kilimi ele geçiren Türkler simge ve işaretleri çözümleyerek saldırı planı hazırlamış ve kaleyi fethetmiştir. Yörede sadece 1 örneği tespit edilebilmiştir.
32
Eskişehir İli Sivrihisar İlçesi Düz Dokumalarının İncelenmesi
seafoodplus.infoçlar ve Tartışma Eskişehir ili Sivrihisar ilçesinde gerçekleştirilen saha araştırması sonucunda yöre dokumacılığının günümüzde ne yazık ki sürdürülmediği, ancak eski dokuma örneklerinin koruma altına alındığı tespit edilmiştir. İncelenen 44 dokuma örneği kilim, cicim ve zili teknikleri ile dokunmuş ve genellikle yaygı olarak kullanılmıştır. Dokumaların ilme ve atkı ipliklerinin tamamı yündür. Çoğunluğu yün olan çözgü ipliklerinde az sayıda pamuk kullanımına da rastlanmıştır. 3 farklı kompozisyon şeması belirlenen örneklerde ağırlıklı olarak geometrik ve sembolik bezemelerin yer aldığı ve bazı motiflerin yöresel isimlerle anıldığı tespit edilmiştir. Anadolu toprakları üzerinde yerleşen çeşitli uygarlıklar ve yaşanan tarihsel olaylar, kültürel ürünlere de çeşitlilik ve zenginlik kazandırmıştır. Sivrihisar yöresinde tespit edilen bacalı kilim gibi yurdumuzun pek çok yöresinde üretilen bu değerler, ihtiyacı karşıladığı gibi topluluklar arasındaki haberleşmenin kısıtlı olduğu zamanlarda mesaj iletme aracı olarak da kullanılmıştır. Var oldukları dönemlerden beslenmiş, üzerlerine yeni değerler eklenerek devam etmiş ve kültürel miras özelliği kazanmışlardır. Günümüzde ise ileri teknoloji ürünlerinin haberleşme, ulaşım, sanayi vb. kavramları tamamen değiştirdiği, ülkeler arasındaki sınırları bile kaldırarak, özde yüzyıllardır yaşatılan bu değerleri de ne yazık ki olumsuz yönde etkilediği görülmektedir. Teknoloji sayesinde geçmişte varlığından bile haberdar olunamayan topluluk kültürleri, internet aracılığı ile bir diğerini etkiler hale gelmiştir. Olumlu ya da olumsuz yönde değişim yaşandığı gibi bazı değerler tamamen terk edilmiştir. Artık neredeyse hiçbir genç kız nişanlısına mendil işlememekte/çorap örmemekte, kaynanasına mesajını oyasıyla iletmemekte, geleneksel dokumalarını üretmemekte ve yeni kuracağı evinde kullanmayı tercih etmemektedir. Bu tür geleneksel ürünler modern yaşam alanlarına, inşa edilen devasa akıllı evlere yakışır bulunmamakta ve modası geçmiş olarak değerlendirilmektedir. Eskiden göçlerle yaşatılan, zenginleştirilen, olumlu yönde etkileşen bu değerler ve orijinal örnekleri günümüzde yaşanan büyük göçler nedeniyle de tehlike altındadır. Tüm dünya üzerinde yaşanan bu teknolojik gelişmelerin insan hayatını kolaylaştırdığı, değer ve kalite kattığı savunulsa da pek çok açıdan
33
İkbal Darçın & Fatma Nur Başaran
çevresel ve kültürel erozyonu da beraberinde getirmektedir. Geçmişte büyük ihtiyaçlara ilaç olarak üretilen kültürel ürünler artık üretilmedikleri gibi, günlük yaşamda yerini alamadıkça ne yazık ki eski örnekleriyle bir bir yok olmaktadır. Bu yüzden toplumsal bilinçle geliştirilen projeler, müze, vakıf gibi oluşumlarla bu örneklerin koruma altına alınması umut vericidir. Sivrihisar Belediyesi de kendi yöresine ait dokuma örneklerini aynı amaçla bir araya toplamış ve geçmişe bir anlamda sahip çıkmıştır. Söz konusu örneklerin aynı zamanda bilimsel çalışmalarla incelenerek literatüre kazandırılması, geleceğe aktarılması açısından büyük önem taşımaktadır.
34
Eskişehir İli Sivrihisar İlçesi Düz Dokumalarının İncelenmesi
Kaynaklar Akpolat, C. (). Erzurum ve Çevresi Günümüz Dokumacılığı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum. Altın, T. (). Eskişehir İli Sivrihisar İlçesi (Merkez) Folkloru. Eskişehir: Karaca Medya Yayınları. Asker, Z. (). Şırnak Düz Dokumaları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van. Aytekin, O. (). Eskişehir İli Sivrihisar İlçesi Kapaklıkaya Evi Restorasyon Önerisi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Çolak, A., Başaran F.N. (). “Ankara Vakıf Eserleri Müzesinde Bulunan Sivrihisar Kilimlerinin Renk, Motif Ve Kompozisyon Açısından İncelenmesi”. V. Uluslararası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri Sempozyum Bildiri Kitabı. s ( Ekim). KahramankazanAnkara. Ergüder, A. A. (). Kars Yöresi Düz Dokumaları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum. Keskin, O. (). Bütün Yönleriyle Sivrihisar. İstanbul: Bayrak Matbaası. Konuk, D. (). Karaman Müzesinde Bulunan Kirkitli Dokumaların Teknik ve Desen Özellikleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Onuk, T., Akpınarlı, H. F., Ortaç, S., Alp, Ö. (). İçel El Sanatları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Onuk, T., Akpınarlı, H. F. (). Şanlıurfa Karakeçili Kilimleri. Türkiye: Atatürk Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. Özalp, T. (). Sivrihisar Tarihi. Eskişehir: Tam-İş Matbaası Kaynak Kişiler İrfan BAKAR, Halk Eğitim Merkezi Müdürü, SİVRİHİSAR-Eskişehir (Görüşme Tarihi ) Meriç OKUR, Kültür ve Sosyal Hizmetler Müdürü, 50 yaş, SİVRİHİSAR-Eskişehir (Görüşme Tarihi ) Seda SAKARYA, Sivrihisar Belediyesi’nde Görevli, 27 yaş, SİVRİHİSAR-Eskişehir (Görüşme Tarihi ) Fadime TOKKAYA, Ev Hanımı, 41 yaş, SİVRİHİSAR-Eskişehir (Görüşme Tarihi ) Emine BARIŞ, Ev Hanımı, 77 yaş, SİVRİHİSAR-Eskişehir (Görüşme Tarihi ) Raziye GÜMÜŞTEKİN, Ev Hanımı, 75 yaş, SİVRİHİSAR-Eskişehir (Görüşme Tarihi ) Nazlı ALTIN, Ev Hanımı, 52 yaş, SİVRİHİSAR-Eskişehir (Görüşme Tarihi )
35
İkbal Darçın & Fatma Nur Başaran
36
Yayın, N.() Divriğili Veli Dede’nin Şiirlerinden Hareketle “Delil” Terimi Üzerine, Uluslararası Folklor Akademi Dergisi. Cilt:1, Sayı:3, Makale Bilgisi / Article Info Geliş / Recieved: Kabul / Accepted: Araştırma Makalesi/Research Article
DİVRİĞİLİ VELİ DEDE’NİN ŞİİRLERİNDEN HAREKETLE “DELİL” TERİMİ ÜZERİNE Nerin YAYIN* Öz “Veli” mahlası, şairler arasında yaygın kullanılmakla birlikte Divriğili Veli Dede ve Veli Baba olarak bilinen iki farklı “Veli” mahlaslı şairin, cönklerinde bazı şiirlerini “delil” olarak adlandırdıkları görülmüştür. “Delil”, bilinen anlamı ile içerdiği kanıt, şahit vb. kelimelerin ötesinde edebî bir terim olarak “rehber-mürşit” anlamı da taşır. Türk tasavvuf edebiyatında sıklıkla kullanılan şiir türlerinin yanında özellikle Divriğili Veli Dede veya Veli Baba’nın (Birebir aynı şiiri oluşturmaları aynı kişi olduklarını düşündürmektedir.) AleviBektaşi geleneğinde şiirlerini “delil” adı ile kaydettikleri tespit edilmiştir. “Delil” adını verdikleri şiirler incelendiğinde ise bu terim ile Allah’a ulaşmada rehbere-mürşide ihtiyaç olduğu vurgusunun ön plana çıktığı görülmektedir. Bunun yanı sıra diğer şiirlerin herhangi bir tanımlama yapılmadan sunulmasına rağmen sadece “delil” olarak isimlendirilen şiirlerde bu durumun görülmesinin, bu şiirlerin diğerlerinden özel bir yerde tutulmak istendiği şeklinde yorumlanması mümkündür. Anahtar kelimeler: Delil, Şathiye, Nutuk, Nefes, Cem Ayini, Kanıt, Rehber, Yol.
* Prof. Dr., Ege Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Emekli Öğretim Üyesi.
37
Nerin Yayın
THE TERM “DELİL” ON DİVRİĞİLİ VELİ DEDE’S POEM Abstract The “Veli” penname was widely used among poets, but two poets who were known as Divriğili Veli Dede and Veli Baba, they called some of their poems as “evidence”. “Delil” also means mentor-guide as a literary term beyond words its known meaning, witness, proof ect. In addition to the types of poetry commonly used in Turkish mystic literature, Divriğili Veli Dede or Veli Baba (Suggesting that they are the same person who create the same poem one by one.) In Alevi-Bektashi tradition, it was seen that they recorded their poems under the name of “evidence”. When the poems they call “evidence” are examined, it is seen that the emphasis is on the need for a mentor-guide via reaching the God. Although the other poems are written without any definition, this is seen only in the poems called “evidence”. It is possible to interpret these poems as desiring to be kept in a special place. Keywords: Evidence, Shathiye, Nutuk, Nefes, Cem Rituals, Proof, Mentor, Way.
38
Divriğili Veli Dede’nin Şiirlerinden Hareketle “Delil” Terimi Üzerine
Arapça “delâlet” fiilinden gelen ve “kılavuzluk, iz-işaret, belirtmek” anlamlarına geldiği belirtilen “delil” (Parlatır, ), İslam Ansiklopedisi’nin aynı adlı maddesinde “yol göstermek-irşad etmek” “delil”inde “yol gösteren-kılavuz-rehber, doğru yola ve doğru sonuca götüren, göstererek haber veren” (Yavuz, ); Ethem Cebecioğlu’nun “Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü”nde ise “işaret, iz, rehber-yol gösteren, delil, şeyh” olarak açıklanmakta; Alevi ve Bektaşi cemlerinde dergâhın meydanında yanar halde bulunan mumların yakıldığı tek muma da “delil” dendiğini, bu ince uzun mumum içindeki fitilini dışı yumak şeklinde iple sarılı ve bir ucunun sürekli dışarı çıkarılmış vaziyette durduğu belirtilmektedir (Cebecioğlu, 46). Doğan Kaya’nın “Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü”nde yer almayan “delil” terimi Türkçe Sözlükte de benzer anlamıyla “delil-kanıt ve rehber-kılavuz, iz-yol, insanı doğruya götürecek iz” şeklinde açıklanmaktadır ( ). En bilinen anlamıyla “delil”, “kanıt-ispat etmeye yarayan kişi, nesne, olay vb” ve bu bağlamda “şahit” anlamına gelmektedir. Özellikle hukuk alanında sıkça kullanılan “delil” terimi ile ilgili pek çok deyim, söylem herkesçe bilinmektedir: “delil toplamak”, “delil göstermek”, “delil bulunmadığı yani suçu ispat edilmediği sürece herkes masumdur” gibi… Tasavvufi anlamda ise delil en çok “rehber-kılavuz” olarak kullanılagelmiş; bu bağlamda “Delilsiz cennete girilmez” şeklindeki bir söylem dilimize yerleşmekte gecikmemiştir. “Deli”nin “çok güçlü, karşı konulmaz derecede güçlü, kuvvetli” anlamından hareketle bu söylemin “Delisiz cennete girilmez” şeklinde de kullanıldığını hatırlatarak “delil”in “uyarı-ikaz, işaret” anlamında kullanılması da söz konusudur: İnsanın rüyasında gördüğü herhangi bir olay-kişi-nesne ve bunun gibi daha sonraki günlerde yapması gerekenleri bir işaret, bu yolda bir uyarı olarak kabul etmesinde davranışlarını hatta sosyal ilişkilerini bile buna göre düzenlemesi gibi… İbrahim Aslanoğlu’nun; 1. İğdecikli Veli (Sivas) 2. Divriğili Veli (Sivas; şiirlerini Veli adayla yazmaktadır) (33 no’lu cönk) 3. “Şarkışla’nın Kılıçkil Köyü’nden Âşık Veli ki aslen Ağa köyünden olup uzun müddet şiirlerini “Veli” adıyla yazmıştır.” (Aslanoğlu, )
39
Nerin Yayın
şeklinde açıkladığı, “Veli” adını kullanan pek çok aşığın bulunması, bu durumun ise tasavvufta şeyhe bağlılığın esas olduğu, bu bağlamda aynı adın veya mahlasın kullanılmasının, onun şiirlerine nazire söylenmesinin veya yazılmasının da bu bağlılık içinde değerlendirilmesi gerektiği (Köprülü , ) görüşünün hareket noktası teşkil edeceğini, bu noktada “velî” sözcüğünün “Cenab-ı Hakk’a yakınlık derecesini kazanmış olan seçkin kulu Allah’ın dostu ve sevgili kulu bir çocuğun sorumluluğunu üstüne alan ve velayet hakkına sahip olan kimse, sahip (ki genelde başka kelimelerle birlikte kullanılır), imanlı kullarının dostu olan onlara yardım eden insanlara başarı nasip eden-sıkıntılarını gideren-Allah” (ki Esma-i Hüsna’dan biridir) anlamlarında kullanıldığını (Parlatır, ) belirtmek istiyoruz. yılında Sivas’ta sunduğumuz Divriğili Veli Dede’nin şiirleri ile ilgili hazırlıklar sırasında Divriği’nin Aydoğan köyünde yaşayan ve Pir Sultan Abdal, Kul Mustafa, Sadık, Nesimi, Noksani, Derviş Ali, Şah Hatayi, Virani, Kul Himmet, Derviş Mehmet gibi âşıkların şiirlerinin de yer aldığı Hasan Yalıncaklı’da bulunan 33 seafoodplus.info cönkte numarasıyla kayıtlı olan şiirin “delil” olarak verildiğini, bu adlandırmanın Cemal Şener’in hazırladığı ve Alevi törenleri ile Abdal Musa, Sultan Hamza Baba, Veli Baba, Hacı Bektaş Veli’nin şiirlerinin de yer aldığı yüksek lisans tezinde de söz konusu olduğunu, adı geçen tezde yer alan ve Veli Baba’ya ait olan , , 52 seafoodplus.info şiirlerde de görüldüğünü tespit ettik. “Delil” diye tanımlanan ve elimizde bulunan dört şiirden Divriğili Veli Dede’ye ait olup 33/8 koduyla ve numarasıyla kayıtlı olan şiir ile Veli Baba’ya ait olup numarayla kayıtlı “şathiye” türündeki şiirler birbirinin aynıdır. Şiirin: VELÎ DELİL Bir derde düş oldum tabip ararken Tabibi buldum ki derdi benden çok Her derdin tabibi seni bilirdim Ne hikmet ki senin derdin benden çok
40
Divriğili Veli Dede’nin Şiirlerinden Hareketle “Delil” Terimi Üzerine
Dertli olan düşünmesin boşuna Çok iş gelir er olanın başına Tevekkül eyledim Hakk’ın işine Her derdi kuluna reva görmüş Hakk Yerin göğün temelini kurunca Ağlamaya gülmeye o dem verince Tabipler tabibi dertli olunca Besbelli ki bu âlemde dertsiz yok Derdi çok vermişsin ne idi suçum Eğer dertli ise dert ehline açın Ehl-i beyte gam yoldaş olduğum için Âşık isen dertli sinen oda yok VELİ’m eyder işim ah u zar ise Hakk bize yardımcı Ali olursa Bu âlemde bir muradın kalırsa Kerbela’da İmam Hüseyin’e bak şeklindeki dizelerinden de anlaşılacağı üzere (belli belirsiz bir samimiyet söz konusu olsa da) Allah’ın varlığı ve birliği mutlak varlığın sadece O olduğu, her derdin çaresinin O’na inanmakla bulunacağı belirtilmektedir.
