Saati Kim Icat Etti Kısaca Bilgi
Saati Kim İcat Etti?
Günlük yaşantımızda önemli bir yeri olan saat, günün hangi zamanında olduğumuzu bilmemiz ve hayatımızı bu zaman dilimlerine göre planlayıp programlamamız için oldukça önemlidir. Bu önemli icat sayesinde, hayatın her alanında zamandan haberdar olabiliriz. Saatler; kolumuzda, masamızın üstünde, meydanlarda, otobüslerde, iş yerlerinde ve evlerimizin duvarlarında kısacası kafamızı çevirdiğimiz her yerde kolayca ulaşılabilir durumdadır. İnsanların zamanı ölçme isteği ve ihtiyacı doğrultusunda tarih boyunca birçok saat icat edilmiştir. Bunlardan ilki ise güneş saatidir.
Güneş Saati
Güneş Saati, M.Ö. ’lerde ilk kez Mısırlılar tarafından icat edilmiş ve daha sonra birçok uygarlık tarafından kullanılmıştır. Güneş’in her gün belirli bir düzende doğup battığını keşfeden Mısırlılar bu durumdan yararlanarak güneş saatini icat etmişlerdir. Güneş saatine göre zaman, güneşin konuma bakarak hesaplanıyordu. Bilinen saatlere göre çok fazla hata payına sahip olan güneş saati şu şekilde çalışıyordu: Düz bir yüzeye dikey olarak yerleştirilmiş çubuğun gölgesi, yatay bir yüzeye, günün saatlerini gösteren kadrana düşer, güneş gökyüzünde ilerledikçe, çubuğun ucu farklı saat çizgilerine denk gelecek şekilde hareket ederdi. Güneş saatinde çubuk, Dünya’nın dönme eksenine göre hizalanır. Ayrıca güneş saatinin doğru zamanı göstermesi için dikilen çubuğun yatay düzlemle yapacağı açının saatin bulunduğu coğrafi enlem ile eşit olması ve coğrafi olarak kuzeyi göstermesi gerekir. Yerleşik hayata geçip, ilkel yöntemle tarım yapmaya başlayan toplumlar, ekilen tohumların hangi zamanlarda sulanacağı, hayvanların belli bir zaman aralığıyla beslemek gibi zaman kavramıyla ilişkili birçok konuda güneş saatinden yararlanmışlardır. İstanbul, dünya üzerinde en fazla güneş saati bulunan şehirdir. İstanbul’da medrese, camii ve müze gibi birçok alanda güneş saati bulunmaktadır. Güneş saatinin en büyük eksikliği, bulutlu havalarda ve gece güneş olmadığı için çalışmıyor olmasıdır. Bu eksikliği fark eden Antik Mısırlılar, güneş saatinden daha kapsamlı olan su ve kum saatini icat etmişlerdir.
Su saati, yıl önce Mısır’da, Çin’de ve Mezopotamya’da kullanılmıştır. Çok fazla çeşidi olan su saatleri, bir günde yani 24 saatte, su miktarının ölçüldüğü bir kabın içine ya da kaptan dışarıya akmasına dayanan bir zaman ölçüm aracıdır. Su kabının altından açılan bir delikten, yavaş yavaş akan suyun seviyesi için kabın içinde çizgilerle işaretlemeler yapılmıştır. Her çizgi bir zamanı ifade ediyordu. Akan suyun seviyesi bu çizgilerden birine gelince saatin başındaki görevli bağırarak durumun yani saatin kaç olduğunu söylerdi. Çinliler ise farklı bir su saati yapmışlardır. Bu su saatinde bir kaptan başka bir kaba akan, biri boşalınca öteki kabı dolduran suyla zaman belirleniyordu. Eski Yunanlılar ve Romalılar, su saatlerinin daha da geliştirilmiş farklı tiplerini yapmışlardır. İskenderiye şehrinde yaşayan Yunanlı bir saatçi, tarihte ilk kez çarklar ve silindirlerle kendi kendine çalışan bir su saati yapmıştır.
