Rüzgar Birikim Şekilleri
Rüzgarlar Rüzgarlar kopardıkları parçacıkları havalandırarak taşımak, bu parçacıkları çarptırarak aşındırmak ve gücü bitince de biriktirmek yoluyla yeryüzünde şekillendirme yaparlar. Rüzgarların yerşekli oluşturabilmesi bazı faktörlere bağlıdır. Bunlar;
&#; İklim,
&#; Bitki örtüsü,
&#; Arazinin yapısı,
&#; Rüzgârın hızı gibi faktörlerdir.
Rüzgarlar, en fazla kurak ve yarıkurak bölgelerde etkilidirler. Çünkü bu bölgelerde bitki örtüsü zayıf, arazi kuru, rüzgar hızlıdır. Rüzgarların oluşturduğu şekiller, aşındırma ve biriktirme şekilleri olarak iki gruba ayrılır.
RÜZGAR AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ:
1) HAMADA (KAYAÇÖLÜ): Çöllerdeki aşırı aşındırma sonucu çöl zeminindeki kayaç ortaya çıkar. Buna sert olmayan ve kolay aşınan kurak bölgelerin dirençsiz kayaları rüzgar tarafından aşındırılarak uzun yarıklar oluşseafoodplus.info şekillere yardang seafoodplus.info veya kayaçölü denir.
2) YARDANG: Kil, marn, kumtaşı gibi
3) MANTARKAYA (DOĞAL MASA VEYA ŞEYTAN MASASI): Rüzgarlar sürükledikleri veya savurdukları taneleri yüzeylere çarparak aşındırma yaparlar. Dikdörtgen yatay duruşlu tabakaların bulunduğu alanlarda rüzgar aşındırması ile oluşan kaya şekillerine mantarkaya adı verilir.
4) RÜZGAR MAĞARALARI: Rüzgarlar taşıdıkları kum taneciklerini en fazla 1- 2 m. Yükseğe çıkarabildikleri için kayaların alt kısımlarında aşınma fazla, üst kısımlarında ise az olur. Sertlik düzeyleri farklı olan yatay duruşlu kayaların yumuşak kısmı, aşınma ile oyuklar oluşturur. Bu oyuklara rüzgar mağarası denir.
5) ŞAHİT TEPELER: Aşınıma karşı dayanıklılıkları farklı olan malzemelerin üst üste birikerek farklı tabakalar oluşturduğu bölgelerde görülürler. Gerek rüzgarın aşındırması, gerekse mekanik çözülme ile gevşemiş ve zayıflamış malzemelerin rüzgar tarafından koparılıp taşınması sonucunda oluşan yüksekliklerdir.
6) TAFONİ: Büyük kayalarda oluşan kekleuş yuvaları şeklindeki oyuklara tafoni denir.
RÜZGAR BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ:
1) LÖS: Yarı kurak bölgelerde bataklık ve göl kıyılarında biriken kum ve toz birikintilerine lös denir.
2) BARKAN: Orta asyada rüzgarların taşıdıkları kum ve tozları hilal şeklinde biriktirmesine denir. Çöllerde yaygın olarak görülür.
3) KUMULLAR: Rüzgarların taşıdığı kumları hızının kesildiği yerlerde yada herhangi bir engelin gerisinde biriktirmesi ile oluşan kum tepeciklerine denir. Okyanus yada denizlerin rüzgarlara açık kıyılarında ve çöllerde oluşur.
Ülkemizde rüzgarlar, en fazla iç bölgelerimizde etkili olmaktadır. Çünkü buralarda bitki örtüsü tahrip edilmiş, arazi çıplak bir hal almıştır. Bunun sonucunda, iç bölgelerimizde rüzgar erozyonu etkisini arttırmıştır. Rüzgar etkisiyle Konya Karapınar civarında kumullar oluşmuştur. Ancak son yıllarda bu kumulların çevreye yayılmasını engellemek için ağaçlandırma faaliyetlerine hız verilmiştir. Akarsularımızın denize döküldüğü delta sahalarında da rüzgarların etkisiyle oluşan kumullar görülür. Bafra, Çarşamba, Çukurova ve Sakarya deltalarında Kum tepeleri ve kumul sırtları oluşmuştur.