41
Nerin Yayın
Veli Baba’ya ait olan ve adı geçen tezde numarada kayıtlı olan; VELİ DELİL Canım kurban olsun Ali evladına Âşıkları esir edip coşturur Kırım tilkileri kırılsın ölsün Şeytan gibi birbirini şaşırır Şeytan’dan işitir Ali’yi bilmez Hallak-ı âlemde doluyu bilmez Hünkâr Hacı Bektaş Veli’yi bilmez Üstad Firavun yoldan şaşırır Bizim müşkülümüzü mürşid halleder Efendimiz yolsuzları yollu eder Biz ednayız âşıklardan belleder Sultanı seven gaflete düşürür Hakkı bilen halka Allah’ı fark eder Ezel kör gelenler yine kör gider Padişahlar tacı tahtı terk eder Her aşığı efendisine düşürür
42
Divriğili Veli Dede’nin Şiirlerinden Hareketle “Delil” Terimi Üzerine
VELİ’m der ki Hakk halk eyledi âlemi Cebrail Hakk’dan getirdi selamı Şeytanınan çalınan kalemi Ahirette yine şeydan şaşırır şeklindeki şiir ise bir “nefes” olup “Hz. Ali’ye bağlılık”, “Hacı Bektaş Veli sevgisi”, “Hz. Ali ve Hacı Bektaş Veli’nin rehber-mürşit-kılavuz-yol gösterici olduğu” gibi unsurların yer aldığı “Allah’ın tek yaratıcı, mutlak varlık olduğu” inancı ile son bulmaktadır. Sözü geçen tezde numarada kayıtlı olan ve ilk yedi dörtlüğünü aşağıya aldığımız şiir ise bir “devriye”dir: VELİ DELİL Bir kişi Allah’ın emrin bilmese Seçilip geriye kalmak görünür Kurulsa da tekebbürlük eylese Ahirinden imansız olmak görünür Eğer ki dünya için aşarsa İblis’e uyup doğru yolundan şaşarsa İki musahibin biri düşerse Anın nasibini bulmak görünür Birinde düşüne ya bir hal olur İkide düşüne sinem yol olur Üçünde düşüne hayli kal olur Ana hayli zaman kalmak görünür
43
Nerin Yayın
Dördünde düşenin işi zar olur Beşinde düşenin işi zor olur Altıda düşenin nuru nar olur Onu yoluyanan bulmak görünür Yedide düşenin gözü yaş olur Sekizde düşenin işi şaş olur Dokuzda düşenin yazı kış olur Onu küll-i Kuraniye etmek görünür Onunda düşende ağlar gülünmez On birinde düşen yol gelemez On ikide düşenin derdine dermen bulunmaz Bir mürşid bir buyruk bulmak görünür Arar mürşidi de buyruğu bulur Aman Mürvet der de darına durur Erenler yerden gökten kuvvetli olur Yüz üstü düşüp de gelmek görünür satırlarından da anlaşılacağı üzere şiir, insanın bu dünyadaki hayatının evreleri ve bu evrelerin her birinde nelerle karşılaşacağı işlenmektedir. Bu şiirin de diğerleri gibi “Allah’ın tek yaratıcı ve mutlak varlık olduğu, onun emirlerine uymamanın başına iyi şeyler getirmeyeceği, tek rehber-tek mürşidin Allah olduğu” inancıyla son bulmakta olduğunu belirttikten ve hepsinin “delil” şeklinde adlandırıldığını bir kere daha hatırlattıktan sonra diyebiliriz ki:
44
Divriğili Veli Dede’nin Şiirlerinden Hareketle “Delil” Terimi Üzerine
1. Türü ne olursa olsun gerek Divriğili Veli Dede gerekse Veli Baba şiirlerini “delil” diye tanımlayarak Allah’ın varlığı ve birliğini, O’nun tek yaratıcı, tek ve mutlak varlık olduğunu, 2. Bu dünyanın, bu âlemin Allah’ın büyüklüğü ve tek yaratıcı olduğunun en büyük delili, en büyük şahidi olduğunu, 3. Tüm Müslümanlar için Allah’a ulaşmanın, onun inayetini kazanmanın Hz. Ali ve Hacı Bektaş-ı Veli’yi rehber-mürşit olarak kabul etmekle mümkün olacağını, 4. Tek mürşidin, tek rehberin ise sadece Allah olduğunu, O’na ulaşmak için emirlerini kılavuz-rehber edinmek gerektiğini vurgulamak ve bu konuya dikkati çekmek istemişlerdir. Bu bağlamda “DELİL” hem bilinen “şahit-kanıt” hem de tasavvuftaki “mürşit-rehber-kılavuz” anlamlarında kullanılmış; Allah’ın varlığı-birliği-tek yaratıcı olduğu “delil” teriminin her iki anlamı üzerinden hareket ederek belirtilmiştir. Asıl mühim nokta ise gerek İğdecikli Veli Dede gerekse Veli Baba’nın şiirlerinin hiçbirine herhangi bir tanımlama yapmazken sadece örnek olarak verdiğimiz şiirlere “delil” adını vererek bunların diğer nefes-devriye ve şathiyelerden daha önemli bir yere oturttuğunu göstermek istemiş olmasıdır. Bir başka ifadeyle bu şiirlerin verdikleri mesajlar ve içerdikleri bağlamında “nutuk”, birer “öğreti” değerinde olduğu, söz konusu şiirlerin her birinin aslında birer rehber”, birer “kılavuz” gibi değerlendirildiği ortadadır. Gerek İğdecikli Veli Dede gerekse Veli Baba’nın aynı olan şiirlerinin birbiriyle tamamen örtüşmesini ise nazirecilik ve mürşide bağlılık geleneğinden çok aynı adı taşıyan pek çok şairin bu bağlamda Veli adını taşıyan birden fazla şairin bulunduğunu dikkate alarak “karışmış olabileceği” şeklinde açıklamak istiyoruz. Kaynaklar ASLANOĞLU, İ. (). İbrahim Âşık Veli, Hayatı-Kişiliği-Deyişleri, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, MFAD Yayınları: 33, Halk Edebiyatı Dizisi: 8, ss: CEBECİOĞLU, E. (). “Delil”, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, İstanbul: Ağar Kitabevi Yayını s:
45
Nerin Yayın
KAYA, D. (). Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları. KÖPRÜLÜ, M. F. (). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları No: PARLATIR, İ. (). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü”, (7. Baskı), Ankara: Yargı Yayınevi. ŞENER, C. (). Alevi Törenleri, Abdal Musa, Veli Baba Sultan, Hacı Bektaş Veli, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Lisans Tezi. Türkçe Sözlük, (). Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TDK Yayınları, C. 1, s: YAVUZ, Y. Ş. (). “Delil”, İslam Ansiklopedisi, C. 9, Türkiye Diyanet Vakfı. YAYIN, N. (). “Divriğili Veli Dede’nin Şiirlerinde Konu, Şekil ve Tür”, Osmanlılar Döneminde Sivas Sempozyumu, Mayıs , Sivas.
46
Çelikörs, S. (). Pınar Kür’ün Asılacak Kadın Romanıyla Kağızmanlı Hıfzı’nın Sefil Baykuş Ağıtı Arasında Metinleraraslılık. Uluslarası Folklor Akademi Dergisi. Cilt:1, Sayı:3, Makale Bilgisi / Article Info Geliş / Recieved: Kabul / Accepted: Araştırma Makalesi/Research Article
PINAR KÜR’ÜN ASILACAK KADIN ROMANIYLA KAĞIZMANLI HIFZI’NIN SEFİL BAYKUŞ AĞITI ARASINDA METİNLERARASILIK Sefa ÇELİKÖRS* Öz
Metinlerarası ilişki, farklı eserlerdeki ortak paydanın alınması, doğrudan kullanılması ya da kahramanları değiştirilerek aynı olayın, başka karakterler üzerinden yaşatılmasına dayalı bir kuramdır. Bu kuramdan yararlanılarak oluşturulan eserlerden biri de Pınar Kür’ün Asılacak Kadın adlı eseridir. Roman metinlerarası ilişkiler yönünden irdelenebilecek türden bakış açılarına elverişlidir. Adı geçen eserde yazar, yüzyıl halk şairlerinden biri olan Kağızmanlı Hıfzı’nın “Sefil Baykuş” ağıtından metinlerarası bağlamda faydalanmıştır. Söz konusu romanda Sefil Baykuş ağıtının trajedisi, romanın kahramanı Melek üzerinden aktarılır. Bu çalışmada Asılacak Kadın adlı roman, metinlerarasılık bağlamında incelenmeye çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Asılacak Kadın, Sefil Baykuş, Metinlerarasılık.
* Ahi Evran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi,
47
Sefa Çelikörs
INTERTEXTUALITY BETWEEN PINAR KÜR’S “ASILACAK KADIN” NOVEL AND KAĞIZMANLI HIFZI’S “SEFİL BAYKUŞ” Abstract Intertextual relationship, taking different common denominator in the works, replacing the direct use of the same events or heroes, is a theory based on the kept alive through other characters. One benefit of this theory is the work of works created from the original She later also to women. This novel are such that can be analyzed in terms of intertextual relations. Name the author of the work, which is one of the 19th century folk poet Kağızman Hıfzı's "Sefil Baykuş" has benefited from a lament intertextual context. Owl lament the tragedy of miserable novel, the hero of the novel are transmitted on an angel. This study will be examined in the context of intertextuality from the original novel to women. Keywords: Asılacak Kadın, Sefil Baykuş, Intertextuality.
48
Pınar Kür’ün Asılacak Kadın Romanıyla Kağızmanlı Hıfzı’nın Sefil Baykuş Ağıtı Arasında Metinlerarasılık
Giriş Metinlerarasılık
“Yeniliği ne olursa olsun, öyleyse bir metin alıntı, alıntıların bir karışımıdır.” Jean Claude Vareille. Metinlerarasılık kavramı Julia Kristeva tarafından ortaya atılmıştır. Bu kavram bir ya da birkaç gösterge dizgesinin bir başkasıyla transpozisyonu yani yeniden konumlandırılması anlamına gelmektedir. 1 Metinlerarasılık Kubilay Aktulum’a göre yeniden yazma işlemidir. Öte yandan metinlerarası ilişki alıntı ve gönderge, gizli alıntı (aşırma), anıştırma, yansılama, alaya dönüştürüm ve öykünme gibi yöntemlerle kurulmaktadır.2 Metinlerarasılık, başka bir eserden bir olaya, yargıya; Julia Kristeva’nın bir sözüyle ifade etmek gerekirse “Bir göstergeler dizgesinin başka bir dizgeye geçişi” olarak tanımlanabilir. “Bir kültür ortamının içinde doğan metin, kendinden önceki metinlerin evreninde dolaştığı gibi kendisinden sonraki metinler için de -kısmen veya tamamen- bir malzeme mahiyetindedir. Örtülü veya açık göndermelerle metinler arasında yakınlık, benzerlik, karşıtlık, öykünme biçiminde değişik biçim ve boyutlarda ilişkinin kurulmasına aracılık eder.” 3 Diğer bir deyişle metinlerarası ilişki, farklı eserlerdeki ortak paydanın alınması, doğrudan kullanılması ya da kahramanları değiştirilerek aynı olayın, başka karakterler üzerinden yaşatılmasına dayalı bir kuramdır. Çoğu yazarın kullandığı kural koyucu Tanrı, metindeki varlığını yitirmeye başlar ve ölür. Geriye ise çok sesli bir dil olan, metin kalır. Çok sesli dil, birçok metnin tek bir metinde yer almasının sonucudur. “Metinlerarasılık, bir anlatım biçimi olarak ele alındığında, sadece postmodern kurgunun bir anlatım biçimi olarak kabul edilemez. Gerçekçi 1 Victoria R. Holbrook, Aşkın Okunmaz Kıyıları, İletişim Yay., İst. , s. 2
Bakınız: Kubilay Aktulum, “Metinlerarası İlişkiler”, Öteki Yay., Ankara,
3
Sevim Nilay Işıksalan, “Postmodern Öğreti ve Bir Postmodern Roman Çözümlemesi: Kara Kitap/ Orhan Pamuk”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 2, , s.
49
Sefa Çelikörs
edebiyat ve modern edebiyat da bu anlatım biçimini kullanmıştır. Onların metinlerarasılık ilkesini kullanım biçimi, daha çok kaynak ve köken araştırmalarına yönelik olmuştur. Postmodern yazarlar, metinlerarasılık ilkesini çok daha fonksiyonel ve ayırt edici işlevler için kullanmıştır. Böylece, çizgisel bir kurgu izleyen klasik yazı yazma biçimleri yeni bir anlayışla düzenlenmiştir.”4 Edebi metinlerin kaynağını besleyen; destanlar, şiirler, hikâyeler, sonrasında romanlar varlıklarını her daim sürdürmüşler; günümüzde de şiir, destan, hikâye ve romanlar, kurgu anlamında bazı metinlerin içinde, tek bir metin olarak çok sesli bir dile dönüştürülmüştür. Bu tür yapıtları oluşturmada da metinlerarasılığın katkısı yadsınamaz. “Metinlerarasılık, üstkurmacanın bir türevidir. Yazma eyleminin odak noktaya yerleştiği üstkurmaca metinlerde, roman kişileri, sürekli metinler üretmektedir. Yazar, içbükey aynalarda olduğu gibi iç içe geçmiş metinleri sürekli kurgulamaktadır.” 5 Yıldız Ecevit’in bu anlatısını göz önünde tutarsak, iç içe geçmiş metinlerin sürekli kurgu halinde olması, metinlerarası ilişkilerde alıntılama ve diğer yöntemlerle (kolaj, pastiş, vb.) mümkün olan bir durumdur. Bu tür metinlerde geçen, yapıtın özündeki ontolojik katmanlar ya da karakterlerindeki ilginç yanlar, bir başka metnin içerisinde gönderme yapılıp konu edinilebilir. “Önceleri, metinler, çoğunlukça tarihe, yazara, yazarın psikolojisine, ereklerine göre ele alınıyordu. Ancak sonradan söylemlerin iç içe geçtikleri, yapıtların üst üste gelerek birbirleriyle karıştıkları, her yazınsal metnin aslında “çoksesli” özellikte olduğu, metnin ve anlamın büyük ölçüde önceki metinlerden gelen kesitlerin iç içe geçmelerine bağlı olarak üretildiği savı ileri sürülerek yeni bir metin tanımı ve anlayışı ortaya konur.” 6 Bu noktada William Shakespeare’in Kral Lear adlı eserindeki Kral Lear karakterinin kendinden sonraki metinlere kurgu bağlamında yol gösterdiği söylenebilir. Örneğin Turgenyev bu eserden yola çıkıp Bozkırda Bir Kral Lear adlı uzun bir öykü kaleme alır ve bu öyküsünde adından da anlaşıldığı üzere Shakespeare’in eserindeki karaktere benzer bir karakter kurgular.
4 Dilek Yalçın-Çelik, “Yeni Tarihselcilik Kuramı ve Türk Edebiyatında Postmodern Tarih Romanları”, Akçağ Yay.,
Ankara, , s. 5
Yıldız Ecevit, Türk Romanında Postmodernist Açılımlar, İletişim Yay., İstanbul, , s.
6
Kubilay Aktulum, “Metinlerarası İlişkiler”, Öteki Yay., Ankara, , s
50
Pınar Kür’ün Asılacak Kadın Romanıyla Kağızmanlı Hıfzı’nın Sefil Baykuş Ağıtı Arasında Metinlerarasılık
Metinlerarasılık kuramında kullanılan kavramlardan birisi “Yansılama” (Parodi)’dır. Yansılama bir metnin biçimi ya da içeriği bakımından birtakım değiştirmelerin olduğu ve yeni bir metne uyarlandığı eserlerdir. Başka bir ifadeyle: “…Soylu bir metnin biçeminin sıradan bir konuya uyarlanmasıdır. Yazarların yansılama yöntemine başvurmalarındaki amaç, destansı söylemlerle alay etmektir.” 7 Parodi Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğünde ise şu şekilde tanımlanmaktadır: “Bir edebiyat eserinin, gülünç bir şekilde, zekice ve doğan bir espri çerçevesinde taklit edilmesi. Başka bir deyişle, taklit etmek suretiyle meşhur bir eseri ve sanatkârını alaya alıp kusurlarını açığa vurarak komik duruma düşürmek; bir nevi onu olumsuz yönde eleştirmektir.”8 Metinlerarasılık yönteminde yer bulan bir başka kavram “alıntı”dır. Jacopsan, alıntıyı, “bir sözce içinde sözce, bir ileti, bir sözce üzerine sözce” olarak tanımlar. “Bu tür dış sözler söylemlerimizde geniş yer tutar. Başkalarını alıntılarız, geçmişte kendimize ait sözlerimizi alıntılarız, kimi deneyimlerimizi böylelikle öz-alıntılar biçiminde sunarız.” 9 Alıntı metinlerarasılık kavramında en belirgin ve somut olan unsurdur. Çünkü bir başka metinden alınan alıntı, olduğu gibi aktarılır. Yazarlar kendi oluşturdukları metinlere bir başka metinde yer alan söz, diyalog, şiir, gibi unsurları olduğu gibi aktararak metinlerarası “alıntı” yapar. “Gizli Alıntı” ise metinlerarasılık yönteminde kullanılan kavramlardan bir diğeridir. Bu konuda Kubilay Aktulum “Metinlerarası İlişkiler” adlı eserinde bu konuya şöyle değinmektedir: “Ayraçlar ya da italik yazı ile belirtilen, metinlerarasının en açık ve en sık başvurulan biçimi olan alıntının karşısına, kapalı metinlerarası diye anılabilecek “gizli alıntı”yı, bir başka deyişle, “aşırma”yı yerleştirebiliriz. Gerçekten de gizli alıntı, bir sözcenin ayraçlar ya da italik yazı kullanılmadan, sözcenin geldiği yapıt ya da yazarın adı belirtilmeden yapılan alıntıdır.” 10 “Gizli alıntı” yapılınca okur, bu durumu anlamakta zorluk çekebilir. Bu kavram herhangi bir belirti ya da alıntının gösterilmeden yapılması durumundan kaynaklanır. 7
Tezer Özlü’nün Yaşamı, Yazınsal Kişiliği, Yapıtları ve Kurmaca Metinlerinde Cesare Pavese Etkisi, s.
