Olumsuz şartlar ile karşılaşan bazı canlılar spor adı verilen özel koruyucu yapılar oluşturur. Sporların etrafı sağlam bir örtüyle kaplanmıştır. fiartlar uygun olduğunda bu örtü açılarak yeni bir canlı oluşturulur.
Örnek: Bazı bir hücreliler (Plasmodium malaria), mantarlar ve çiçeksiz bitkiler (kara yosunu, eğrelti otu)
Bazı mantarların tek hücreli bazılarının da çok hücreli olduğunu canlıların sınışandırılmasında öğrenmiştik. Bu canlıların sporla çoğaldığından da kısaca bahsetmiştik.
a. Mantarların sporla çoğalması
Sporlar, eşeyli veya eşeysiz üreme yoluyla oluşabilir.
Sporlar uygun bir ortama ulaştığında yapışkan bir madde olan musilaj salgılayarak ortama tutunur. Hif ve misellerini oluşturmaya başlar. Hiflerin besinlerin emilimini sağladığını hatırlayabildiniz mi? Hifler yüzeye dik gelişerek uçlarında yuvarlak spor keselerini meydana getirir. Spor keselerinde mitoz bölünme sonucu binlerce haploit spor oluşturur. Bu sporlar kamçısız ve küçüktür.
Sporlar olgunlaştığında spor kesesi patlayarak sporların etrafa dağılmasına neden olur. Havaya karışan sporlar su, rüzgar gibi faktörler ile ılık ve nemli bölgelerdeki besin kaynaklarına yayılır. Böylelikle eşeysiz üreme tamamlanmış olur.
b. Plazmodyumun sporla çoğalması
Plazmodyum (sıtma mikrobu) sporla çoğalan bir protistadır. Sıtma mikrobu insanda ve sivrisinekte olmak üzere iki farklı canlıda hayat döngüsünü tamamlar. İnsanda eşeysiz, sivrisinekte ise eşeyli olarak çoğalır. Bu şekilde eşeysiz üremeyi eşeyli üremenin takip ettiği üreme şekline metagenez (döl almaşı) adı verilir. Metagenezde genelde sporlar mayozla, gametler mitozla oluşur.
Tükrük bezinde plazmodyuma ait sporozoitler(n) bulunduran anofel cinsi dişi sivrisinek insanı soktuğunda bu sporozoitler insana bulaşır.
Sporozoitler, insanın karaciğer hücrelerine girer. Bir kaç gün içinde sporozitlerin bölünmesiyle merozoitler oluşur. Merozoitler konakçının kırmızı kan hücrelerine girer. Burada eşeysiz olarak çoğalır. Merozoitler bir süre sonra alyuvarı patlatıp dışarı çıkar. Merozoitlerin bir kısmı diğer alyuvarlara yerleşip çoğalır ve bu olaylar tekrarlanır. Bazı merozoitler de değişerek gametositleri oluşturur. Periyodik olarak titreme ve ateşle kendini gösteren bu olay sıtma nöbetlerine neden olur.
Kanında plazmodyum gametleri bulunduran bir insanı yine dişi anofel cinsi bir sivrisinek soktuğunda gametler sineğe geçer. Sineğin bağırsağında birleşen bu gametler zigotu (2n) oluşturur. Zigot tek diploit (2n) evredir. Bu da plazmodyumun hayat döngüsündeki eşeyli üreme safhasıdır.
Sineğin sindirim sistemi kaslarına yerleşen zigot mayoz bölünmeyle sporozoitleri oluşturur. Bu sporozoitler sineğin tükrük bezine gelerek kan emme sırasında yeniden insana bulaşırlar.
admin
kaynağı değiştir]
Enfekte olmuş bir anofel cinsi dişi sivrisinek, bir insanı ısırdığında plazmodyumun sporozoitlerini bireye bulaştırır. Sporozoitler kanyoluylakaraciğer, dalak ya da kırmızı kemik iliğine geçerler. Buralarda çoğalan sporozoitler kana geçerek, her biri ayrı bir alyuvara girer. Alyuvarlar içinde gelişen sporozoitler, şizontlara dönüşürler. Her alyuvar içindeki şizonttan, çekirdek bölünmeleriyle çok sayıda çekirdek oluşur. Bu şekildeki eşeysiz üremeyeşizogoni denir. Şizogoni ile oluşan her çekirdek, sitoplazma ile çevrelenerek merozoitlere dönüşürler. Merozoitlerde alyuvarlar içinde ikiye bölünerek çoğalırlar. Merozoitlerin sayısı belirli bir oranı aştığında, şişen alyuvarlar patlar. Alyuvarlardaki merozoitlerin kanplazmasına dökülmesiyle kişide ateşlititreme denilen sıtma nöbeti başlar. Serbest kalan her merozoit, ayrı bir alyuvara girerek eşeysiz üremesini sürdürür. Bu aşamada sıtma nöbeti durur. Sıtma nöbetleri 48 ya da 72 saat aralıklarla devam eder. Merozoitler eşeysiz üremeyi sürdürürken, insan kanındaki bu gametler, anofel tarafından alınmadıkları takdirde belirli bir süre sonunda ölürler.