İçi kumla doldurulmuş, altı ve üstü geniş, beli ince, eşit miktarda bir sıvının ya da çok ince taneli katı maddenin bir delikten geçerek, daima aynı zamana ihtiyaç göstereceği ilkesine dayanarak çalışan bir saat türüdür. Kum saatinin en büyük dezavantajı; akış hızının sabit olmayıp, toplam işlem süresinin sabit oluşudur. Kum saatlerinde zaman zaman pudra haline getirilmiş yumurta kabuğu, ince toz siyah mermer ve cıva kullanılmıştır. Avrupa’da ilk kez 8. yüzyılda bir papazın buluşuyla kullanılmaya başlanan kum saati, yüzyıldan günümüze kadar sadece zamanı ölçmek için değil de belirli bir sürenin başlangıcını ve bitişini göstermek için de kullanılmıştır. Özellikle gemilerin hızlarının belirlenmesi, tayfaların nöbet süresini ve kiliselerde dua süresini hesaplamak amacıyla kum saati kullanılmıştır. Soğuk iklimlerde su saatine göre daha yaygın olarak kullanılan kum saatinin en büyük dezavantajı, tüm gün zaman ölçümü için çok uygun bir araç olmamasıdır. Bütün gün zaman ölçümü yapabilmesi için ya çok büyük yapılması ya da başında sürekli birinin beklemesi gerekiyordu. Buna rağmen kum saati uzun süre, kısa zaman aralıklarının ölçülmesinde başarıyla kullanılmıştır. Tarihte icat edilen ve kullanılan bir diğer saat türü de ateş saati diğer adıyla mum saatidir.
- Ateş Saati (Mum Saati)
İlk kez nerede kullanıldığı bilinmeyen ateş saati, petrol lambasının alevi ile çalışır. Saat mekanizmasında yer alan yağın tüketilmesiyle, bölmeli saydam bir kapta izlenmesi ya da kısalan mumun gölgesinin arkasında bulunan bir cetvel üzerindeki boyuna göre zaman belirleyen saattir. Ateş saati Çinli şair You Jiangu’nun yılında yazdığı bir şiirde geçmektedir. İngiltere’de Kral Alfred tarafından ilk kez kullanılan mum saati, aynı kalınlıkta 12 eşit parça şeklinde işaretlenmiş, 72 penny ağırlığında, her biri 12 inç uzunluğunda, 6 mumdan oluşmaktadır. Her mum toplam 4 saatte tamamen ve her işarette de 20 dakikada yanmaktadır. Ağaçtan yapılmış mumlar, önü görünecek şekilde şeffaf koruma kutusu içinde muhafaza edilmektedir. Ortadoğulu bilim adamı El Cezeri’nin yılında yapmış olduğu saat, en gelişmiş ateş saati modeli olarak kabul edilmektedir.
Alman kilit ustası Peter Henlien ’te tarihte bilinen ilk kurmalı saati üretmiştir. O zaman kadar üretilen saatlerin mekanizmalarını çalıştırmak için sürekli yer değiştiren ağırlıkları vardı. Kurmalı saatler, yayları gevşedikçe zamanı göstermiyorlardı. Bu rağmen kurmalı saatler sayesinde taşınabilir saatler üretilmeye başlanmıştır.
Tarihsel geçmişi oldukça uzun olan saat, zaman içerisinde farklı modellerle karşımıza çıkmıştır. Birbirinden farklı mucitler ve farklı ülkeler tarafından yapılan saatler, ’li yıllarda Fransız ve Alman, ’te ise İngiliz ve İsveçli üreticilerin saatleri piyasada dolaşmaya başlamıştır. Ortaya çıktığı ilk zamanlar saatlerin mekanizmaları çelikten daha sonra da pirinçten yapılmaya başlanmıştır. yılında mantığını Galileo’nun bulduğu ilk sarkaçlı saat üretilmiştir. ’te saatlerde teknik anlamda iyileştirmeler yapılmıştır. Artık saatler, günde birkaç saat değil, sadece birkaç dakika sekiyordu.
yılında Dullier adında bir saat üreticisi, pirinç parçalarını mücevherlerle değiştirmeye çalışmıştır. Bu durum saatlerin fiyatlarını arttırmış ve daha çok zenginler tarafından tercih edilmesine neden olmuştur. George Graham’ın ’de sarkaçlı bir saat yapmıştır ve bu saat günde sadece bir saniye şaşıyordu. Daha sonra yılında John Harrison’ın yaptığı saat o kadar dakikti ki deniz yolculuklarındaki ölçümlerde kullanılmaya başlanmıştır. Günde saniyenin beşte biri kadar şaşan bu saat için İngiliz Hükümeti, John Harrison’a 10 milyon dolarla ödüllendirmiştir.