8 Turan Karataş, Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü, Sütun Yay., İstn, , s. 9 Metinlerarası İlişkiler, s. 10
Metinlerarası İlişkiler, s.
51
Sefa Çelikörs
Bir diğer kavram ise “Anıştırma”dır. Anıştırma da metinlerarası ilişkilerde anlaşılması zor olan yöntemlerden bir diğeridir. Bunu ayırt etmek diğer unsurlara göre daha meşakkatlidir. Metinlerarasılığın çok kullanılan biçimlerinden birisi olan anıştırma, “…anıştırılan metin ile (yani gönderge metin, ancak kapalı bir gönderge), anıştırma yapan metin arasında bir “söyleşim”i işin içerisine sokar. Kavramın kavranması için, bir sözce ile yansılarını gönderdiği bir başka sözce arasında belli bir algılamayı zorunlu kılama unsuru vardır.”11 Metinlerarasılıkta varlık bulan tekniklerden bir diğeri de Pastiş’tir. Pastiş, daha önce var olan bir metnin söylem özellikleri dikkate alınarak yeni bir roman meydana getirilirken; romanın üslubunun taklit edilmesidir. Metinlerarasılığın diğer kavramlarından birisi de Kolâj’dır. Kolâj, “kes yap” manasını taşır. Fotoğraf, gazete kâğıdı gibi nesnelerin yapıştırılması, bazen de boya ile karıştırılarak uygulanan nesne üzerinde yeni bir resim yaratma tekniğidir. Asılacak Kadın ve Sefil Baykuş Ağıtı Asılacak Kadın romanının ilk baskısı yılında yapılır. Kitap işlediği konu bakımından farklı tepkilere yol açtığı için bir müddet sonra mahkeme kararıyla yasaklanıp toplatılır; yasağın kaldırılmasıyla da tekrar raflardaki yerini alır. Sinemaya da aktarılan Asılacak Kadın romanı yıllar önce işlenen bir yalı cinayeti olayının haberi ile başlar: “Birkaç ay önce kamuoyunu haftalarca meşgul eden ve halk arasında ‘Yalı Cinayeti’ olarak adlandırılan dava dün sonuçlanmış ve sanıklardan Melek Ebruzade idama, suç ortağı Yalçın Özveren ise ömür boyu hapse mahkûm olmuşlardır.”12 Asılacak Kadın Romanı üç bölümden meydana gelmektedir. İlk bölümde bir kadın düşmanı olan Hâkim, ikinci bölümde Melek, üçüncü bölümde ise Yalçın karakteri konuşmaktadır. Çalıştığı yalıda küçük yaşta, ev sahibi tarafından hayat kadınlığı yaptırılan Melek; ona âşık olan Yalçın’ın ev sahibini öldürmesiyle bütün suçun Melek’in üzerinde kalması ve Melek’in idama, Yalçın’ın ise müebbet hapse doğru giden öyküsü işlenmektedir. Eserde dikkat çeken bir husus vardır. Bu, Melek’in dilinden düşürmediği bir 11
Metinlerarası İlişkiler, s.
12
Pınar Kür, Asılacak Kadın, Bilgi Yayınevi, İstanbul, , s
52
Pınar Kür’ün Asılacak Kadın Romanıyla Kağızmanlı Hıfzı’nın Sefil Baykuş Ağıtı Arasında Metinlerarasılık
ağıtın varlığı ve okuyucunun ruhuna işleyen bir acının olması hususudur. Bu ağıt halk edebiyatının önemli şairlerinden birisi olan Kağızmanlı Hıfzı’ya (ö. ) ait bir şiirdir. Kağızmanlı Hıfzı, amcasının kızı olan Suna’nın mezarı başında Sefil Baykuş adlı bir ağıt yazmıştır. Daha sonra bestelenen bu ağıt, yukarıda da belirtildiği gibi Melek’in dilinden hiç düşmeyecektir. (Kağızmanlı Hıfzı çok genç yaşta Ermeniler tarafından şehit edilmiştir.) Asılacak Kadın Romanında Sefil Baykuş Ağıtına Açık Gönderme Açık göndermeler, metinlerarasılıkta en çok kullanılan yöntemlerden birisidir. Bu yöntemde, bir metnin içerisine; bir başka metinden alınan alıntılar yerleştirilir. Diğer metnin bazı bölümlerine açık bir şekilde göndermeler yapılır. “Bu biçimde yapılan göndermeler, okuru alıntı yapılan metne yönlendirdiği için daha zengin okumalar yapılmasına olanak sağlar.”13 Bu tür metinlerarasılıklar genellikle alıntılama yöntemiyle doğrudan yapılmaktadır. “…alıntı, yazarın kendi metnini biçem, konu, tema, imgesel ve simgesel anlatım gibi açılardan desteklemek için başvurduğu bir yöntemdir.”14 Asılacak Kadın romanı içerisinde devamlı Sefil Baykuş ağıtına açık bir şekilde göndermeler yapılır. Ağıt, roman içerisinde bir ses olarak manolya ağacının altında başkişinin benliğine çok ötelerden seslenir. Bu ses, bütün olarak değil, parça parça, kahramanın çocukken dedesinden öğrendiği bir türkü olarak ara ara anımsanır. En başta kahraman bu sesin nereden geldiğinin merakıyla iç dünyasında oyalanır. Sesi düşündükçe, ağıtın dörtlükleri diline dolanır: “te bebecikken ihtiyar hem söyler hem ağlar Azad eyleseler uçamaz mısın Kırılmış kolların kanadın hani. Kim o ihtiyar bir türlü çıkaramam gözüm görmüyo aklım ermiyo sırf gönlüm duyuyo…” (s). Ağıtı gönlüyle, vicdanıyla duyan başkişi, zaman zaman bu türküyü hatırlar ve sürekli geçmişe, dedesinin hayallerine sarılır: “gitmiş beni üvey ağamın hayın anamın eline bırakıp gitmiş bilemen türküsünü duyarım ihtiyar çatlak sesini duyarım”. (s). 13
Tezer Özlü’nün Yaşamı, Yazınsal Kişiliği, Yapıtları ve Kurmaca Metinlerinde Cesare Pavese Etkisi, s
14
Tezer Özlü’nün Yaşamı, Yazınsal Kişiliği, Yapıtları ve Kurmaca Metinlerinde Cesare Pavese Etkisi, s
53
Sefa Çelikörs
Roman kahramanı Melek, roman boyunca birçok kötü olayın etkisinde kalır. Hayat kadını sıfatını almasının yanında, cinayetle suçlanması kahramanın sonu olur. Dolayısıyla haksız yere asılacak olan kahraman, kendisine sahip çıkacak bir aile kimliğinden yoksundur. Bu noktada kahramanın sığınabileceği tek yer, onu ruh-beden çatışmasından uzakta tutan büyülü türküdür: “… ihtiyar anlatır durur kim ki o ihtiyar Kırık mı kanadın kolların hani Yeller mi savurdu küllerin hani Azad eyleseler Kırık mı kanadın kolların Küllerin Yeller mi savurdu… “nerde geliyo bu ses hep geliyo hep geliyo, içerimi yakıyo yaktığınan kavuruyo bu türkü çatlamış bir erkek sesi iyicene kocalmış kim peki o ihtiyar sevmek sevmek dedikleri… Küllerin hani küllerin hani Kolların hani” (s). Bu türkü henüz on beş yaşında ölen Suna adında bir genç kızın acısıyla söylenmiştir. Melek’te Suna gibi henüz on beş yaşlarındadır. Küçük yaşında erkeklerin cinsel objesi kimliğine dönüştürülmüş; yaşayan bir ölü haline getirilmiştir. Romandaki ses unsuru oldukça önemlidir. Ses; bir uyarılış, çağrılış, yenilenme, dikkat çekme, özellikle de maceraya davettir. Kendi içinden başka bir ben yaratma ya da ona bağlanıp onunla bütünleşme; tek bir benlik yaratmaktır. Romanda bir anda ötelerden bir ses, bir ağıt metnin içinde yer bulur ve kahraman, sese doğru giderek geçmişine varır. Kağızmanlı Hıfzı’nın özelde Sefil Baykuş için kaleme aldığı bu türkü, simgesel düzeyde açmazda bulunan, varlık-yokluk ekseninde çırpınan kişi ya da varlıkların geneline seslenir. Pınar Kür’de Hıfzı’nın bu sesine romanında yabancı kalmaz, onun çağrısına Melek üzerinden cevap verir: “…uzaktan bi türküdür gelir aklıma neyin nesidir bi doğru dürüst
54
Pınar Kür’ün Asılacak Kadın Romanıyla Kağızmanlı Hıfzı’nın Sefil Baykuş Ağıtı Arasında Metinlerarasılık
toparlayamam işittiğim ses hep o ihtiyarın çatlamış sesi “ecel tuzağını açamaz mısın açıp da içinden kaçamaz mısın ninni balam ninni kalma uykusuz hem garip hem çıplak hem aç hem susuz” (s). Roman içerisinde açık bir alıntı şeklinde yer alan ağıt, sese göndermeler yapar. Bu açık göndermenin en temel amacı, şiirin trajedisiyle Melek’in ruh halinin benzerliğidir. Yazar metne en uygun alıntıyı şiirle göstermiştir. Çünkü başkişi Melek, ait olduğu yalıdan kaçamayan tutsak bir kadın konumundadır. Yapıtlar Arası Gönderme Asılacak Kadın ve Sefil Baykuş Yapıtlar arası göndermeler metinlerde sık kullanılan unsurlardan birisidir. Bu gönderme kurgusal metinler içinde, bir başka metne yapılan göndermelerden meydana gelir. Yapılan göndermelerde metnin ana konusunun korunması önemlidir. Çünkü amaç o metinden yola çıkarak, yeni bir edebi metin (ya da kurgu) oluşturmaktır. Muhlise Coşkun Ögeyik yapıtlar arası gönderme hususu hakkında şöyle demektedir: “Eserler arası göndermeler, eserlerin ana kurguları kullanılarak, bir başka kurgu oluşturma ve güncelleme biçiminde de olabilir.”15 Asılacak Kadın adlı roman, söz konusu metnin ana konusuna sadık kalmış, şiirin ana teması olan ölüm duygusunu, henüz yaşarken ölen başkişi Melek’in benliğine yerleştirmiştir. Bu yerleştiriş bir çağrı niteliğinde hayat bulmuştur. Ana teması ölüm acısı olan Sefil Baykuş ağıtı, Asılacak Kadın romanında Melek’in kurtuluş sesi olur. Romanda olay örgüsü, dış dünyaya algılarını kapayarak kendi ben’ine yönelen kahramanın, ötelerden gelen sesin ontolojik derinliğini anlamlandırma çabasıyla şekillenir. Bu ontolojik bağ, ölüm olgusuyla iç içedir. Ötelerden gelen bu ses, Kağızmanlı Hıfzı’nın ağıt türünde yazdığı şiirle tek bir benliğe bürünür:
15 Muhlise Coşkun Ögeyik, Metinlerasılık ve Yazın Eğitimi, Arı Yay., Ankara, , s
55
Sefa Çelikörs
“… Kaldırsam ayağa kalkamaz mısın Ver bana tutayım ellerin hani Ellerin haniellerinhaniellerinhaniellerin” (s). Başkişi Melek kaderi yazılmış şiirin özünü değiştirmez, ölüme, idama doğru gitse de şiirin sesinde ne bir azalma sözlerinde ne bir eksilme olur: “Ben kendirden sallanırken bi başka eller kendiri boynuma geçirip sona ipi çekeriken ben ellerimi uzatıp da tutacak birini bulamaz iken de çağıracak türküsünü türküsünü duyacam herhal…”(s). Romanın içine sinen bu acılı ağıt ya da anlatıcının ifadesiyle türkü, kahramanı kendisine çağırır ve ona yeni bir dünyanın eşiğine kadar eşlik eder. Kahramanın dilinden düşürmediği bu ağıt, bu melodi, Kars’ın Kağızman ilçesinde bir türkü ve ağıt olarak bilinir. Kağızmanlı Hıfzı’ya ait olan bu türkünün kaynağı, romanda açıkça belirtilmez ama okuyucuya sezdirilir: “…türkü peşimi bırakmaz fikrimden hiç çıkmaz"(s). Romanda metoforik işleve sahip olan ağıt, bir bakıma kurguyu üstlenici konumdadır. Ağıt kahramanın zihninde uyanan vicdanının sesidir. Kendi iç dünyasına, bilinçaltına inen kahraman, ruhsal yönden bir değişimdönüşüm evresinin eşiğinde bulur kendisini. Burada ağıt kahramanın maceraya çağrılışının işlendiği bölüm olarak sezilir. Bu ağıt, hem romanda hem de şiirde arayış içinde bulunan kahramanların duygu dünyalarını şekillendiren ortak bir simgedir: “O ihtiyar sade ağacın altında değil kimi geceler de gelir daha düşüme bile dalmadan kapar gözlerimi Kaldırsam ayağa kalkamaz mısın Ver bana tutayım ellerin hani Ellerin hani Ellerin hani…” (s). “işte bi de bi ihtiyar varıdı kimdi ki o da nerelere gitti beni geride koyup sesi çatlak kucağı yumuşacıkdı sıcak bir türküdür çağırır hem söyler
56
Pınar Kür’ün Asılacak Kadın Romanıyla Kağızmanlı Hıfzı’nın Sefil Baykuş Ağıtı Arasında Metinlerarasılık
hem ağlar kulağımdan gitmez gene de bi türlü doğrusunu bilemem.”( s) Romanda sesin işlevi yadsınamayacak derecede önemlidir. Kurguda insanın, iç dünyasına sığındığı vakit, yaşadığı birtakım olayların ruh ve bedenine uygun çağrışımı nasıl ortaya çıkardığıyla karşı karşıya kalırız. Yazar, varlığı bedeninde hayat bulmayan kahramana, bir ölüye yazılmış ağıt armağan etmiştir. Melek’in iç sesi bir bakıma bu armağana kulak verir: “Dedem o benim öldü gitti lakin çağırdığı türkü peşimi bırakmaz fikrimden hiç çıkmaz" (s). Kağızmanlı Hıfzı da genç yaşta ölen amcasının kızı Suna’nın mezarının başına gelerek, onun acısı ve ölümünün gerçekliği karşısında hissettiği duygularla bu ağıtı yakar. Şiiri yazan şair için bu ağıt acının paylaşımı olmuş; romanda ise bir oyalama evresi oluşturup olayı çıkmaza sürüklemiştir. Bu çıkmazın sonunda ölüme giden yolun görevinin ağıta yüklendiği görülür. Ağıtta, yalnızca ölen kişiye söyleyiş yönlendirilirken, romanda kahraman, kendi kendine yönlendirir. Üstelik bu sesten diğer roman kahramanları mahrumdur. Yalnızca Melek bu çağrışımın sesini duymaktadır: “Ben kendirden sallanırken bi başka eller kendiri boynuma geçirip sona ipi çekeriken ben ellerimi uzatıp da tutacak birini bulamaz iken de çağıracak türküsünü türküsünü duyacam herhal…”(s). Melek, Hüsrev Bey’in eve getirdiği adam tarafından tecavüz uğradıktan sonra tamamen içine kapanır. Çünkü geri dönüp gidecek ya da sığınacak bir aile şefkatinden mahrumdur. Zamanla Melek her şeye itaat edip, susmayı tercih eden birisi olur. Düşmüş olduğu durum, onu kendi iç dünyasına kapatır ve zamanla bilinci ona ötelerden bir ses getirir. Bu ses, kimse tarafından duyulmaz: “…kim demişise bu türküyü türkü müdür nini midir hep uykuma dalmadan gelir kim demişise doğru demiş tam benim için demiş önüm dalım kapalı tanrım bilir ezelden kapalimişı yerim yurdum gidecek yerim kalmamış ağacın altına uzanmış bu türküyü çözecem diye fikrimi yorar dururum.”(s). Kahramanın ötelerden gelen sesi, metinlerarasılığın alıntı yaparak gönderme yapması dışında, şiirin kaderini, romana uydurmuştur. Bu devrede
57
Sefa Çelikörs
kadercilik kavramıyla karşı karşıya kalırız. Melek, kendi iç dünyasıyla çatışma içerisinde kalır. Kaderini; şiirin kaderi ile ölümsüz kılmak ister. Kahraman bu sese öylesine kapılmıştır ki, işlemediği cinayeti bile itiraf edememiş, o an bile itaat eden, kabullenen kölelik sıfatından kendini çekememiştir. Şiirin kadercilik katmanı; Ölen kişinin geri dönmeyeceği, aranacağı, acısının dinmeyeceği, mezarı başında ona acıyla haykıran seslerin var olacağı, sözleriyle kaldırmaya çalışan kişilerin olacağı ama ölünün asla geri dönemeyeceğidir. Melek’in iç sesi ona ötelerden ağıt yakmaktadır. Döneceği bir aile şefkatinden mahrum olması, yoksul bir hayat sürmesi, zamanla asıl kendi benini unutturur ona. Çünkü gerçek Melek, cinselliğin kölesi olduktan sonra bir mezara düşmüş gibidir. O yüzden içinden gelen ses, mezar başında ona haykıran bir diğer benidir. Burada yaşayan ve yaşamayan iki ölünün, okurun karşısına çıkarılması bir metinlerarasılık örneğidir. Romanda Kağızmanlı Hıfzı’dan, şiirin adından, türkünün ağıt olduğundan bahsedilmediği gibi ağıtı yakılan Suna’dan da romanda bahsedilmez. Yalnızca bir yerde türkü içinde adı geçer: “Hüsrev bey takkesini entarisini giyinip yatağına yattıktan sonra döşeğimde yakalar beni Kocaldın mı on beş yılın sunası Yok mudur takatin hallerin hani Sen de deden gibi tez uyandın Dedengibidedengibidedengibidedengibi” (s). Ağıtta geçen “Deden gibi” ifadesi açıkça Melek üzerindeki baskıyı gösterir. Çünkü Melek bu türküyü dedesinden öğrenmiştir. Cinsel istismara uğradığı yaşı ise Suna’nın öldüğü yaşlardır.(Suna genç yaşta tutulduğu hastalıktan ölür.) Burada yapılan alıntı: Ölüme çağrışımdır. Romanın sonunda mahkeme Melek’i asmaya karar verir. Yani romanın sonunda Melek’in içindeki ses, asıl sahibine kavuşur. Çünkü Melek’in sonu da bir ağıta dönüşür: “…kendiri boynuma geçirip sona ipi çekeriken ben ellerimi uzatıp da tutacak birini bulamaz iken de çağıracak türküsünü türküsünü duyacam herhal…”(s).