RÜZGAR EROZYONUNDAN KORUNMAK İÇİN ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLER:
&#; Kurak mevsimlerde toprakların sürülmemesi gerekir.
&#; Bol miktarda ağaçlandırma yapılmalıdır.
&#; Tarlalar nadasa bırakılmamalıdır
&#; Meralarda aşırı otlatmanın engellenmesi gerekir.
&#; Hasattan sonra anızların yakılmaması gerekir.
Dış Kuvvetler - Rüzgar Aşınım ve Birikim Şekilleri
Coğrafya TR 20 Mayıs
Enerjisini Güneş’ten alan, yeryüzünü aşındırma, taşıma, biriktirme yoluyla şekillendiren
kuvvetlere DIŞ KUVVETLER denir. Dış kuvvetler faaliyetlerini; aşındırma, taşıma ve biriktirme olmak üzere üç aşamada gerçekleştirir. Yıkıcı Kuvvetlerdir.
1)Rüzgarlar
Kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde etkilidir.
Rüzgar aşınım şekilleri
a)Mantar Kaya
Rüzgarların zeminden 1m kadar havaya kaldırdığı kum tanelerini kayaların alt kısımlarına çarptıarak aşındırmasıyla ortaya çıkan mantar görünümlü kayalardır. Nevşehir’de görülür. Aşınmayan kısımlar şapka görünümü alır.
b)Tafoni
Kayaçların sular tarafından çözünen kısımları rüzgar tarafından aşındırılır. Böylece kayaç içinde kavuklar meydana gelir.
c) Şahit Kaya
Aşınıma karşı farklı dirençteki malzemelerden oluşan kayalarda, rüzgarın aşındırması yada mekanik çozülme sonucu gevşemiş malzemenin koparılması gibi sebeplerle oluşan yüksekliklerdir
d) Yardang
Farklı dirence sahip yüzeylerde yumuşak ve dayanıksız kısımların aşınmasıyla oluşan girintili çıkıntılı bozuk kayalık yüzeylerdir.
Rüzgar birikim şekilleri
a)Barkan
Rüzgarın biriktirmesi sonucu meydana gelen hilal biçimindeki şekillerdir.
b)Kumullar
Kum tanelerinin oluşturdukları yığınlara kumul denir.
c) Lösler
Rüzgarın taşıdığı ince boyuttaki malzemeleri hızının azaldığı yerde biriktirmesiyle oluşan depolardır.
Not: Ülkemizde tafoni ve kumullar hariç diğer rüzgar şekillerine rastlanmaz. Çünkü rüzgârlar çok etkili değildir.
Ülkemizde rüzgârların etkili olduğu sahalar yukaridaki haritada gösterilmiştir.Aşağıda topluca rüzgar şekillendirmelerini görüyorsunuz.
Bunu Paylaşabilirsiniz.
DIŞ KUVVETLER Rüzgar aşınım ve birikim şekilleri
DIŞ KUVVETLER Rüzgar aşınım ve birikim şekilleri Akarsu aşınım şekilleri Akarsu birikim şekilleri Yer altı suları ve kaynaklar Karstik aşınım ve birikim şekilleri Buzul aşınım ve birikim şekilleri* Dalga ve akıntıların aşınım ve birikim şekilleri Kıyı tipleri Hazırlayan : Taylan Batman Coğrafya Öğretmeni Taylan Batman
Dış Kuvvetler iklim koşullarına göre etkisini gösterir. Örneğin; Çöllerde RÜZGAR Orta Kuşakta YAĞMUR Soğuk İklimlerde BUZULLAR 2
AKARSULARIN AŞINIM VE BİRİKİM ŞEKİLLERİ Akarsu kaynağı: Akarsuyun doğduğu yerdir. Akarsu ağzı: Akarsuyun herhangi bir denize veya göle döküldüğü yerdir. Akarsu yatağı: Kaynakla ağız arasında uzanan, akarsuyun içinden aktığı çukurluktur. 3
Akarsularda Aşındırma Akarsular iki şekilde aşındırma yapar : 1- Kimyasal aşındırma : Akarsuyun karstik arazide yaptığı aşındırmadır. 2- Fiziksel ( mekanik ) aşındırma : Akarsuyun, hızı ile ve taşıdığı maddelerle geçtiği yerlere çarparak yaptığı aşındırmadır. Fiziksel aşındırma : Eğime, hıza, debiye, yatağın yapısına, yük miktarına ve bitki örtüsüne ( ters orantılı ) bağlı olarak değişir. Kimyasal aşındırma Fiziksel aşındırma Kalker