’lü yıllara kadar işlevleri aynı olan, bol mücevherle süslenmiş saatler üretilmiştir. Yine aynı yıllarda ilk kez bir cep kronometresi yapılmıştır. yılında Amerika büyük çapta bir saat fabrikası açılmış ve ilk kez seri üretim saat yapmaya başlanmıştır. İlk pilli saatler ise yılında üretilmiştir. yılında ise elektronik saatler piyasada görülmeye başlanmıştır.
İlk Cep Saatinin İcadı
yüzyılda ortaya çıkan cep saatleri, yapısı gereği oldukça ağırdırlar. yılında İtalyan saatçi Bartholomew Manfredi, Manta Markisi’ne bir mektup yazarak ona çok güzel bir cep saati yapmayı önermiştir. Bu mektup cep saatine ilişkin en eski belgedir. yüzyılın başlarında Bavyera’nen Nuremberg kentinde Peter Hanlein tarafından yapılan saat bilinen en eski cep saatidir. Günümüzde bu saat Philadelphia Memorial Hall’da muhafaza edilmektedir. Müzede saatin yapım yılı olarak gösterilmektedir. Fakat bu bilginin doğruluğunun kuşkulu olduğu düşünülmektedir. Çünkü bazı belgeler de Henlein’in yılında saat atölyesini açtığını ve bu atölyede saat ürettiğini gösteren ilk belgenin de, yılına ait olduğu iddia edilmektedir.
Tarihteki İlk Kol Saati
Tarihteki ilk kol saati hakkındaki en eski belge yılına aittir. Belgede, Cenevre bulunan Jaquet- Droz und Leschot adındaki saat firmasının bileğe takılabilecek bir saat yapmayı başardığını yazmaktadır. Günümüze kadar ulaşmayı başarabilen en eski kol saati ise yılında yapılmıştır. Parisli kuyumcu Nitot tarafından altından yapılan ve İmparatoriçe Josephine’e ait olan saatin kemeri yakut ve incilerle süslenmişti. yüzyılda yapılan kol saatleri genellikle kuyumcular tarafından yapılmıştır. yılında Alman donanması tarafından ilk erkek kol saati C. Girard- Perregaux adlı firmaya sipariş edilmiştir. Girard- Perregaux firmasının Alman Donanması için hazırladığı saatler altından ve kemeri de deriden yapılmıştır. Firma bu saatleri genel olarak da pazarlayabilmek için daha fazla üretim yapmıştır. Fakat o dönemde altından yapılmış bu kol saatlerine Amerikalılar ve diğer ülke insanları ilgi göstermezken ilgi gösteren tek ülke Peru olmuştur. Parisli kadınlar yılında kol saati kullanmaya başlamışlardır. Bu durum saatin Avrupa kıtasında yoğun bir ilgi görmesine neden olmuştur. Birinci Dünya Savaşı sırasında erkeklerin kol saati takması kadınsı bir davranış olarak değerlendirilmiş fakat savaş sırasında cep saatlerinin ne kadar pratik olduğu anlaşılınca bu fikir de geçerliliğini yitirmiştir.
FacebookTwitter
Saat: Kim, Ne Zaman İcat Etti?
“Vakit nakittir.” sözü zamanın çok değerli olduğunu ve boş yere harcanmaması gerektiğini anlatır. Zamanı verimli kullanmak için günlük hayatımızı planlar ve buna uygun hareket etmeye çalışırız. Bu konuda en büyük yardımcımız ise saatler. Bugün her ne kadar zamanı çoğunlukla cep telefonu, tablet ve bilgisayar üzerindeki dijital göstergeler üzerinden takip etsek de saatleri kolumuza takarak ya da ev, okul, iş yerlerinin duvarlarına asarak kullanmaya devam ediyoruz. Peki geçmiş çağlarda insanlar zamanı nasıl ölçüyordu? Günümüzde kullanılan saatler nasıl ortaya çıktı? Gelin şimdi saatin icadı üzerine tarihî bir yolculuğa çıkalım.