58
Pınar Kür’ün Asılacak Kadın Romanıyla Kağızmanlı Hıfzı’nın Sefil Baykuş Ağıtı Arasında Metinlerarasılık
“ak çarşaflar örttüler üstüne türküsü bitti lakin ömrüm kendirin ucunda bitti bitecek o türkü bitmeyecek.” (s). Her iki metnin ortak noktası ise çaresizliktir. Şiir de kaybolan, öncesinde var olup daha sonra hiç derecesinde görülmeyen bir kişi aranır. Romanda ise bu durum aynı gibidir. Melek, cinsel istismardan sonra elleri, kolları, dilleri bağlanan bir ölüye döner. Yani içsel âleminden, ölü bedenine seslenir. Başkişi, roman boyunca bütün algılarını kapatıp, kendisinden başka kimsenin duymadığı sese odaklanır. Bu ses ölüm karşısında duyulan, insanlığın ortak acısıdır. Melek karakterini şu şekilde ikiye ayırmak mümkündür: Birisi yıllar öncesine kilitlenmiş küçücük, tertemiz bir kız… Diğeri ise büyümesine rağmen cinselliğin kölesi altında ezilen asıl kadın… Ötelere gizlenmiş küçüklüğü karşında, büyük olmasına rağmen, küçüklüğü kendisinden daha olgundur. Çünkü sözü edilen ve hitap eden odur. Melek’in o zamanki hali özgürlüğü, yaşadığı anı ise tutsaklığıdır. Bu sebepten ötelerdeki sesi ona bir ağıtla seslenir: “…lakin köyden ne kalabilmiş ki aklımda bi ırak türkü sesi bi de bi ağaç bozkırın ortasında … Kaldırsam ayağa kalkamaz mısın Ver bana tutayım ellerin hani Ellerin haniellerinhaniellerinhaniellerin” O ağacın da ak çiçekleri vardı ya bununkiler gibi kocaman kocaman değil pul pul dökülmüş ak yapracıklar kar gibi üstüme başıma yağmış ihtiyar pulları saçımdan ayıklar Vah yetimim benim vah. Vah benim biçare yerim kızım. Dedesinin yetim kızı… dede dede dede tamam işte o ihtiyarın adı dede.” (s). Böylelikle “Sefil Baykuş” ağıtı Melek’in geçmişiyle şimdiki anını birbirine yakınlaştıran bir köprü mahiyetindedir. Şiir de Kağızmanlı Hıfzı toprağın içindekine seslenir. Romanda ise mezar başından seslenen Melek’in iç sesiyle bütünleşen geçmişidir. Mezarda olan ise Melek’in o an ki ruhani halidir ve böylelikle şiirin temel konusu olan ölüm, manevi anlamda romana işlenmiş olur. Şiirin en gerçek anlamı olan ölüm ise Melek’in mahkeme salonunda haksız yere atılan suçlamayı reddetmeyip sonuna kadar susmasıyla
59
Sefa Çelikörs
gerçekleşir. Melek, idam edilerek ötesinden seslenen kendisine kavuşur. Böylelikle metinlerarasılık, roman ve şiirdeki en ortak nokta olan acı ve ölümü, ağıtın sesinde birleştirir. Sonuç Asılacak Kadın adlı romanda metaforik bir işleve sahip olan ağıt, bir bakıma kurguyu üstlenici bir rol oynamıştır. Kendi iç dünyasına açılan kahraman kendisini ruhsal yönden bir değişim-dönüşüm evresinin eşiğinde bulur. Ağıt kahramanın maceraya çağrılışını imler. Kahramanı maceraya çağıran ses, bir ölümün yokluğunda duyulan acıdır. Başkişinin idamına kadar giden yolda bu sesin çağrısı hiç dinmez. Alıntılama yöntemiyle, başka metinlerden yapılan alıntılar, edebi eserlerde çok sesli bir dil yaratır. Metinlerarasılık yöntemi, böylelikle okurlara zengin bir anlatım dağarcığı oluşturur. Asılacak Kadın romanı da, Kağızmanlı Hıfzı’nın Sefil Baykuş ağıtından aldığı alıntılarla okura ilginç ve dopdolu bir metin sunar. Gerek açık bir şekilde yapılan bu gönderme, gerekse yapıtlar arası olarak bir şiirden bir romana yapılan bu göndermeler, birisi yaşarken ölen Melek’in bir diğeri ise hastalıktan ölen Suna’nın ortak trajedisinin bir ürünüdür.
60
Pınar Kür’ün Asılacak Kadın Romanıyla Kağızmanlı Hıfzı’nın Sefil Baykuş Ağıtı Arasında Metinlerarasılık
Kaynaklar ASLAN, E.. (). Türk Halk Edebiyatı. Ankara: Maya Akademi. AKTULUM, K.. (). Metinlerarası İlişki. Ankara: Öteki Yay. BULUT, F. (). ‘Metinlerarasılık’ Kavramının Kuramsal Çerçevesi: Edebî Eleştiri Dergisi, Cilt II, Sayı 1, s ECEVİT, Y. (). Türk Romanında Postmodern Açılımlar. İstanbul: İletişim Yayınları. COŞKUN ÖGEYİK, M. (). Metinlerasılık ve Yazın Eğitimi. Ankara: Arı Yay. ÇOBAN, A. (). Edebiyatta Üslûp Üzerine. Ankara: Akçağ Yay. HOLBROOK, V. R. (), Aşkın Okunmaz Kıyıları. İstanbul: İletişim Yay. Işıksalan, S. N. (). Postmodern Öğreti ve Bir Postmodern Roman Çözümlemesi: Kara Kitap/ Orhan Pamuk, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 7, Sayı:2, s: KARATAŞ, Turan. (). Ansiklopedik Edebiyat Terimleri. İstanbul: Sütun Yay. KÜR, P.. (). Asılacak Kadın. İstanbul: Bilgi Yayınevi. YİĞİT, Ş. N.. (). “Tezer Özlü’nün Yaşamı, Yazınsal Kişiliği, Yapıtları ve Kurmaca Metinlerinde Cesare Pavese Etkisi”, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk -Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dalı, Yeni Türk Edebiyatı Bilim Dalı. YALÇIN Ç., D.. (). Yeni Tarihselcilik Kuramı ve Türk Edebiyatında Postmodern Tarih Romanları. Ankara: Akçağ Yayınları.
61
Sefa ร elikรถrs
62
Davulcu, M. () Alanya Yöresinde İpek ve İpekböcekçiliği Kültürü Üzerine Halkbilimsel Bir İnceleme, Uluslararası Folklor Akademi Dergisi. Cilt:1, Sayı:3, Makale Bilgisi / Article Info Geliş / Recieved: Kabul / Accepted: Araştırma Makalesi/Research Article
ALANYA YÖRESİNDE İPEK VE İPEKBÖCEKÇİLİĞİ KÜLTÜRÜ ÜZERİNE HALKBİLİMSEL BİR İNCELEME Mahmut DAVULCU * Öz Yaprakları ipek böceğinin yegâne besin kaynağı olan dut ağacının yetiştirilmesinden ham ipek elde edilmesine ve hatta çeşitli ürünlere dönüştürülmesine kadar geçen bütün aşamaları kapsayan ipekböcekçiliği yardımcı bir tarım kolu olarak değerlendirilmekle birlikte aslında son derece kadim bir meslek ve sanattır. İpek, kolay boyanabilen, yumuşak ve dayanıklı bir ip çeşidi olması nedeniyle tarih boyunca çok kıymetli bir dokuma hammaddesi olarak karşımıza çıkar. Asya’nın en eski askeri ve ticari ulaşım yoluna modern araştırmacılarca İpek Yolu isminin verilmesi ipeğin insanlık ve medeniyet açısından taşıdığı önemden kaynaklanmış olmalıdır. Kökleri binlerce yıl öncesine ve Asya kıtasının derinliklerine uzanan bu sanatın günümüz Türkiye topraklarında yaşatıldığı belli başlı merkezlerinden birisi de Antalya iline bağlı olan Alanya’dır. Alanya yöresi, ipekböceğinin yetiştirilmesi için uygun iklim koşullarına sahip bir coğrafyadır. İpekböcekçiliği ve ipek dokumacılığı Alanya geleneksel kültürü, sosyal yaşamı ve yöre ekonomisinde geçmişte oldukça mühim bir yer işgal etmiş olup, ipek ve ipekböcekçiliğinin önemi günümüzde de kısmen devam etmektedir. Makale çalışması Alanya’da çeşitli tarihlerde gerçekleştirilen alan araştırması ve inceleme gezilerinde elde edilen bilgilerin literatür kaynakları ile desteklenmesi yolu ile hazırlanmış olup yörede mevcut ipek ve ipekböceği kültürünün halkbilimsel açıdan tasviri ve analizini içermektedir. Anahtar kelimeler: Alanya, folklor, el sanatı, ipek, ipek böceği, ipekçilik, somut olmayan kültürel miras.
* Halk Kültürü Araştırmacısı (Sanat Tarihçi), KTB, Antalya, [email protected]
63
Mahmut Davulcu
A FOLKLORISTIC STUDY ON THE SILK AND SERICULTURE OF ALANYA Abstract Silkworm, whose leaves are the only food source of silkworm, is used as an auxiliary agricultural arm, covering all stages from the cultivation of mulberry tree to the production of raw silk and even into various products, but it is actually an extremely ancient profession and art. Silk is a very valuable raw material that can be easily dyed, soft and durable. The name of the Silk Road by modern researchers should be the result of the importance of silk in terms of humanity and civilization. This art is deeply rooted and the roots of the Asian continent for thousands of years alive today one of the major centers of Alanya, which is linked to the territory of Turkey is Antalya province. Alanya is a geography with suitable climatic conditions for the cultivation of silkworm. Silkworm and silk weaving The traditional culture, social life and local economy of Alanya occupied a significant place in the past, and the importance of silk and silkworm is still partially continuing. The article study was prepared by supporting the information obtained in the field research and study visits on various dates in Alanya with the literature sources and includes the folklore description and analysis of the silk and silkworm culture in the region. Keywords: Alanya, folklore, handicraft, silk, silkworm, sericulture, intangible cultural heritage.
64
Alanya Yöresinde İpek ve İpekböcekçiliği Kültürü Üzerine Halkbilimsel Bir İnceleme
1. Giriş “İpek böcekleri tarafından salgılanan, glisin ve alanin amino asitleri bakımından zengin ve antiparalel beta yaprakları şeklinde düzenlenmiş birden fazla polipeptit zincirinden oluşan, molekül ağırlığı Dalton kadar olan, kozayı oluşturan fibroin ve serisin proteinlerini içeren ipliksi madde” (Karol-Suludere-Ayvalı, ) olarak tanımlanan ipek, kültür tarihimiz açısından oldukça önemli unsurlardan birisidir. Halil İnalcık (İnalcık, ), ipeğin medeniyet tarihinde, servetin, siyasal ve sosyal prestij ve egemenliğin sembolü, kıtalararası iletişim ve ticaretin konusu, sanat üsluplarının yayılışı için temel madde olduğunu yazar. Asya’nın en eski askeri ve ticari ulaşım yoluna modern araştırmacılarca “İpek Yolu” isminin verilmesi ipeğin insanlık ve medeniyet açısından taşıdığı önemden kaynaklanmış olmalıdır1. İpekböcekçiliği, ipeğin yegâne besin kaynağı olan dutun yetiştirilmesinden ham ipek elde edilmesine kadar geçen bütün aşamaları içeren bir uğraştır (Günbulut, a:1). İpekböcekçiliği yardımcı bir tarım kolu olarak değerlendirilmekle birlikte aslında başlıbaşına bir meslek ve sanattır.
Fotoğraf İpek kozaları
1
“İpek Yolu” ismi ilk kez, Alman coğrafyacı ve jeolog Baron F. Von Richthofen yılında yayınladığı "Çin" adlı eserinde kullanmıştır (Toprak, ).
65
Mahmut Davulcu
İpek, kolay boyanabilen, yumuşak ve dayanıklı bir ip çeşidi olması nedeniyle tarih boyunca çok kıymetli bir dokuma hammaddesi olarak karşımıza çıkar (Karacadağlı Çalık, 27). İpekböceğinden elde edilen ipliğin kesiksiz yapısı onu pamuk, keten ve yünden elde edilen iplerden daha güçlü ve kolay dokunabilir kılmıştır (Atav-Namırtı, ). İpek hem sıcak hem de soğuk ağır iklim koşullarına uygun bir özelliğe sahiptir. Bakteri, küf ve mantar oluşmasını engeller. İpeğin parlak görünümü ve yumuşaklığının yanı sıra hava dolaşımını sağlamada da etkisi bilinir. Ayrıca ıslaklık hissi vermeden yüksek oranda nem çekme özelliğine sahiptir (Yurtoğlu, ). Günümüzde ipekböceği kozasından elde edilen ham ipek; ipekli kumaş, ipek halı, ameliyat ipi ve paraşüt ipi, hediyelik eşya, askeri çelik yelek imalatı gibi değişik birçok alanda kullanılmaktadır (Başkaya,). Ülkemizde ipek ve ipekböcekçiliğinin tarihsel olarak gerek ekonomik ve gerekse kültürel açıdan önem taşımış olduğu bölgelerden birisi de Alanya’dır. Yöre ipekböcekçiliği için oldukça uygun şartlara sahip bir coğrafyadır. Kuzeyinde Toros dağları ve güneyinde Akdeniz’in yer aldığı küçük bir karstik yarımada üzerinde kurulu bulunan Alanya, sahip olduğu coğrafi konum nedeniyle tarih boyunca Akdeniz ticaretinde rol almış bir yerleşim yeridir. Kilikya ile Pamphylia sınırında, Antalya körfezinde yer alan kent tarihi süreç boyunca önce Korakesion ve daha sonra Kalon Oros isimleri ile anılmıştır. Selçuklu Türklerinin yüzyılda şehri fethetmesiyle birlikte şehrin fatihi olan Sultan Alâeddin Keykubad’ın ismine nispetle onun kenti manasında kullanılan Ala’iyye adını almıştır (Bozkuş, ). Akdeniz ikliminin hakim olduğu bölge oldukça dağlık ve ormanlıktır. En önemli geçim kaynakları turizm, tarım ve kısmen hayvancılıktır. 2. Yöntem Betimsel nitelikli makale çalışmamızın çıkış noktasını ve en önemli amacını Alanya yöresinde ipek ve ipekböcekçiliği etrafında teşekkül etmiş olan kültürel yapının incelenmesi ve günümüzdeki durumunun tespiti olarak özetleyebiliriz. Makale, araştırma evrenimizi de teşkil eden ve Antalya ili sınırları içerisinde yer alan Alanya’da gerçekleştirilen saha araştırmalarında elde edilen bilgi ve bulguların yanı sıra mevcut literatür ve arşiv belgelerinin
66
Alanya Yöresinde İpek ve İpekböcekçiliği Kültürü Üzerine Halkbilimsel Bir İnceleme
değerlendirilmesi sonucu kaleme alınmıştır. Gerçekleştirdiğimiz araştırmalarda halkbilime özgü tekniklerle gözlem, görüşme, katılımlı gözlem ve görüntü ile belgeleme tekniklerinden yararlanılmıştır. İpekböcekçiliğinin tarihsel geçmişi, icra tekniği, elde edilen ürünler ve günümüzdeki durumu makale bünyesinde ele alınan başlıca konulardır.