Fiziksel aşındırma üç şekilde olur : a ) Derine aşındırma : Akarsuyun yatağını deniz seviyesine indirmek için yaptığı aşındırmadır. b ) Yana aşındırma : Akarsuyun yatağının kenarlarına çarparak yaptığı aşındırmadır. c ) Geriye aşındırma : Akarsuyun ağzından kaynağına doğru yaptığı aşındırmadır. Bu şekilde akarsu başka akarsuları da kendine katar. Bu olaya kapma denir. Derine aşındırma Yana aşındırma
Denge profiline ulaşan bir akarsuda : 1- Yatak eğimi azalır 4- Taşıma gücü azalır 2- Aşındırma gücü azalır 5- Taşımacılık ve ulaşıma elverişlidir 3- Enerji üretimine elverişli değildir Denge profili almış akarsulara örnek : Amazon, Kongo, Kolorado, Batı Avrupa’daki akarsular Kolorado nehri ( ABD )
Akarsu Aşındırma Şekilleri seafoodplus.info : En önemli aşındırma şeklidir. Çeşitleri : a) Çentik ( kertik ) vadi Çentik vadi
b) Boğaz ( yarma ) vadi : Örnek : Gülek boğazı, Geyve boğazı.. Boğaz
c) Kanyon vadi : Örnek : Göksu kanyonu ( Mersin ), Kolorado kanyonu ( ABD ). Kanyon vadi
D. Asimetrik vadi Akarsular vadinin dirençli kesimlerini az, dirençsiz kesimlerini çok aşındırarak asimetrik vadiler oluşturur. 13
e) Tabanlı vadi : Örnek : Ege bölgesi akarsuları ( B. ve K. Menderes, Gediz) Tabanlı vadi
seafoodplus.infocası : Örnek : Ürgüp, Göreme ( Nevşehir ) 1 2
Peribacası Türkiye’de Nevşehir, Ürgüp, Göreme, Avanos çevresinde yaygındır 16
3. Dev kazanı 18
seafoodplus.info Kazanı : Niagara şelalesi Dev kazanı
4. Kırgıbayır (Badlands) Yarı kurak iklim bölgelerinde, sel sularının bitki örtüsünden yoksun eğimli yamaçları dilik dilik aşındırmasıyla oluşurlar. Türkiye’de, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygındır. 21
4. Kırgıbayır (Badlands) 22
4.Kırgıbayır ( badlands ) : İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’da daha çok görülür.
seafoodplus.info ( Yayla ) : Örnek : Cihanbeyli, Obruk, ( İç Anadolu ), Taşeli ( Akdeniz ), Gaziantep ( seafoodplus.infoğu Anadolu ), Erzurum – Kars ( Doğu Anadolu )…
5. Plato 25
seafoodplus.infoen ( yontuk düz ) : Örnek : Çatalca Kocaeli Platosu.
AKARSULARIN BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
1. Delta Ovaları Akarsuların taşıdıkları malzemeleri, denize döküldüğü yerde biriktirmesi sonucu, üçgene benzeyen düzlükler meydana gelir. Bunlara delta ovası adı verilir. 28
1. Delta Ovaları 29
1. Delta Ovaları 30
2. Birikinti Konisi ve Yelpazesi 31
Birikinti konisi : Dağ yamaçlarından inen akarsuyun, taşıdığı maddeleri, eğimin azaldığı yerde koni şeklinde biriktirmesine denir. Birikinti konilerinin birleşmesiyle birikinti yelpazeleri oluşur. Birikinti konisi
3. IRMAK ADASI Taylan Batman
RÜZGAR AŞINIM VE BİRİKİM ŞEKİLLERİ
İç Anadolu Bölgesi (Konya – Karaman) RÜZGAR AŞINIM ŞEKİLLERİ 1. MANTAR KAYA İç Anadolu Bölgesi (Konya – Karaman)
2. PERİ BACASI Nevşehir – Kapadokya Manisa - Kula
3. TAFONİ Kayaçların çözünen kısımlarının rüzgâr tarafından aşındırılmasıyla kayaç içinde oluşan kovuklardır. 39
3. TAFONİ 40
4. Yardang Farklı dirençteki kayaçların yumuşak kısımlarının rüzgarlar tarafından aşındırılması ile oluşan oluk veya yarıklardır.