Eski Çağlarda Zaman Ölçümü
"Saati kim buldu?" sorusunu cevaplamadan önce geçmişte zamanın nasıl ölçüldüğüne bakalım. Eski çağlarda Güneş’in doğup batması ve yıldızların gökyüzünde görünüp kaybolmasından ibaret olan zaman kavramı özellikle insanların yerleşik hayata geçip tarım yapmasıyla değişmeye başladı. Artık hayvanların düzenli olarak beslenmesi, tarım ürünlerinin belirli zamanlarda ekilmesi ve sulanması, hasat sonrası ürünlerin belirli saatlerde pazar yerlerine taşınması gerekiyordu. Bu ihtiyaçlar insanları zamanı ölçmek için farklı yöntemler aramaya teşvik etti.
Güneş Saati
Zamanı ölçmek için faydalanılan ilk aletlerden biri olan güneş saatleri, MÖ ’lerde Eski Mısır’da icat edildi. Güneş saatlerinde düz bir yüzeyin üzerine bir çubuk yerleştiriliyor ve çubuğun Güneş’in açısına bağlı olarak oluşturduğu gölgenin uzunluğu takip ediliyordu. Başlangıçta oldukça basit olan bu saatler, bir süre sonra geliştirildi ve üzerine zaman dilimlerini gösteren kadranlar eklendi. O dönemlerde Mısır’da 12 tabanlı sayı sistemi kullanılıyordu. Daha sonra bu sistem Babilliler döneminde “60” sayısını temel alan “altılı” bir sayı sistemine dönüştürüldü. Saatin 60 dakika, bir günün 24 saat (12 saat gündüz, 12 saat gece), bir dairenin çevrisinin derece olmasının temelinde 12 ve 60 tabanlı sistemler yer alır. Güneş saatinin en büyük dezavantajı ise bulutlu havalarda ve geceleri güneş ışığı olmadığı için kullanılamamasıydı.
Güneş saati
Su Saati
Güneş saatinin işlevsiz olduğu durumlar için icat edilen su saatlerinin Eski Mısır’da ortaya çıktığı, daha sonra farklı medeniyetler tarafından geliştirildiği tahmin ediliyor. Farklı türleri bulunan su saatlerinin en yaygın olanı tam bir günde yani 24 saatte boşalan büyük bir su kabından oluşuyordu. Kabın altında bir delik, içinde ise geçen zamanı temsil eden çizgiler bulunuyordu. Su bu delikten yavaş yavaş akarken suyun seviyesi bu çizgilerden birine geldiğinde “birim zaman” kadar vakit geçtiği anlaşılıyordu.
Su saati
Çinliler ise bir kaptan başka bir kaba akan, biri boşalınca öteki kabı dolduran suyla zamanın belirlendiği daha farklı bir su saati kullanıyorlardı.
Su saatinin en ünlü örneklerden birini Müslüman bilgin el-Cezerî tasarladı. El-Cezerî’nin geliştirdiği filli su saatiyle ilgili detaylı bilgi için tıklayın.
El-Cezerî tarafından geliştirilen filli su saati. Filli su saatini Konya, Bursa ve Kocaeli bilim merkezlerini ziyaret ederek daha yakından inceleyebilirsiniz.
Mum Saati
İlk kullanım yeri ve zamanı bilinmeyen mum saati, Japonya'da yüzyılın başlarına kadar kullanıldı. Bu saatlerde mum yandıkça mumun üzerindeki ya da arkasında bulunan tahta çubuktaki işaretlere bakılarak ne kadar zaman geçtiği belirleniyordu.
Mum saati
Kum Saati
Kum saatlerinde üst üste bulunan iki cam fanusun içerisindeki kum birinden diğerine akardı. Kum saati daha çok belirli bir sürenin başlangıcını ve bitişini göstermek için kullanılırdı.