Fotoğraf Etnofotografik belgeleme-Alanya
3. İpek ve İpekböcekçiliği İpek elde etmek amacıyla kullanılan tırtıl türü kelebekgillerden olan ve dut ağacının yaprağıyla beslenen Bombyx Mori L’dir (Atav-Namırtı, ). Bombyx Mori L cinsi ipekböceği birçok ipek böceği türü içinde en iyi ipek üreten, kultive edilmiş en özel cinsidir. Bu cinse ait ipek kozalarından metre ve hatta daha uzun ipek tel çekilebilmektedir (İmer, ). Günümüzde dünyada yaklaşık 70 ülke ipek üretmekte olup dünyanın en büyük üpek kozası üreticisi ülke Çin’dir (Atav-Namırtı, ).
67
Mahmut Davulcu
Fotoğraf İpekböcekleri-Alanya (Aysun Ç. Davulcu Arşivi)
Yazılı kaynaklar ve arkeolojik verilere göre Çin’de keşfedilen ipek ve ipekböcekçiliği uzun süre Çin coğrafyasının dışına çıkamamış, ilerleyen yüzyıllarda Türkistan, İran ve Anadolu coğrafyası üzerinden batıya doğru yayılmıştır2. Türklerin ipekle ilgisi henüz İç Asya’da yaşarken başlamıştır. İpek kelimesi Türkçedir (Koraş, ). Martti Räsänen, Türkçe'nin çeşitli lehçelerinde yibek, yipek, yifek, cifek, çipek, jibek gibi telaffuzlarla söylenen ipek kelimesinin “ip” kökünden türetildiğini yazar (Bozkurt, ). Gerek Orhun abidelerinde ve gerekse Divanü Lügati't-Türk’te ipekle ilgili kelimelerin zenginliğinin yanı sıra ipeğin aldatıcı cazibesine de dikkat çekilir (Bozkurt, ). Selçuklular Anadolu topraklarını fethettikten sonra ipek üretimini burada da geliştirdiler. seafoodplus.infoin Keykubad'ın Venedikliler'le yaptığı ticari antlaşmalardaki ihraç malları arasında ham ve işlenmiş ipek de zikredilir; bunlar "Türkiye ipekleri" (seta Turchia) adıyla tanınmaktaydı (Bozkurt, ). Osmanlılar gerek ipekböcekçiliği, gerek ipek dokumacılığı ve gerekse ipek ticaretini geliştirmek için büyük çabalar sarfetmişlerdir (İnalcık, ). İpekböceği, yaşadığı ortamdaki sıcaklık ve nem koşullarına hassasiyet gösteren bir canlıdır. Onun fizyolojik faaliyetlerini tam olarak yerine getirebilmesi için gelişim evrelerinde (Nisan- Haziran döneminde) 20İpeğin Çinlilerden daha önce Türk halkları tarafından keşfedildiği ve üretildiği yönünde çalışmalar da bulunmaktadır (İmer, 28). 2
68
Alanya Yöresinde İpek ve İpekböcekçiliği Kültürü Üzerine Halkbilimsel Bir İnceleme
28°C‟lik ideal ortam sıcaklığı, % arasıda değişen nispi nem oranlarına ihtiyaç vardır (Özgür, 97). Yumurta, larva (tırtıl), krizalit (pupa) ve kelebek aşamaları ipekböceğinin hayatındaki dönemlerdir. Kelebek aşamasına gelen ipekböceği kozasını delerek dışarı çıkacak ve bu döngü devam edecektir. İpekböceği yetiştirilmesi sırasında erkek işgücünün yanı sıra kadın iş gücü de yoğun bir şekilde karşımıza çıkar. Büyük bir yatırım istemeyen, uzun zaman gerektirmeyen, yardımcı bir iş koludur. Ülkemizde ipekböcekçiliği yardımcı bir tarımsal faaliyet olarak gerçekleştirilen, aile fertlerinin emeklerinin değerlendirilmesinde ve kırsal bölgelerde gizli işsizliğin önlenmesinde işlev gören bir faaliyettir (Atav-Namırtı, ). İpekböceğinin yetiştirilmesi oldukça kolay getirisi ise oldukça yüksektir. Türkiye, ipek böceği yetiştiriciliği açısından oldukça elverişli şartlara ve iklim koşullarına sahip olmakla birlikte günümüzde ipek böcekçiliği çeşitli nedenlerden dolayı büyük ölçüde terk edilmiştir (Atav-Namırtı, ). 4. Alanya Yöresinde İpek ve İpekböcekçiliği Alanya yöresi, ipekböceğinin yetiştirilmesi için uygun iklim koşullarına sahip bir coğrafyadır 3 . Aynı şekilde yaprakları ipekböceğinin yegâne gıdasını teşkil eden dut ağacı da bu bölgede kolayca yetiştirilebilmektedir. İpekböcekçiliği ve ipek dokumacılığı bu yörede geçmişten günümüze gelen geleneksel bir uğraştır. Alanya’da ipekböcekçiliğinin tarihsel gelişiminde İpek yolu büyük bir önem taşımıştır (Zaimoğlu, ). Yörede ipekböcekçiliğinin ne zaman başladığını kesin olarak söylemek mümkün değildir. Marino Sanudo ’lü yılların başında Antalya4 ve Alanya limanlarından diğer bir çok malla birlikte ipeğin de ihraç edildiğini yazar (Bozkuş, , ). yüzyılda Osmanlılar ile İran arasında gerçekleşen savaşların ipek ticaretini etkilemesiyle Anadolu’da ipekböcekçiliğinin yavaş yavaş yayılmasına koşut bir şekilde bu bölgede de Türkiye’de ipekböcekçiliğinin Akdeniz iklimi ve geçiş bölgelerinde yapılabildiği bir vakıadır (Özgür, ). 4 yüzyılın ikinci yarısında İlhanlı veziri Reşidüddin’e Selçuklu Anadolu’sundan gönderilen armağanlar arasında bir tür ipekli olan “kemha-i Antalî” (Antalya kemhası) de bulunmaktaydı (Oğuz, ). 3
69
Mahmut Davulcu
ipekböcekçiliğinin başladığını ve yaygınlaştığını söylemek yerinde olacaktır. İnalcık, Alanya’yı Osmanlı döneminde karşımıza çıkan önemli üretim merkezlerinden birisi olarak zikreder (İnalcık, ). Katip Çelebi, yüzyılın ortalarında Alanya’da elde edilen mahsüller arasında ipeği de sayar (Gönüllü, ). ’lu yıllarda Alanya’da ipek üretimi ve mekikli dokumacılık yapıldığına dair bilgiler bulunmaktadır (Moğol, ; Günbulut, a; Karacadağlı Çalık, ). yıllarına ait kayıtlarda Antalya’daki ipek üreticileri arasında Alaiyeli olduğu anlaşılan bazı gayrimüslimler de (Alaiyeli Dimitri kefere, Alaiyeli Yani kefere, Alaiyeli Tormuş kefere, Alaiyeli Yorgi kefere, Alaiyeli Arslan kefere) zikredilmiştir (Moğol, ; Günbulut, a). yüzyıla ait bir kayıtta Alaiye sancağına bağlı Oba nahiyesinde ibrişim bağı tarım alanı olarak bir kayıt bulunmaktadır. Sancakta ise toplam adet dut ağacı kayıtlıdır. İpek yetiştiriciliği için önemi tartışmasız olan dut ağaçlarının kayıtlı olduğu yerler Oba nahiyesinde , Alaiye merkezde , Şeyh nahiyesinde , Sedire nahiyesinde 92 adettir (Karagedik, 65; Özkan, ). yıllarına ait kayıtlara göre Alaiye Kazası Merkezinde yaşayan Müslüman ahali arasında ipek dokumacılığı ile ilintili (kazzaz, çulhalık) iki hane mevcuttur (Karagedik, ). yüzyılın başlarında Alanya’da pamuk ekimi ve pamuklu dokumacılığın yanı sıra ipekböcekçiliği ve ipek dokumacılığı da oldukça gelişmişti. Dokumacılık büyük ölçüde evlerde kurulu el tezgâhlarında sürdürülüyor, üretilen mendil, çorap, elbiselik kumaşlar daha çok yerel ihtiyaçları karşılamak üzere tüketiliyordu. Dokumaların bir kısmı da Anadolu’ya ihraç ediliyordu (Gürboğa, ). yılına ait kayıtlara göre kıyye yerli ipek kozası ve kıyye ecnebi kozası üretilmiştir (Gönüllü, ). , , yılı kayıtları yörede ipekli dokumalar yapılmakta olduğunu gösterir (Gönüllü, , 59). yılı kayıtlarına göre Alanya’dan 47 harar ipek kozası ihraç edilmiştir (Gönüllü, ). Cumhuriyet döneminde ipekçiliğin gelişmesi için önemli adımlar atılmıştır. yılında elde dilen koza miktarı kilodur (Gönüllü, ). yılında tüm Antalya bölgesinde açılan kutu ipekböceği yumurtasından ’ü Alanya’da kullanılmıştır ki bu oldukça yüksek bir rakamdır. yılında ise Alanya’da açılan ipekböceği yumurtası kutusu ’ye yükselmiştir (Günbulut, a). yılına ait belgelere göre Alanya’da ortak bir koza pazarı yoktur. Kaymakamlık tarafından girişimde bulunulduğu halde halkın pazara koza getirmemesi nedeniyle bu
70
Alanya Yöresinde İpek ve İpekböcekçiliği Kültürü Üzerine Halkbilimsel Bir İnceleme
fikirden vazgeçilmiştir. Üreticiye ipekböceği tohumunu satan tüccar, mahsulü geri satın almaktadır. Bu şekilde çalışan 6 tane tüccar vardır. Her birinin ayrı ihnakları ve koza satış yerleri bulunmaktadır (Günbulut, a). yılında Alanya’da ipekböcekçiliği okulu kurulmuştur (Günbulut, b). Benzer şekilde ipek dokumacılığı Cumhuriyetten sonra da devam etmiştir. Dokunan ipekli bezlerden gömleklik bez, yatak çarşafı ve ipek kuşak imal edilmekte ve Anadolu’nun bir çok bölgesine gönderilmekteydi (Gönüllü, ). Antalya Valiliği tarafından yılında hazırlanan bir raporda “Alanya’da şöhret almış ipekli dokumacılıktan başka hiçbir sanat/zanaat yoktur” denilerek ipek dokumacılığının önemi vurgulanmıştır (Güçlü, ). Yakın zamanlara kadar hemen her evde bir tezgah olduğu ve tezgahlarda ipekli dokumalar yapıldığı bir vakıadır (Karacadağlı Çalık, ). Türkiye’de ipekböcekçiliğinin yoğun olduğu yörelerde kooperatifler açan Kozabirlik5, yılında Alanya’da da bir kooperatif tesis edilmesini sağlamıştır (Günbulut, a). Günümüzde Alanya’da ipekböcekçiliği -geçmişe göre azalmış olmakla birlikte- bilhassa kırsal kesimde ve evlerde küçük aile işletmesi şeklinde gerçekleştirilmektedir. Yaklaşık hane ipekböceği üreticisi olup bu uğraş Sapadere, Uzunöz, Dereköy, Fakırcalı, Tırılar, Şıhlar, Gözüküçüklü, Gümüşkavak, Yalçı, Dim Öteköy, Dim Taşbaşı, Dim Bucak, Dim Alacami ve Kuzyaka gibi yerleşim yerlerinde karşımıza çıkmaktadır.
5
Türkiye’de koza üretimini arttırmak ve üreticiyi korumak amacıyla yılında Bursa’da kurulan Kozabirlik (Koza Tarım Satış Kooperatifleri Birliği) yılı rakamları ile ortağa sahiptir ve Bursa, Bilecik, Adapazarı, Mihalgazi ve Alanya’da bulunan 5 kooperatifi ile hizmet vermektedir. Bünyesinde Tohum Üretim İşletmesi ve Koza Çekim Tesisi de barındıran Kozabirlik Türkiye’de koza üretimini arttırmak ve üreticiyi koruyarak teşvik etmek suretiyle sektörde önemli bir işlevi yerine getirmektedir (Başkaya Top, , 7).
71
Mahmut Davulcu
KÖY SAYISI
YIL Tablo ipekböcekçiliği6
6
31 33 33 25 25 24 24 24 25 24 24 24 24 27 24 24 34 35 35 33 35 20 46 35 55 45 52 TUİK
Kaynak: seafoodplus.info
72
HANE SAYISI
verilerine
göre
AÇILAN TOHUM KUTUSU SAYISI (Adet)
yılları
YAŞ İPEK KOZASI (Ton) 13, 13, 14, 16, 15, 20, 20, 18, 20, 20, 22, 20, 22, 23, 29, 22, 13, 14, 24, 31, 25, 26, 26, 35, 45, 35, 78, arasında
Alanya’da
Alanya Yöresinde İpek ve İpekböcekçiliği Kültürü Üzerine Halkbilimsel Bir İnceleme
5. Alanya İpekböcekçiliği Mektebi Alanya’yı da kapsayan Antalya İlinin ’lı yıllara kadar Türkiye’nin önemli ipekçilik merkezlerinden birisi olduğunu görürüz (Deniz, ). Antalya’da ipekböcekçiliği ile ilgili ilk eğitim müessesi yılında Yenikapı mahallesinde kurulmuştur (Aydın, ). “Antalya Böcekçilik ve İpekçilik Mektebi” adıyla kurulan bu okulun 7 sorumluluk sahası Hatay’dan Antalya’ya kadar olan bölgeyi ve Göller bölgesini kapsamaktaydı (Deniz, ). Her yaştan, her meslekten vatandaşın katıldığı mektepte böcekçilik ve tohumculuk hakkında teorik ve uygulamalı dersler gerçekleştirilmiştir. Mekteple beraber yürütülen derslerin yanı sıra köylere, okullara, kışlalara giderek vatandaşlara da böcekçilikle ilgili kurslar ve konferanslar verilmiştir (Günbulut, a:1). yılında ise bu defa Alanya’da İpekböcekçiliği Mektebi tesis edilmiştir. Okul geleneksel usullerle üretim yapan yöre halkının ipekböcekçiliği konusunda daha bilinçli ve modern yöntemlerle üretim yapabilmesi ve üretimin arttırılması amacıyla kurulmuştu ve Bursa’dan görevlendirilen Kontrolör Galip Canatay’la eğitime başlamıştı (Aydın, ; Günbulut, a:1,53). Okul müdürü ise İbrahim Tevfik Yılmazer’dir (Günbulut, a:1, 53). Öğrencilere ders verilen mektep binası böcek beslemeye uygun olmadığı için ayrıca bir de böcekhane kiralanmıştır (Aydın, ). Bu okulda 35 kadın ve erkek öğrenci eğitim almış ve eğitim sürecini başarıyla tamamlayan 75 öğrenci mezun edilerek kendilerine İpekböcekçiliği Mektebi Şehadetnamesi verilmiştir (Günbulut, a). Kursa katılan öğrencilerin büyük çoğunluğu Tokuş, Güçoğlu, Doğru, Azakoğlu, Salor gibi Alanya’nın köklü ailelerinden oluşmakta idi (Günbulut, a). Kurslar ilkbaharda her mıntıkada ipekböceği tohumu kuluçkaya konulduğu tarihten başlayarak üç ay devam etmiş, bu süre zarfında öğrencilere günde iki saat olmak üzere teorik ve gerektiği kadar uygulamalı dersler verilmişti (Günbulut, a). Okul müdürleri gerekli hallerde böcekçilikle uğraşan yakın köyleri de gezerek konferanslar ve besleme usullerini göstermek suretiyle de halkı aydınlatmaktaydı (Günbulut, a). 7
Türkiye’de ipekböcekçiliğini ıslah etmek ve geliştirmek amacıyla kurulan ilk eğitim kurumu Bursa’da yılında çalışmalarına başlayan “Harir Darü’t-Talimi” isimli okuldur (Altun, ).