4. Yardang (Xinjiang Province, Çin’in Batı Bölgesi)
RÜZGAR BİRİKİM ŞEKİLLERİ 1. BARKAN Çöller
1. BARKAN 44
1. Barkan 45
2. KUM TEPELERİ
2. Kumul 47
AKARSULARIN HEM AŞINDIRMA HEM BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
Menderes ( büklüm ) : Akarsuyun, yatak eğiminin azaldığı yerlerde sağa sola çarparak kıvrımlar ( büklümler ) yapmasıdır. Menderes hem aşındırma hem de biriktirme şeklidir. Menderesli akarsuyun yatak eğimi, akış hızı, aşındırma ve taşıma gücü azalır, buna karşılık akarsuyun boyu uzar, ve biriktirmesi artar. Örnek : B. ve Küçük Menderes, Gediz, Bakırçay, Seyhan, Ceyhan..…. Menderes
YER ALTI SULARI VE KAYNAKLAR
1. ARTEZYEN KAYNAĞI
İç Anadolu Bölgesi
Doğu Anadolu Doğu Karadeniz 2. YAMAÇ KAYNAĞI Doğu Anadolu Doğu Karadeniz
3. VADİ KAYNAĞI
4. GAYZER VE SICAKSU KAYNAKLARI
KARSTİK AŞINIM VE BİRİKİM ŞEKİLLERİ
TÜRKİYE’DE KARSTİK SAHALAR
KARSTİK AŞINIM ŞEKİLLERİ 1. LAPYA Batı Akdeniz (Mersin - Antalya)
Batı Akdeniz (Mersin - Antalya) 2. DOLİN - UVALA Batı Akdeniz (Mersin - Antalya)
Batı Akdeniz Elmalı, Kestel, Tefenni, Acıpayam, Köyceğiz, Gölhisar 3. POLYE
Batı Akdeniz Damlataş, İnsuyu 4. MAĞARA - GALERİ Batı Akdeniz Damlataş, İnsuyu
İç Anadolu – Kızılören Akdeniz – Cennet Cehennem 5. OBRUK İç Anadolu – Kızılören Akdeniz – Cennet Cehennem
KARSTİK BİRİKİM ŞEKİLLERİ Denizli Pamukkale 1. TRAVERTEN
2. SARKIT – DİKİT - SÜTUN
BUZUL AŞINIM VE BİRİKİM ŞEKİLLERİ
TÜRKİYE’DE BUZULLAŞMA
1. BUZUL VADİSİ
2.ÖRTÜ BUZULU
3. BUZDAĞI
4. DRUMLİN
5. HÖRGÜÇ KAYA
DALGALAR VE AKINTILAR DALGA AŞINIM ŞEKİLLERİ
Batı Akdeniz Doğu Karadeniz Batı Karadeniz 1. FALEZ Batı Akdeniz Doğu Karadeniz Batı Karadeniz
2. DOĞAL KÖPRÜ
DALGA BİRİKİM ŞEKİLLERİ
Kapıdağ Yarımadası Sinop Yarımadsı 1. TOMBOLO
2. KIYI OKU – KIYI KORDONU LAGÜN – DENİZ KULAĞI B. Çekmece K. Çekmece Durusu – Terkos Bafa
Sinop
3. PLAJ – KIYI BİRİKTİRMELERİ Ege – Akdeniz Kıyıları
OKYANUS AKINTILARI
KIYI TİPLERİ
FİYORD - SKYER İskandinav Yarımadsı Norveç Şili Kıyıları
DALMAÇYA - HALİÇ Almanya ve Fransa kuzeyi İtalya Kıyıları Danimarka
KAŞ
Doğu ve Batı Karadeniz Batı Akdeniz ENİNE - BOYUNA Doğu ve Batı Karadeniz Batı Akdeniz Ege kıyıları
BOYUNA KIYI TİPİ
Toprağın Taşınması: Heyelan
Toprağın Taşınması: Heyelan
SORULAR….