Kum saati
Mekanik Saatler
İlk mekanik saatler ’lü yıllarda kullanılmaya başlandı. Serbest düşmesi engellenmiş yani belirli bir noktadan yavaş yavaş aşağı inen ağırlıkların çarkları döndürdüğü bu saatler zamanı hassas bir şekilde ölçemiyordu. Günde yaklaşık 15 dakikadan fazla saptıkları için her gün yeniden ayarlanmaları gerekiyordu.
’lü yılların başında Alman kilit ustası Peter Henlein zembereği kullanarak tarihteki ilk kurmalı saati üretti. Böylece saatlerde büyük ağırlıkların kullanılmasına gerek kalmadı. Zamanı hassas bir şekilde göstermemesine rağmen, insanlar bu saatleri ceplerinde taşımaya başladılar.
Peter Henlein’ın ürettiği zemberekli saat. Saatlerin çeşitli parçalarını harekete geçiren yaylı bölüm zemberek olarak adlandırılır.
İtalyan mucit Galileo Galilei, ’de düzenli salınma periyoduna sahip sarkaçlar sayesinde hata payı düşük mekanik saatler tasarlanabileceğini keşfetti. Bundan 75 yıl sonra Christian Huygens, günde bir dakikadan daha az sapan sarkaçlı saati geliştirdi.
Christian Huygens tarafından geliştirilen sarkaçlı saatin taslağı
yılında John Harrison zamanı doğru gösteren sarkaçsız bir saat icat etti. Bir tür kronometre olan bu saatte sarkaç yerine bir denge çarkı ve bir yay kullandı.
John Harrison tarafından geliştirilen saat
Kuvars Saatler
yılında Kanadalı Warren Marrison kuvars saati geliştirdi. Pille çalışan bu saatlerde, zaman ölçümü kuvars kristallerinin titreşim frekansı üzerinden yapılıyordu. İlk kuvars saatler yaklaşık olarak her dört ayda bir saniye sapıyordu. Zamanla kuvars saatlerin ölçümlerindeki hata payı 32 yılda bir saniyenin altına düştü. 'lerden itibaren elektronik teknolojisindeki gelişmeler bu saatlerin kolay ve ucuz bir şekilde üretilmesine imkân sağladı. Böylece kuvars saatler dünyanın en yaygın kullanılan zaman ölçme teknolojisi hâline geldi. Günümüzde kolumuza taktığımız ya da duvara astığımız saatlerin çoğu kuvars saattir. Ayrıca cep telefonu, tablet ve bilgisayarlarda da zamanı ölçmek için kuvars kristallerinden yararlanılır.
Kuvars saat
Atom Saatleri
Günümüzün en hassas zaman ölçme araçları ise atom saatleridir. Öyle ki en hassas atom saatlerinin bir saniye sapması için yaklaşık 30 milyar yıl geçmesi gerekir.
Zamanı ölçmek için atomlardan yararlanma fikri, ilk olarak ’lerin sonlarında Lord Kelvin ve James Clerk Maxwell tarafından ileri sürülmüştü. Isidor Rabi, elektronlar ile atom çekirdeği arasındaki manyetik etkileşimlerden yararlanılarak atom saatinin geliştirilebileceğini ortaya koydu. İlk atom saati ise yılında Harold Lyons tarafından geliştirildi.
Atom saatlerinden çeşitli teknolojilerde ve bilimsel çalışmalarda yararlanılır. Örneğin konum belirlemek için kullanılan GPS uydularında hassas atom saatleri vardır. Bunun yanı sıra başta görelilik kuramı olmak üzere zamanın hassas bir biçimde ölçülmesinin gerekli olduğu bilimsel çalışmalarda da atom saatleri kullanılır.
Stronsiyum optik atom saati
Sizce atom saatleri, zaman ölçümünde ulaşabileceğimiz son nokta mı yoksa gelecekte daha hassas saatler de geliştirilebilir mi?
Kaynaklar:
- Turner, T. ve ark.,Tarih Yazan İcat Dünyamızı Şekillendiren Parlak Buluşlar, Çev.: F. C. Dansuk, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, .
- Ocak, M. E, “Nükleer Saatler”, Bilim ve Teknik, Aralık
- seafoodplus.info
- seafoodplus.info
- seafoodplus.info
- seafoodplus.info
- seafoodplus.info
- seafoodplus.info
- seafoodplus.info
- seafoodplus.info