73
Mahmut Davulcu
6. Alanya Yöresinde İpeğin Üretim Aşamaları İpekböcekçiliği kapalı mekânlarda gerçekleştirilen bir uğraştır. İpekböceklerinin yetiştirildiği bu mekânlar genellikle evlerin içerisinde yer alan çeşitli oda ve bölümlerdir. Yörede ipekböceğinin beslendiği mekân “böcek odası/böcü odası” olarak tabir edilir. Nadiren bu iş için hususi olarak inşa edilmiş yapılar da karşımıza çıkabilmektedir. Bu mekânların temizliği, aydınlatılması, ısıtılması, serinletilmesi, nem oranının düzenlenmesi ve havalandırılması büyük önem ve ihtimam ister. Havadaki ani sıcaklık değişimleri böcekleri olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Bu mekânların içerisinde ahşap malzemeden meydana getirilen raf, makat veya kerevet adı verilen ahşap tezgâhlar böceklerin yetiştirildiği alanlardır. Türkiye’de ipekböceğinin beslenmesi ilkbahar ve sonbaharda yapılabilmekle birlikte Alanya yöresinde bu işlem daima ilkbaharda gerçekleştirilmektedir. İpekböceklerinin yetiştirilme zamanı, dut yapraklarının büyüme mevsimine denk gelecek şekilde ayarlanmıştır. Buna göre böcek üretimi nisan ve mayıs ayları arasında gerçekleştirilir. Alanya yöresinde ipekböceği yetiştirilmesi “böcü dutmak”, “ipek böcüsü dutmak” şeklinde ifade edilir. İpeğin elde edilme süreci yaklaşık kırk günlük bir süreçtir. Bu süreç yumurtaların çatlayarak larvaların meydana gelmesi ile başlar. Yumurtalar doğal olarak oldukça küçüktür, yaklaşık yumurta 1 gr. kadar ağırlığa sahiptir. Günümüzde yumurtalar Kozabirlik’ten temin edilmektedir. Kozabirlik’ten temin edilen ipekböceği yumurtaları temiz bir beze sarılarak çatlaması için sıcak bir yerde muhafaza edilir. Böceğin yumurtadan çıkışı “inficar” olarak adlandırılmaktadır. Gönüllü (). yüzyılın ortalarında Alanya’da ipekböceğinin inficarı şu şekilde tasvir etmektedir: “Alanya halkı, Mart 9’dan yani Sultan Nevruz’dan (21 Mart) sonra ipek tüccarlarından yeterli miktarda (yarım kutu, bir kutu vs.) ipekböceği tohumu alırlar. Eve gelen tohum, temiz bir kumaş parçası üzerine dökülür. Ayrıca bu tohumun içine yedi adet buğday tanesi konur. Tohum paketini evin hanımı koynuna yerleştirir. Bunun yanında evin beyi de bu paketi ilk Cuma günü, cebine katarak camiye götürür ve onunla birlikte Cuma namazı kılar. Tohum eve geldiği zaman tekrar koyundaki yerini alır. Burada gün durur. Bu süre zarfında tohum ağarmaya başlar. Bunun üzerine paket, koyundan çıkarılır ve içine bez serilmiş bir bakır sahana açılarak yerleştirilir. Tohum ince bir tül ile örtülür. Bunun üstüne de dut yaprağı (dut pürü) konur. Tohumdan çıkan ipek böceği (ipek böcüsü) dut yaprağına gelir.”
74
Alanya Yöresinde İpek ve İpekböcekçiliği Kültürü Üzerine Halkbilimsel Bir İnceleme
Yumurtadan çıkan böcekler kalbur tepsilere alınarak tütün büyüklüğünde ince kıyılmış dut yaprakları ile beslenmeye başlanır. İpekböceğinin yegâne beslenme kaynağı dut yaprağıdır ve yörede “dut pürü” olarak adlandırılır. Yumurtadan ilk çıktığında siyah ya da kahverengi olan larvaların ilerleyen aşamalarda renkleri açılacaktır. Hızla büyüyen böcekler gelişme aşamaları sırasında üç ya da dört kere gömlek değiştirir. Böceklerin gömlek değiştirmesi Alanya yöresinde “uyku” olarak adlandırılır (Karacadağlı Çalık, ). Uyku devresinde hareketsiz kalan böcek bu dönemi tamamlayınca gömlek değiştirerek beslenmeye devam eder. Olgunlaşan ve koza örme aşamasına gelen böceklerin üzerine yeşil yapraklı çalı dalları konur. Bu dallar Alanya’da “şah” olarak isimlendirilmektedir (Gönüllü, ; Karacadağlı Çalık, ). Çalıya çıkan ve koza pamuğu adı verilen bir miktar ipek salgılayarak kendisini çalıya sağlamca tutturan tırtıl kozasını örmeye başlar. Tırtılın kozasını tamamlaması yaklaşık olarak üç gün sürer. Kozayı örmesinden sonra kozanın içerisinde bulunan böceğin öldürülmesi gerekmektedir. Bu işlem “koza boğdurma” olarak adlandırılır. Bu amaçla güneşte veya sıcak su buharında ısı ile öldürme işlemi gerçekleştirilir. Güneşte öldürme metodu ürün kaybına neden olabildiği için günümüzde pek tercih edilmemektedir. Sıcak buhara maruz bırakılan kozalar daha sonra kurutulur. Boğdurma işlemi gerçekleştirilen kozalara “kuru koza”, boğdurma işleminden geçirilmeyen kozalara ise “yaş koza” adı verilmektedir. Kozadan ip elde edilmesi “koza çekme” ya da “ip çekme” olarak adlandırılmaktadır. Yörede bu işlem tümüyle geleneksel yöntem ve tekniklerle gerçekleştirilmiştir. Koza çekme büyük bir ustalık ve deneyim isteyen bir işlemdir. Kozadan ip çekmek için en az üç kişi gerekir. Geçmişte koza çekiminin akrabaların ve komşuların da katıldığı bir imece şeklinde gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır (Gönüllü, ). Kurutulan kozalardan ip elde etmek amacıyla sıcak su kullanılır. Evlerin altında bahçelerde büyük kazanlarda su ısıtılır kozalar sıcak suya konur ve çömçe ile karıştırılır. Yumuşayan ve uç vermeye başlayan kozalardan bir süpürge ile bu uçlar çekilir, iğ adı verilen gereçlerle bükülür. Daha sonra ılgıdır adı verilen aletle ılgıdırlanır ve kelefe haline getirilir. Ilgıdırda kelefe (çile) halinde toplanan ipek güneşte kurutulur ve katkısız sabun rendesi ile pişirilir ve asılarak kurutulur8. Daha sonra eleme ve çark (çıkrık) adı verilen gereçlerle makara Bu işlemden geçirilmeyen yani pişirilmeyen ipekle yapılan dokumaya çiğ dokuma, pişirilen ipekle gerçekleştirilen dokumaya ise bişik dokuma adı verilmektedir. 8
75
Mahmut Davulcu
haline getirilir. Makaradan geçirilirken ipek tellerine büküm verilmiş olur. Büküm ipliğin kıvrılmasıdır ki bükümün hasarsız ve doğru olması kumaşın kalitesini etkileyen faktörlerden birisidir (Karacadağlı Çalık, ). Kozanın kazanda kalan posasına güğül adı verilir (Aydın, ). Güğül atılmaz ve değerlendirilir. Kazanda sabun ve küllü su ile tekrar pişirilen güğün kurutulduktan sonta kirmanla eğrilir (Gönüllü, a). Buna “güğül bükümü” adı verilir.
Fotoğraf İpek kozaları
Fotoğraf-5/6: Çile haline getirilmiş olan ipek-Alanya
76
Alanya Yöresinde İpek ve İpekböcekçiliği Kültürü Üzerine Halkbilimsel Bir İnceleme
Fotoğraf İplik halindeki ipek-Alanya
Kozadan ip çekmenin bir diğer yolu ise “mancınık” 9 olarak adlandırılan tertibatı kullanmaktır. Mancınık daha çok küçük ticari işletmelerde yer almıştır. İpek kozalarının kaynatılarak yumuşatıldığı ocak kısmı ile ipeğin sarıldığı ve elle çalışan çıkrık bölümünden oluşan ilkel bir tertibattır. Kazanda ısıtılan ve kaynama noktasına yakın bir ısıya getirilen suya kozalar atılır, kazanda sıcak suyun etkisiyle kozalar uç vermeye başlar, kozalara süpürge ile vurularak toplanan bu uçlar (kamçıbaşı) çıkrığa aktarılır ve ipek liflerine dönüştürülür. Çile (kelefe) haline getirilen ham ipek sabunlu suda yıkanır ve asılarak kurutulur. Daha sonra çıkrıktan geçirilerek bükülür. 7. Alanya Yöresinde İpekten Elde Edilen Ürünler, Kullanımı ve İşlevi İpek Dokumacılığı ve İpek Dokuma Ürünler Yakın zamanlara kadar Alanya halkı kozadan elde ettiği ipeği kendi işleyerek elde ettiği ürünleri günlük hayatında kullanmıştır (Gönüllü, a). Günümüzde Alanya yöresinde ipek dokumacılığı büyük ölçüde Hisariçinde bulunan bazı evlerdeki basit el aletleri ve geleneksel dokuma tezgâhları marifetiyle gerçekleştirilmektedir. Bu üretim büyük ölçüde Alanya Belediyesi’nin desteğiyle devam ettirilmektedir. Kırsal kesimde de çalışan tezgâhlara tesadüf etmek mümkündür. Dokumacılığa ilişkin faaliyetlerde kadın iş gücü ön plandadır. 9
Ülkemizde tarihsel olarak insan gücü ve motor gücü ile çalıştırılan mancınıklar kullanılmıştır. İnsan gücü ile hareket ettirilen mancınıklar da elle ve ayakla çalıştırılanlar olmak üzere ikiye ayrılabilir.
77
Mahmut Davulcu
Fotoğraf Çulfalık tezgâhları-Alanya
Fotoğraf-9/ Çulfalık tezgâhında dokuma yapılması-Alanya
78
Alanya Yöresinde İpek ve İpekböcekçiliği Kültürü Üzerine Halkbilimsel Bir İnceleme
Yörede icra edilen ipek dokuma tekniği mekikli dokumadır. Bu kapsamda bezayağı örgüsü karşımıza çıkar. Dokumacılık yörede “curfalık” olarak adlandırılan ve ahşaptan imal edilmiş olan mekiği elde atılan, kamçısız, basit yüksek tezgâhlarda gerçekleştirilir. Dokumaların hem çözgüsü (çözün) hem de atkısı (atın) ipektir. Mekik, kirman (tengirek), masura, makas, çıkrık ve çözgü dolabı dokumacılıkta kullanılan diğer aletlerdir. Günlük hayatta özellikle geleneksel giyim kuşamda ipekli dokuma ve kumaşlar karşımıza çıkar. Trablus (Alaiye) kuşağı, ipek fular, ipek şal, alaca kumaşı (gelinlik, mendil, göynek-gömlek, pijama, bohça, yastık kılıfı, yatak takımı, cibinlik, iç çamaşırı) yörede gerçekleştirilmiş olan başlıca ipek dokumalardır (Aydın-Çatalkaya, ; Karacadağlı Çalık, ). En bilinen ipek dokuma ürün ise Alanya kuşağıdır. Dikdörtgen formundaki kuşakların çözgüsü genellikle beyaz ipekten hazırlanmıştır. Genişliği yaklaşık 20 cm ve uzunluğu da üç metre kadardır. Tek renkli veya çok renkli olabilmektedir (Aydın, ). Ali Rıza Gönüllü (a), kuşakları ipek kuşak ve gügül kuşak olmak üzere iki ana gruba ayırır ve ipek kuşakların da kendi içinde ak ve ala kuşak olmak üzere ikiye ayrıldığını yazar. Alanya Yöresinde İpek Kozasından Çiçek ve Dekoratif Ürün Yapımı Günümüzde Alanya’da ipek kozalarının çeşitli şekil ve boyutlarda kesilmesiyle elde edilen parçaların boyanması ve birleştirilmesi sonucu çeşitli dekoratif ürünler (dekoratif ev eşyaları, çiçekli panolar, aksesuarlar, yaka çiçekleri ve takılar) meydana getirilmektedir. Kozadan üretilen çiçekler “kozak çiçeği” olarak da adlandırıır. Çiçek modelleri canlı çiçeklere bakılarak çıkartılır. Begonvil, portakal çiçeği, kır çiçeği, gelincik, dağ lalesi, sümbül ve nergis en yaygın modellerdir. Üretim amacıyla ipek kozasının dışında çiçek sap ve dallarını yapmak için çiçek teli, kurdela, çeşitli ipler ve yapıştırıcı da kullanılır.
79
Mahmut Davulcu
Fotoğraf Çeşitli şekillerde kesilmiş olan kozalar-Alanya
Sözlü kültürde koza çiçeği yapımcılığının Alanya’da başlaması ve yaygınlaşması konusunda yaklaşık bir asır önce Japonya veya Çin’den gelen ve Alanya iskelesine yanaşan bir gemi ile bir bağ kurulmaktadır.
Fotoğraf/ İpek kosasından yapılmış olan çiçek örnekleri-Alanya
Kozalar jilet maket bıçağı ya da nakış makası ile enine, boyuna ya da verev olmak üzere üç farklı şekilde kesilerek hazırlanmaktadır. Daha sonra
80
Alanya Yöresinde İpek ve İpekböcekçiliği Kültürü Üzerine Halkbilimsel Bir İnceleme
koza parçaları meydana getirilecek çiçeğe göre uygun renkte ve çeşitli boya maddeleri ile boyanmaktadır. Bu amaçla doğal boyalar ya da viktorya kumaş boyası kullanılmaktadır. Doğal boyama amacıyla Soğan kabuğu, nar kabuğu, vişne, çay suyu, ceviz yaprağı, ceviz kabuğu gibi maddelerden yararlanılır. Son olarak alacağı form veya tasarlanan kompozisyona göre dikilerek ya da iplikle bağlanarak birleştirilmektedir (Zaimoğlu, ). İpek İple Oya Örücülüğü Oyalar renkli ipliklerle, tığ, mekik, iğne, firkete aracılığı ile örülen; iki veya üç boyutlu olabilen ince dantelalardır. Alanya yöresinde oya yapımcılığında kullanılan hammaddelerden birisi de ipektir (Karacadağlı Çalık, ). Yörede ipek iplik kullanılarak meydana getirilen oyalar geleneksel kıyafetlerden çeyiz eşyasına ve ev içi aksesuarlara kadar birçok alanda karşımıza çıkabilmektedir. 8. Sonuç ve Değerlendirme Yaprakları ipek böceğinin yegâne besin kaynağı olan dut ağacının yetiştirilmesinden ham ipek elde edilmesine ve hatta çeşitli ürünlere dönüştürülmesine kadar geçen bütün aşamaları kapsayan ipekböcekçiliği yardımcı bir tarım kolu olarak değerlendirilmekle birlikte aslında son derece kadim bir meslek ve sanattır. Kökleri binlerce yıl öncesine ve Asya kıtasının derinliklerine uzanan bu sanatın günümüz Türkiye topraklarında yaşatıldığı belli başlı merkezlerinden birisi de Antalya iline bağlı olan Alanya’dır. Ortaçağ’da bir korsan merkezi iken Selçuklu Sultanı Alaeddin Keykubat tarafından fethedilen ve Türkiye Selçukluları Devletinin kışlık başkenti haline getirilen Alanya sahip olduğu zengin kültürel mirasla ilgi uyandırmaktadır. İpekböcekçiliği ve ipek dokumacılığı Alanya geleneksel kültürü, sosyal yaşamı ve yöre ekonomisinde geçmişte oldukça mühim bir yer işgal etmiş olup, ipek ve ipekböcekçiliğinin önemi günümüzde de kısmen devam etmektedir. Geçmişte ipekböcekçiliğinin bir kazanç kapısı olmasının yanı sıra ipek üretimi yapan ailelerin elde ettikleri ürününün bir kısmını da kendi günlük ihtiyaçlarını gidermek amacıyla kullandıkları bir vakıadır. İpek kumaşlar Alanya geleneksel giyim-kuşamında önemli bir yer tutar (Avcı, ). İpekböcekçiliği yöre mimarisinde de karşılığını bulmuş, konutu oluşturan mekanlar böcek üretimine uygun olarak biçimlendirilmiştir. Alanya Hisariçinde yer alan bazı evlerde ipek
81
Mahmut Davulcu
dokuma için kullanılan odalar yer almaktadır (Kapancı, ). İpek, yörede maddi kültürün yanı sıra gelenekler10 ve sözlü kültürde de karşımıza çıkan bir unsurdur Yöreye ait bir bilmece ipekböceğini konu alır: Nesnedir nesne Bülbül kafeste Yem yemez su içmez Böyle bir nesne (İpekböceği) (Gönüllü, b). Günümüzde önemli bir turizm merkezi olan ve belki de Akdeniz bölgesinin en münbit topraklarına sahip olan Alanya, her yıl yüzbinlerce turisti ağırlamaktadır. Gerek ipekböcekçiliğinin ve gerekse ipekten elde edilen çeşitli ürünlerin kültür turizminin geliştirilmesi ve sürdürülebilmesi açısından büyük bir potansiyel taşıdığı ortadadır. Hâlihazırda yöre turizminde kültürel, hediyelik ve turistik eşya olarak işlev gören ipekli dokuma, ipekli giyim eşyası, ipek kozalarından elde edilen dekoratif ürün ve aksesuarlar sağlam bir altyapı ve organizasyonla güçlendirilerek Alanya ipeği bir marka haline dönüştürülebilir. Hiç kuşkusuz suni ipek ve sentetik iplik kullanımının yaygınlaşmasıyla birlikte eski pazarını kaybetmesine rağmen ipek halen tercih edilen ve severek kullanılan bir üründür. Ayrıca çok fazla yatırım ve sermaye gerektirmeyen ipekböcekçiliğinin tarım alanlarının ve alternatif gelir kaynaklarının kısıtlı olduğu bölgelerde gelir sağlayarak işsizliğin önlenmesi ve köyden kente göçü engellemesi gibi işlevleri de bulunmaktadır (Taşkaya Top, ). Alanya Belediye Başkanlığı “Dut Ağacından Dokuma Tezgâhına” isimli bir proje yürüterek bu mirasa güçlü bir destek vermiştir. Belediye ayrıca yılından itibaren “İpekböcekçiliği”, ”İpek Dokuma”, “İpek Kozasından Çiçek Yapımı” ve “İpek İğne Oyası” gibi kurslar açmıştır. Aynı şekilde Belediye tarafından Alanya’da ipek kültürünü konu alan sergiler gerçekleştirilmiştir. Alanya’da Hüseyin Azakoğlu Kent Müzesi, Alanya Belediyesi Ömürlü- Kemal Atlı Kültür Evi, Geleneksel El Sanatları merkezi olarak değerlendirilen Sandık Emini Kayhanlar Evi ve Alanya Arkeoloji Müzesi Alanya’da geçmişte meydana getirilmiş ipek dokuma örneklerinin 10
Alanya yöresi evlenme geleneklerinde düğün evine odun getiren develere ipek mendil ve bürüncük gömlekler bağlanması şeklinde bir uygulama bulunmaktaydı (Hacıhamdioğlu, ). 11 İpek, Antalya yöresi halk hekimliğinde de kullanımı olan bir üründür. Türk Akdeniz Dergisinde yılında yayımlanan bir yazıda konuya ilişkin şu bilgi bulunmaktadır: “Yürümeye başlarken sık sık düşen küçük çocuğun düşmemesi için bacakları ince bir ipekle bağlanır, ön tarafına bir parça ekmek konur, arka tarafında bir köpek getirilir, ona çocuğun iki bacağı arasındaki ipek kopartılır ve bu ekmek yedirilirmiş.” (Kayalı, ).