Aşağıdaki havzalardan hangisinin akarsuları denize ulaşır ? A) Konya Havzası B) Tuz Gölü Havzası C) Çoruh Havzası D) Van Gölü Havzası E) Aras Havzası ÖYS Bir gözlemci, bir akarsuyun yatağına şekilde görüldüğü gibi ölçeklenmiş bir tahta parçası yerleştirmiştir. Gözlemci bir yıl boyunca akarsuyun yüksekliğini gözleyerek kaydını tutmuştur. Bu kayıtlardan akarsu ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi elde edilebilir ? A) Akış hızı B) Yatağın eğimi C) Akım düzeni D) Gücü E) Taşıdığı alüvyon ÖYS ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı
Aşağıda akım grafikleri verilen ve yalnızca yağmur sularıyla beslenen beş akarsudan hangisinin bulunduğu bölgede, yaz kuraklığının daha etkili olduğu söylenebilir ? İPTAL A) B) C) M ³ / sn M ³ / sn M ³ / sn 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar D) M ³ / sn E) M ³ / sn 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Aylar
hangisinin göstergesi olamaz ? Bir akarsuyun ağzında delta bulunması, bu akarsuyla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisinin göstergesi olamaz ? A) Su toplama havzasında erozyonun şiddetli olduğunun B) Yatağı boyunca, çözünebilen kayaçların yaygın olduğunun C) Denize döküldüğü yerde akıntıların zayıf olduğunun D) Denize döküldüğü yerde deniz derinliğinin az olduğunun E) Taşıma gücünün fazla olduğunun ÖSS Aşağıdaki haritada bir yöredeki akarsular gösterilmiştir. Bu haritada, yöre ile ilgili aşağıdaki yorumlardan hangisini doğrulayacak bilgi yoktur ? A) Akarsularda menderes oluşmamıştır B) Akarsuların taşıdığı su miktarları birbirinden çok farklıdır C) Kıyıları fazla girintili çıkıntılı değildir D) Akarsuların boyları 15 km. den uzundur E) Batıdan doğuya doğru gidildikçe yükselti genellikle artmaktadır. ÖSS K Deniz 5 10 km
Kalıcı kar sınırının yüksekliği aşağıdakilerden hangisine bağlıdır? I. Birikinti konisi II. Kanyon vadi III. Kum adası IV. Peri bacası V. Kırgıbayır Yukarıdakilerden hangileri akarsuyun yatak eğiminin azalması sonucunda oluşur? A) I ve III B) I ve II C) II ve III D) IV veV E) III ve V Yıl boyunca ortadan kalkmayan karlara kalıcı kar denir. Kalıcı kar sınırının yüksekliği aşağıdakilerden hangisine bağlıdır? A) Yerşekillerine B) Bitki örtüsüne C) Yağış rejimine D) Kıyı tiplerine E) Sıcaklığa
Ülkemizde karstik şekillerinin en çok olduğu coğrafi bölge aşağıdakilerden hangisidir? Ege B) Doğu Anadolu C) Akdeniz D) İç Anadolu E) Güneydoğu Anadolu Yukarıdaki şekilde, kar ve yağmur sularının kalkeri eritmesiyle oluşan küçük boyutlu bir yer şeklinin gelişim süreci verilmiştir. Bu yerşekli aşağıdaki alanlardan hangisinde en çok oluşur? Sellenmenin fazla olduğu yerlerde Vadi tabanlarında Alüvyal ovalarda Bitki örtüsünden yoksun alanlarda Karstik alanlarda
Aşağıdaki yer şekillerinden hangisinin oluşumunda rüzgarların doğrudan etkisi vardır?
Gel-git etkisinin fazla olduğu bir kıyıda aşağıdaki yer şekillerinden hangisinin oluşması daha kolaydır?
Aşağıda gösterilen yer şekillerinden hangisine ülkemizde rastlanmaz?
Aşağıdakilerden hangisi akarsu aşındırması sonucunda meydana gelen şekillerden biri değildir?