82
Alanya Yöresinde İpek ve İpekböcekçiliği Kültürü Üzerine Halkbilimsel Bir İnceleme
muhafaza edildiği ve sergilendiği en önemli mekânlardır.
İpekböcekçiliği ve ipek dokumacılığının Alanya’nın zengin kültürel dünyasında bir renk olarak yaşatılması son derece önemlidir. Bunun yanı sıra ipekböcekçiliği konusunda gerçekleştirilecek olan yeni koruma ve geliştirme (ürün tasarımı, tanıtım ve pazarlama) çalışmalarının gerek Alanya ve gerekse Türkiye ekonomisine önemli bir girdi sağlayacağı da aşikârdır. Kaynaklar ALTUN, D. (). XIX. Yüzyılda Bursa’da İpek Böcekçiliği, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. ANONİM (), Dünden Bugüne Antalya, I-II, Antalya: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları. ATASOY, N. (). İpek Osmanlı Dokuma Sanatı, İstanbul: TEB İletişim ve Yayıncılık. ATAV, R.; NAMIRTI, O. (). “İpek Liflerinin Dünü ve Bugünü”, Süleyman Demirel Üniversitesi Mühendislik Bilimleri ve Tasarımı Dergisi, 1(3), AVCI, Z. (). Alanya Baş Süslemeleri ve Giyim Özelliklerinin Araştırılarak Turistik Bebek Üzerinde Simgeleştirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. AYDIN, Ö. (). “Alanya İpek Çeyiz Dokumaları”, Uluslararası İpek Böcekçiliği ve İpekli Dokumalar Sempozyumu, Akdeniz Üniversitesi, Ekim , Alanya. AYDIN, Ö. (). "Alanya İpekli Dokumaları", Alanya XII. Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri, Mayıs , Konya: Alanya Kültür-Sanat ve Turizm Vakfı Yayınları, AYDIN, Ö.; ÇATALKAYA, E. (). “Akdeniz Bölgesi Mekikli Dokumaların Atlas Çalışması”, ART-E Dergisi, Teke Yöresi Kültürel Değerleri Özel Sayısı, BARIŞTA, Ö. (). “Alanya ve Çevresinin Dokumaları”, II. Alanya Tarih Ve Kültür Sempozyumu Bildirileri, Nisan , Alanya. BAŞKAYA, Z. (). “Gelişimi ve Dağılışı Bakımından Türkiye İpekböcekçiliğinde Bilecik İlinin Yeri, Sorunları ve Çözüm Önerileri”, Doğu Coğrafya Dergisi, 18 (30), BOZKURT, N. (). “İpek”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 22, BOZKUŞ, M.A. (). “Ortaçağ Alanya’sında Ticaret ve Ticari Yollar”, Phaselis Disiplinlerarası Akdeniz Araştırmaları Dergisi, 2, DALSAR, F. (). Türk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursa’da İpekçilik, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları. DAVULCU, M.; TOKAT, M.; YÖRÜR, S. (). Antalya’da Yaşayan Geleneksel Meslek, Sanat ve Zanaatlar-The Living Traditional Professions, Arts and Handicrafts of Antalya, Antalya: Antalya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
83
Mahmut Davulcu
DENİZ, M. (). Cumhuriyet’ in İlk Yıllarında Antalya Şehrinde Eğitim (), Doktora Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. DENİZ, M. (). “Kapatılan Antalya İpekböcekçiliği Mektebi ve Antalya’da İpekçilik”, Türk ve İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2 (2), EMECEN, F. (). “Antalya”, İslam Ansiklopedisi, c.3, İstanbul: TDV Yayınları, GENÇ, F. (). İpekböceği Yetiştirme Teknikleri, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları. GÖNÜLLÜ, A.R. (a). “Alanya’da İpek Dokumacılığı”, 1. Antalya Yöresi El Sanatları Sempozyumu Bildirileri, 16 Ekim , Antalya: Antalya Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, GÖNÜLLÜ, A.R. (b). Alanya Folklorundan Derlemeler, Antalya: Derya Ofset Matbaacılık. GÖNÜLLÜ, A.R. (). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Alanya (), İstanbul: Marmara Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. GÖNÜLLÜ, A.R. (). Demokrat Parti Dönemi’nde Antalya (), Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. GÖNÜLLÜ, A.R. (). Cumhuriyet Döneminde Antalya (), İstanbul: Tarihçi Kitabevi. GÜÇLÜ, M. (). XX.Yüzyılın İkinci Yarısında Antalya, Antalya: ATSO Kültür Yayınları. GÜÇLÜ, M. (). "Cumhuriyetin Yılında Alanya Kazası", Alanya XII. Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri, Mayıs , Konya: Alanya Kültür-Sanat ve Turizm Vakfı Yayınları, GÜNBULUT, A. (a). Cumhuriyet Döneminde Antalya’da İpekböcekçiliği Eğitimi (), Yüksek Lisans Tezi, Antalya: Akdeniz Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü. GÜNBULUT, A. (b). Alanya İpekböcekçiliği Mektebi, Alanya: Alanya Ticaret ve Sanayi Odası Yayınları. GÜRBOĞA, N. (). “Osmanlı Taşrasında Belediye İdaresi: Alanya Belediyesi ()”, ÇTTAD, VII (), HACIHAMDİOĞLU, T. (). “Alanya’da Aratma Geleneği”, Alanya Tarih ve Kültür Seminerleri, Alanya: Alanya Belediyesi Yayınları, HACIHAMDİOĞLU, T. (). Alanya Ağzından Esintiler, Konya: Alanya Kültür-Sanat ve Turizm Vakfı Yayınları. İMER, Z. (). “Miladi Dönem Öncesi Orta Asya’da İpek”, Bilig, 32, İNALCIK, H. (). “İpek”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 22, İNALCIK, H. (). Türkiye Tekstil Tarihi Üzerine Araştırmalar, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. KAPANCI, M. (). Alanya Kaleiçi Evleri, Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
84
Alanya Yöresinde İpek ve İpekböcekçiliği Kültürü Üzerine Halkbilimsel Bir İnceleme
KARACADAĞLI ÇALIK, S.G. (). Alanya’da Yaşayan El Sanatları, Yüksek Lisans Tezi, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü. KARAGEDİK, N. (). “XIX. Yüzyıl Ortalarında Alaiye Merkezde İskan Nüfus Ve Mesleki Yaşam Tarihli Temetuat Defterlerine Göre”, seafoodplus.info Tarih Ve Kültür Seminerleri, Alanya: ALSAV Yayınları. KARAGEDİK, N. (). " Yüzyıl Ortalarında Alaiye Sancağında Reaya’nın Kaza Ekonomisindeki Durumu (Temettuat Defterlerine Göre)", Alanya XII. Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri, Mayıs , Konya: Alanya Kültür-Sanat ve Turizm Vakfı Yayınları, KAROL, S.; SULUDERE, Z.; AYVALI, C. (). Biyoloji Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları. KAYALI, K.K. (). “Antalya Folkloru-Doğum ve Çocuk Büyütme Hakkında”, Türk Akdeniz Dergisi, 2, KORAŞ, H. (). “İpek Kelimesi, Kökeni Üzerine Tartışmalar Ve Kavram Alanı”, Uluslararası Medeniyet Çalışmaları Dergisi, III (1), MERÇİL, E. (). Türkiye Selçukluları’nda Meslekler, Ankara: TTK Yayınları. MOĞOL, H. (). “Antalya’da İpek Üretimi”, Türk Dünya Araştırmaları, s, OĞUZ, B. (). Türkiye Halkının Kültür Kökenleri-4 (Dokuma ve Giyim Teknikleri), İstanbul: Anadolu Aydınlanma Vakfı Yayınları. ÖZGÜR, M. (). “Türkiye’de İpekböcekçiliği”, A.Ü. DTCF. Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 12, ÖZKAN, S.H. (). “XVI. Yüzyıl Alaiye Sancağında Dokuma Ve Tekstil Sanayisinde Kullanılan Ürünlerin Üretimi”, ARIŞ Halı, Düz Dokuma, Kumaş, Giyim, Kuşam Ve İşleme Sanatları Dergisi, 4 (5), SEYİRCİ, M. (). “Alanya’da Dokumacılık”, seafoodplus.info Tarih ve Kültür Semineri, 16 Şubat , Alanya Kaygusuz Abdal ve Çevre Kültürü Araştırma Derneği, Alanya. SEYİRCİ, M. (). “Alanya Dokumaları”, Alanya 1. Tarih Ve Kültür Semineri, , Alanya. SÖYLEMEZOĞLU, F. (). Antalya İlinde Üretilen İpekböceği (Bombyx Mori) Kozalarının Koza Kalitesi ve Kozalardan Çekilen İpek Liflerinin Bazı Teknolojik Özellikleri Üzerine Bir Araştırma, Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. SYDYKOVA, G. (). Türkiye’deki İpekli Tekstil Ürünleri ve Sanayisi’nin Dünü ve Bugününün Saptanması ve Karşılaştırılması, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. ŞAHAN, Ü. (). İpekböcekçiliği, Bursa: Dora Yayınları. TAŞKAYA TOP, B. (). “Türkiye’de İpekböcekçiliği Pazarlamasında Kozabirlik’in Rolü”, TEPGE Bakış, 13, TOPRAK, A. (). Doğu-Batı Kültürel Etkileşiminde İpekyolu (Başlangıçtan Göktürk Dönemi Sonuna Kadar), Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
85
Mahmut Davulcu
YURTOĞLU, N. (). “Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de İpek Böcekçiliği ()”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XVII (34), ZAİMOĞLU, Ö. (). “Alanya Koza Çiçekçiliği ve Yaşayan Bir Usta: Belgüzar Afyoncu”, Alanya seafoodplus.info ve Kültür Sempozyumu Bildirileri, Mayıs , Konya: Alanya Kültür-Sanat ve Turizm Vakfı Yayınları, seafoodplus.info Alanya Halk Kültürü Alan Araştırması Derleme Notları, Alanya Halk Kültürü Alan Araştırması Derleme Notları, Alanya Halk Kültürü Alan Araştırması Derleme Notları,
86
Koçkar, M.T. Khadzhieva, T. M. Koçkar, R. (). Karaçay-Balkar Folklorunda “Alğış – Alkış”lar. Uluslararası Folklor Akademi Dergisi. Cilt:1, Sayı:3, Makale Bilgisi / Article Info Geliş / Recieved Kabul / Accepted: Araştırma Makalesi/Research Article
KARAÇAY-BALKAR FOLKLORUNDA “ALĞIŞ - ALKIŞ”LAR M. Tekin KOÇKAR*& Tanzilya M. KHADZHİEVA** & Roza KOÇKAR*** Öz Bu makale, Karaçay-Balkarlıların sözlü Edebiyatının en popüler ve en sevilen türlerinden birisi olan “alğış”larla ilgilidir. Alğış metinleri, Karaçay-Balkarlıların dini inançlarını, hayatlarını, yaratıcı kültürünü yansıtır. Eskiler, en önemsiz işe bile Alğış ile başlardı. Kelimenin gücüne çok inanan Karaçay-Balkarlılarda, iyi dilekler günlük yaşamlarının ayrılmaz bir parçasıydı. Doğada doğaçlama vardı ve bu da söz söyleme sanatında önemli sayıda seçeneklerinin var olmasına yol açtı. Alğış'ın ana işlevlerinden biri, üzerinde durulduğu kişiye mutlak bir iyilik getirmesi arzusudur. Alğışların çoğunda, dileklerin metinleri, bireyin veya bir topluluğun müreffeh, ideal geleceği için “programlama” yapmayı amaçlar. Anahtar kelimeler: Alğış-Alkış, doğaçlama, takvimsel törenler, Teyri, topluluk, ninniler, Ozay, Tepena
* Öğretim Görevlisi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Halkbilim Araştırma ve Uygulama Merkezi (HAMER),
[email protected] ** Prof. Dr., A. M. Gorkiy Institute of World Literature of RAS, Candidate of Philological Sciences,
[email protected] *** Öğretim Görevlisi, Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Rus Dili ve Edebiyatı Bölümü, [email protected]
87
M. Tekin Koçkar & Tanzilya M. Khadzhieva & Roza Koçkar
GOOD WISHING FORMULAE -ALGYSHLA IN KARACHAYBALKAR FOLKLORE Abstract The report is devoted to one of the most popular genres of Karachay-Balkar oral poetry – good wishing formula algysh. Texts of algyshes reflect religious ideas, everyday life and culture of their creators. Ancient people believed in the strength of the word to such a degree that they began every business even small and quite insignificant one with algysh, that is why good wishing formulae became an essential part of their everyday life. They were of an improvisational character due to this reason they existed in many variants. One of the main functions of algysh is wishing absolute good to the person they are addressed. Most algyshes textually «programm» wealthy, ideal future of a certain person or the whole community. Keywords: Good wishing formulae algysh, improvisation, calendar rituels, Teyri, community, cradle-song, Ozay, Tepena.
БЛАГОПОЖЕЛАНИЯ – АЛГЫШЛА В ФОЛЬКЛОРЕ КАРАЧАЕВЦЕВ И БАЛКАРЦЕВ Аннотация Настоящая статья посвящена одному из популярных и любимых жанров устной поэзии карачаевцев и балкарцев – алгышу-благопожеланию. В текстах алгышей отражены религиозные воззрения, быт, культура их создателей. Древние настолько верили в силу слова, что даже самое незначительное дело начинали с алгыша, поэтому благопожелания были неотъемлемой частью их быта. Они носили импровизационный характер, что обусловило бытование их в значительном числе вариантов. Одна из основных функций алгыша – пожелание абсолютного блага тому, кому он адресуются. В большинстве алгышей тексты пожеланий как бы «программируют» благополучное, идеальное будущее отдельного человека или общины. Ключевые слова: Алгыши-благопожелания, импровизация, календарные обряды, Тейри, община, колыбельные, Озай, Тепена.
88
Karaçay-Balkar Folklorunda “Alğış - Alkış”lar
Giriş “Alkış” (hayırdua) ya da “kargış” (beddua, ilenç), kişilerin iyilik ya da kötülüklerinin otorite sayılan güçlerden talep edildiği dilek bildiren kalıplaşmış sözlerdir (Terzioğlu, 34). Karaçay-Balkarlılarda da Türkçe konuşan diğer halklarda olduğu gibi sözlü edebiyatın küçük türlerinden olan “alğış (alkış)” ve “karğış (kargış)”lar çokça bulunmaktadır1. Karaçay- Balkar alğışları iki gruba ayrılır: törensel (dini, takvimsel, üretim ve aile-gündelik törenlerle ilgili olanlar) alğışlar ve törensel olmayan (gündelik ve yaşamın farklı durumlarında söylenen) alğışlar. Algış'ın ritüel uygulamada ve günlük yaşamda yaygın kullanımı, kelimenin sihirli gücüne olan inançtan kaynaklanmaktadır. Karaçay-Balkar halkı, sözün gücüne çok inan inanmaktadır. Öyle ki, her hangi biri kötü bir kehanette bulunduğu zaman şöyle söylerler: Aman auz açma (Ağzını kötüye açma)2. Aile ve ev dileklerinde geleneksel kelimeler şunlardı: Bu üyden alğış ketmesin,
Bu evden alğış gitmesin
Karğış bu üyge cetmesin,
Karğış bu eve girmesin,
Amanla aythan kibik Allah etmesin! Allah kötülerin söylediği gibi yapmasın (KMF, ). Karaçay ve Balkarlıların alğış ve karğış üzerine söyledikleri atasözleri de bulunmaktadır: “Altın ornuna algış al - Altın yerine alğış al” “Kuru stolga algış aytılmaz - Boş masaya alğış söylenmez” “Ertden alğış çaçılır, İngir karğış çaçılır - Sabah alğış dağıtılır, akşam karğış dağıtılır” “Kargış tüzge ceter - Karğış bozkıra yetişir” “Kargış cürügen cerde bereket bolmaz - Karğış söylenen yerde bereket 1 Karaçay-Balkar dilinde "algış" kelimesinin çeşitli anlamları vardır: 1. Dilek, şükran, nimet; 2. Dua, sihir (yılan
Alğışı (yılandan korunma), nazar alğışı (nazardan koruma), v.b.); 3. Alğış metinleri (Alğış sözleri); 4. Yemekte, kadeh tokuşturmada veya düğün, toplantıda boza, şerbet içme geleneğinde alğış (ayak alğış).
89
M. Tekin Koçkar & Tanzilya M. Khadzhieva & Roza Koçkar
olmaz” (Aliylanı, )
Tören alğışlarını yaratıcı, doğaçlama yeteneği güçlü insanlar oluştururlar. Bunlara “alğışçıla” denir. Bir tören sırasında, alğışı genellikle o töreni yöneten kişi olan “töreçi” söyler. Her iyi dileğin arkasından “Amin!” denilir. O yüzden alğışlarda onlara da “aminciler” denilir. Algışçıla algış etsinle,
Alğışçıla alğış etsin,
Aminçle: “Amin”, desinle,
Aminciler amin desin,
Alğışları kabıl bolsun! , ).
Alğışları kabul olsun! (KMF,
Alğışlar genellikle yüksek bir recitative ses tonuyla telaffuz edilir. Bazı tören algışları ise sadece sözle söylenmezler, şarkı olarak da söylenir. Gündelik alğışlar genellikle doğaçlamadır ve bu da çok sayıda alğış biçiminin oluşmasına yol açmaktadır Alğışların amacı sosyo-normatif, iletişimsel ve ritüel-büyülü bir işlevi gerçekleştirmektir. İslamiyet öncesi pagan dönemlerde KaraçayBalkarlılarda alğışların ilk iki işlev türü yaşamın günlük, geleneksel-görgüsel yönüne hizmet ederken, alğışların ritüel-büyü işlevi ise törenlerin geleneksel sözel bileşeni olarak gerçekleştirilir. Böylece, birçok kült alğışlar ve ilahi şarkılarda, alğışın adanmış olduğu tanrıya karşı büyük bir dilek ve iyi dileklerin bir araya geldiği ilahi tezahüratların başında, sunulan armağanın işlevi baskın bir işlev kazanırdı. Bu sözlü metinler, armağanın maddi nesneleri (kurbanlık hayvan, ritüel yiyecek, vb.) ile birlikte, topluluk (cinsiyet, aile, birey) ve tanrı (ya da koruyucu kutsal) arasında hediye alışverişi sürecine katılmıştır. Bu alğış türleri armağanın fonksiyonuna ek olarak, koruyucu bir koruma fonksiyonu da gerçekleştirmekteydi. Karaçay-Balkar törenlerinin sözel kısmının bir analizi olan arkaik alğışların büyük bir çoğunluğu içinde rica, ilahi bir komplo taşıyorsa da her durumda mutlak iyilik ve esenlik arzusunu ifade ettiklerini göstermektedir. Hemen hemen tüm tören alğışlarına ritüel ve büyülü eylemler eşlik eder. Örneğin, takvim törenlerinden biri olan ilkbahar doğa yenilenme kutlaması, gök gürültüsü töreni, Balkar ve Karaçay'da geniş bir biçimde kutlanır. Bu kutlamada çocuklar ev ev dolaşırlar ve alğış şarkıları söylerler.
90
Karaçay-Balkar Folklorunda “Alğış - Alkış”lar
Bu ayıng - Totur ayıng,
Bu ay Totur ayı
Üyüngde bolsun ballı mayıng,
Evinde ballı yağın olsun
Cazgı kününg bolsun sanga ogurlu! Bahar günün olsun sana uğurlu!2 (KMF, ). Bütün topluluk ibadet yerlerinde tören ayini düzenlerler. Kurban hayvanının etinin kaynatıldığı ateşin etrafında dönen tören katılımcıları 3 , Teyri (Tengri-Tanrı) ve doğurganlık tanrısı Çoppa, şimşek tanrısı Şıbla ve yıldırım tanrısı Eliya onuruna şarkı söylerlerdi: Onlara göre, gelecekteki hasadın bolluğu ve zenginliği bu tanrılara bağlıydı. Tören sırasında, ateşin üzerinden atlarlardı. Bir kap içerisinde suya ilkbaharın yeni çıkan çimlerini karıştırarak birbirlerinin üzerine dökerlerdi. İlk gök gürültüsü gibi doğa olayları yaşam güçleri kültüyle ilişkilendirilirdi. Cankoz (Kardelen) çiçeği de bu kült ile ilişkilendirilmekteydi. Balkarya'da ilkbaharda yapılan özel bir tören vardı. Yaşlı kadınlar ve çocuklar, kardelen toplarlardı. Onları su ile karıştırır ve bir şarkı ile köyün etrafında yürürledi. Köyde her avluda, sahipleri ve hayvanlarına bu suyu serpiştirirlerdi. Evde genç gelin varsa onu üzerine su ile kardelen saçarak alğışlar söylerlerdi: Kırdık kibik üylegin, çoğalasın Malıng, cılıng kaynasın,
Kırlardaki Hayvanların,
çimenler yılın
gibi
bereketli
olsun Sabiylering cankoz kibik cıltırasınla! Çocuklarınız kardelen gibi hep açsınlar! (a.g.e: ). Bu alğışta “Çocuklarınız kardelen gibi hep açsınlar” sözünün anlamı Karaçay ve Balkarlılar arasında kardelen çiçeğinin canlılığın, mutluluğun ve zenginliğin bir sembolü olduğunun belirtisidir. XX. yüzyıla kadar Karaçay ve Balkarlılarda yılbaşı, ilkbaharda Mart 2
Totur Ayı, Karaçay ve Balkarlıların eski takviminde ilkbahar ayıdır. 1 – 10 Nisan günlerine denk gelir. Mitolojide başarılı av, kurt ve çobanların koruyucusu Totur (Aziz Fyodor) adına adanmaştır. Mart, Toturnu al ayı ve Nisan sonu Toturnu art ayıdır.
3
Karaçay-Balkarlılar, dünyanın pek çok halkı gibi, ateşi bir temizlik, iyileştirme, koruyucu ve canlandırma gücü olduğuna inanırlar (Daha ayrıntı için Bakınız: Frazer ; Çursin ve diğerleri)
91
M. Tekin Koçkar & Tanzilya M. Khadzhieva & Roza Koçkar
ayında (İlkbahar ekinoks günü) kutlanırdı. Yılbaşı tarımsal işlerin başlangıcı ile aynı zamana denk gelirdi ve bu nedenle yeni yılın ilk toplantısı büyük bir ulusal bayramdı. O gün için çeşitli içecekler ve özel ritüel yiyecekler hazırlanırdı (Shamanov, ). Bayram başlangıcından önce, toplumdaki yaşlılar, ibadet biçiminde dileklerini dile getirmekteydiler: Cazıbız cauunlu bolsun,
İlkbaharımız yağmurlu olsun
Küzübüz künlü bolsun,
Güzümüz güneşli olsun
Acalıbız sabır bolsun!
Ecelimiz sabırlı olsun
Istauuatla mallı bolsunla,
Ahırlar hayvanlı olsun
Batmanla ballı bolsunla,
Kovanlar balla dolsun
Küfle mirzeuden tolsunla,
Küpler darıdan dolsun
Azıgıbız mol bolsun,
Azımız çok olsun
Cılıbız nasıblı bolsun! ).
Yılımız nasiple dolsun (KMF,
Bundan sonra at yarışı, geleneksel sporlar, oyunlar, geleneksel danslar vb. çeşitli oyunlar oynanırdı. Kahkahalar ve esprilerle, keçi kostümü giyen (teke kültü, gyapçi kültü) birisi tarafından yönetilen gençler evleri dolaşır, söyledikleri geleneksel alğışlar, iyi dilek- şarkıları “Ozay” ve “Güppe” için ödül talep ederlerdi. Bu bahar şarkılarının genellikle geleneksel başlangıcı şöyleydi: Ozay, Ozay!
Ozay, Ozay!
Kelgenbiz sizge,
Geldik biz size
Berigiz bizge!
DİL, EDEBİYAT VE EĞİTİM ÇALIŞMALARI
Azerbaycan halk tiyatrosu modern Azerbaycan tiyatrosunun teşekkülünde önemli rol oynamış, geçmişle gelecek arasında bir köprü olmuştur. Azerbaycan’da modern tiyatro yy’ın ortalarına rastlamaktadır. yüzyılın başlarında Azerbaycan’ın siyasi hayatında radikal değişikler olmuş, Çarlık Rusya Kafkasya’ya inmiş, Azerbaycan’ı kontrolü altına almaya çalışmıştır. ’de İran’la yapılan Türkmençay antlaşmasıyla Azerbaycan kuzey ve güney olmak üzere ikiye ayrılmış, Kuzey (bugünkü) Azerbaycan Çarlık Rus’un, Güney Azerbaycan (İran Azerbaycan’ı) İran’ın tahakkümü altına girmiştir.Çarlık idaresinin eyalet merkezi olan Tiflis, resmi dairelerin ve mekteplerin açılmasıyla diğer şehirlere nazaran daha gelişmiş bir durumdaydı. Avrupai hayat tarzının Tiflis’te Rus tesiriyle başlaması, birtakım içtimai hareketlenmeyi de beraberinde getirmiştir. Gayrimüslimler bu yeni yaşam biçimine kısa sürede ayak uydurmuşsalar da Müslümanlar (çoğunluğu Türk) dinleri dolayısıyla uzun süre bu durumu kabullenmemişlerdir. Azerbaycan araştırmacısı Yavuz Akpınar tiyatroyla ilgili olarak Tiflis muhitinin o dönemki görünümünü şöyle açıklamaktadır: Ahundzade’nin ’dan itibaren komediler yazmaya başlaması doğrudan doğruya Tiflis’teki kültürel değişmelerle yakından alakalıdır… Yolların yapılması, şehirlerdeki hızlı nüfus artışı, özellikle Tiflis’in süratli gelişmesi, ticaretin büyümesi kültürel hayatın bu şehirde canlanmasına ve olgunlaşmasına imkân hazırlamıştı. Tiflis’te devlet daireleri kurulmuş, birçok okul açılmış matbuat gelişmeye başlamıştı. Avrupai hayat tarzı yaygınlaşıyor, güçleniyordu. İşte bu gelişmelerin tabii bir neticesi olarak tiyatro binasına ihtiyaç duyuldu. Ruslar, Gürcüler ve Ermeniler arasından yerli aktörler çıkmaya başlamıştı, tiyatro toplulukları oluşturuluyordu. Avrupai hayat tarzının Kafkasya ve Azerbaycan dolaylarında yerleşip yayılmasını bu bölgenin Şark’a ait hususiyetlerinden, atmosferinden koparılmasını kendi sömürgeci emelleri için de yararlı gören Çarlık hükümeti, Rusların ve diğer gayrimüslimlerin Tiflis’te tiyatro, opera, müzik, modern eğitim ve öğretim, matbuat sahalarındaki faaliyetlerine gereken dikkati gösteriyor, bunları himayeden geri kalmıyordu… Vorontsov’un hususi bir tiyatro binası yaptırmasının başka sebepleri de vardır: Mesela Tiflis’te gittikçe büyüyen Rus kolonisi için alıştıkları eğlence hayatını ihdas etmek, geliştirmek medeni bir ihtiyaç haline gelmişti (Akpınar,). Çarlık Rus idaresinin umumi valisi Knyaz Vorontsov, ’da Tiflis’te Rus tiyatro binasının temelini attırmış ve ’de tiyatro binası hizmete açılmıştır. Bu durum daha sonra Vorontsov’un Türk, Gürcü ve Ermeni aydınlarını tiyatro eseri yazmaya teşvik etmesiyle daha ileriye taşınmıştır. Böylece Müslüman-Türk dünyasının ilk tiyatro yazarı Mirza Fetali Ahundzade, ’de ilk komedisi Hekayet-i Molla İbrahimhalil Kimyager’i yazmıştır. Ahundzade aynı yıl Mösyö Jordan, LenkeranHanının Veziri tiyatrolarını, ’de Hekayet-i Hırs-ı Guldurbasanı, ’te Hacı Gara’yı, ’te Mürafaa Vekilleri’ni yazmıştır (Akpınar, ). Eserler Azerbaycan Türkçesiyle yazılmışsa da ilk olarak ’te Tiflis’te Rusça basılmış ve ne yazık ki Rusça oynanmıştır. Bunun nedenini Abdulvahap Yurtsever, Azerbaycan’da henüz tiyatroyu icra edecek aktör kadroların olmaması olarak belirtilir (Yurtsever, ). Ahundzade’nin eserleri başta Rusya olmak üzere Fransa, İngiltere’de de sahnelenmiştir. Akpınar, asrın ikinci yarısında Batı Avrupa’da en çok tanınan Şarklı yazarın Ahundzade olduğunu söyler (Akpınar, )’den sonra tiyatro hayatında bir canlanma görülmüş, Gori Muallim Mektebini bitiren gençler, öğrencileri etrafında toplayarak bazı tiyatro eserlerini sahneye hazırlamışlardır. yılında profesyonel denebilecek tiyatro topluluğu Nahçivan’da oluşturulmuştur. Bu topluluğun içinde Memmedtağı Sıdkı, Celil Mehmetkuluzade, Elekber Mehmetguluoğlu, Ekber Molla Beyeloğlu, Eyneli Bey Sultanof gibi tiyatro heveskârları, ’den itibaren de Azerbaycan Türkçesini iyi bilen Ermeni aktör ve aktrisleri Elmas Hanım, Stepan Safrazyanlar Azerbaycan’ın birçok şehrinde (Bakü, Gence, Tiflis, Nuha) tiyatro gösterileri düzenlemişlerdir. Ahunzade’nin komedileri başta olmak üzere Ermeni yazar Vasak Medetov’un Azerbaycan Türkçesiyle yazdığı eserleri oynamışlardır (Akpınar, ). Elmas Hanım Türk sahnesinde yer alan ilk kadın sanatçıdır. ’dan itibaren Azerbaycan tiyatrosu Bakü’de gelişmeye başlamıştır. İnkılap Kerimov, Bakü’de tiyatronun canlanmasını, Sultanmecit Genizade, Habib Bey Mahmutbeyov ve Necefoğlu Bey Veliyev’in tiyatro heveslilerini bir araya getirerek gösterdikleri mücadeleye dayandırır ve bu durumu şöyle açıklar: “… Bu şahısların tiyatro yolunda çektikleri azap, uğraştıkları birçok tahkirat, sövüşlerin hiçbiri anlatılamaz. Kapı kapı gezip bilet satmakla tiyatrolar verip özleri için bir kuruş götürmeyip ihza ettikleri paraları yeni tür mektep uşaklarına gönderirdiler… Bu şahısların tiyatro yolunda zahmetleri çok büyük ve tiyatro tarihine adları yazılmalıdır.” (Kerimov, ) Yukarıda belirtilen isimler her ne kadar tiyatro konusunda büyük eserler vermemişse de rejisörlük ve aktörlük alanlarında tiyatronun ağır yükünü üzerine almışlardır. Habib Bey ve Sultanmecit Genizade ’de yüksek tahsil için Bakü’ye gelmiş, burada öğretmenlik yapmaya başlamışlardır. Habib Bey ve Genizade’nin büyük çaba göstererek Bakü’de açtığı Rus-Tatar Mektebi2 maarif ve medeniyet yolunda önemli ilerleme kaydetmiştir. Aralarına Necefoğlu Bey Veliyev’in de katılmasıyla Bakü’de tiyatro alanında hareketlenme başlamıştır. Açılan mektebin öğrencilerinin tiyatroya olan ilgileri arttırılmış, dönemin ünlü tiyatro oyuncularından Hüseyin Araplinski ve Mirmahmut Kazımovski de ilk defa bu mektebin öğretmenlerinin yönlendirmesiyle sahneye çıkmıştıseafoodplus.infoü’de bu hareketlerle canlanan tiyatro hayatı profesyonelleşmek adına hükümet izniyle truppalar (tiyatro toplulukları) oluşturulmaya çalışılmıştır. Bununla ilgili ilk adım ’da Azerbaycan’ın önemli aydını Hasan Bey Melik Zerdabi tarafından atılmış; fakat Bakü hükümeti tarafından izin verilmemiştir. Daha sonra Nerimanov’un gayretleri olumlu sonuçlanmış ve nitekim aynı yıl “Birinci Müslüman Truppası” adı altında tiyatro topluluğu kurulmuştur.