Anofelin dişisi sıtmalı bir insanı ısırdığında, emdiği kan ile birlikte plazmodyumun gametlerini de alır. Anofelin midesine geçen gametlerin birleşmesinden zigot oluşur. Bu eşeyli üremeye gametogoni denir. Midede oluşan zigot bağırsakepiteline geçer. Bağırsak epiteline geçen zigottan, ikiye bölünmelerle çok sayıda yeni sporozoitler oluşur. Bu eşeysiz üremeye ise sporogoni denir. Sporogoni ile oluşan sporozoitler, bağırsak epitellerinden vücut sıvısı olan hemolenfle sivrisineğin tükürük bezlerine geçer. Bu sivrisineğin bir insanı ısırmasıyla plazmodyumun yaşam döngüsü yeniden başlar. Görüldüğü gibi sivrisineğin insanlara bulaştırdığı plazmodyumlar insanlarda sıtmaya neden olurken, sivrisinekte herhangi bir hastalığa neden olmaz.
Su yosunlarında üreme[değiştir kaynağı değiştir]
Kara yosunları, yaşamlarının büyük bölümünü monoploit olan erkek ve dişi gametofitler hâlinde geçirirler. Erkek gametofit mitoz bölünme ile sperm, dişi gametofit ise yumurta oluşturur. Sperm ve yumurtaların birleşmesinden de zigot oluşur. Dişi gametofit üzerinde oluşan bu zigottan embriyo, embriyodan da sporofit döl gelişir. Sporofit döl tüm yaşamını dişi gametofit üzerinde kısmen parazit olarak sürdürür.
Olgunlaşan sporofit dölün, spor keselerinde bulunan diploit hücrelerin mayoz bölünmesindensporlar oluşur. Bu sporların uygun koşullarda çimlenmesinden ise yeni erkek ve dişi gametofit döller gelişir. Eşeyli ve eşeysiz üremenin ardışık olarak gerçekleştiği bu üreme şekillerine döl değişimi (metagenez) denir.
Genel döl değişiminde bir türe ait sporofit döllerin sporlarından eşeysiz olarak gametofit döller oluşurken, gametofit döllere ait gametlerin eşeyli üremesiyle sporofit döller gelişir.
Eşeysiz üreme bir canlıdan döllenme oluşmadan canlı oluşmasıdır. Eşeysiz üreme sonucunda aynı canlı kalıtsal özelliklerle oluşur. Eşeysiz üreme de kalıtsal farklılar ortaya çıkmaz. Eşeysiz üremenin oluşmasında mitoz bölünme adı verilen bir oluşum gerçekleşir. Ana canlının tıpatıp kopyası olarak üreme oluşmaktadır.
Eşeysiz üreme ile çoğalmanın sonucunda tüm özellikler aynı şekilde devam eder ve birbirine tüm özellikleri geçirir. Eşeysiz üreme ile çoğalan canlıların ortamın koşullarına uyum özellikleri az olur. Eşeysiz üreme ile çoğalan canlılardan bakteriler ve paremesyumlar eşeyli üreme ile de çoğalabilirler. Eşeysiz üreme bölünme ile çoğalma olması nedeniyle hızlı bir şekilde gelişir.
Eşeysiz üreme olarak çoğalan canlılar; bakteriler, veprotistler ve arkealar tek hücreli olan organizmalardır. Ayrıca; bitkiler ve mantarlar da eşeysiz üreme ile çoğalırlar.
Eşeysiz üreme çeşitleri nelerdir?
Tomurcuklanma ile üreme: Canlının üzerinde bir çıkıntı oluşmasıyla ortaya çıkan ana canlının benzeri bir döl oluşturması ile oluşan üreme şeklidir. Hidralar, bira mayaları, mercanlar ve medüzlerde görülen üreme şeklidir. Oluşan bu canlı tomurcuklanma ayrılarak tek başına yaşayabilir ya da üzerinde bulunduğu canlı ile de yaşamını sürdürür. Gözyaşı bitkisi ile ciğer otları da yapraklarıyla üreyerek tomurcukla üreme yapabilirler. Tomurcuklanmanın olmasında aynı canlı üzerinde yaşam sürdürmesine koloni halinde yaşama adı verilmektedir.
Bölünerek üreme: Tek hücreli canlı olan okaryotik canlılar ile bakterilerde oluşan bölünerek üreme mitoz ile yanına amitoz ile boyuna bölünme şeklinde gerçekleşir.
Sporla üreme: Tek hücreli canlılardan olan mantarlar, plazmodiumlar ve çiçeksiz olan tüm bitkiler sporla üreme yaparlar. Üremenin olması bölünme ile gerçekleşmektedir. Sporogono denilen sporla üreme, eğrelti otları ve sıtma parazitlerinde tipik sporla üreme görülür. Sporla üremede tek başına evre bulunmaz. Mantar sporlarına; ekzospor, su yosunu sporlarına ise; zoospor adı verilir.
Vejetatif üreme: Yüksek yapılı olan bitkilerde görülen bir üreme şeklidir. Bu üreme şekliyle kalıtsal özelliklere sahip canlılar ile ata canlı üreme elde edilmektedir. Tohumsuz olan bitkilerde genel olarak bu üreme gelişir; muz, kavak, çekirdeksiz üzüm bu şekilde üreme yaparak çoğalırlar.
Vejatatif üremede çeşitler
Yumruyla üreme: Birçok bitkinin oluşmasında yumru ile üreme mevcuttur. Yumru şeklinde olan bitkiler bu şekilde ürer. Bunlara en önemli ve iyi örnek patateslerdir. Bu tarz bitkilerde göz bulunan kısımlarından dikilmesi ile çoğaltılırlar.
Çelikle üreme: Özellikle ağaçlarda gerçekleştirilen çelikle üreme; alınan çubukların kök salması için su içerisinde ya da nemli topraklarda çoğaltılarak üremesi sağlanır.
Soğanla üreme: Lale ve zambak gibi bitkilerde oluşan soğan ile gövdenin alt kısmından ribozomlar ile yer altında uzarlar ve uygun ortamların oluşması ile yeni bitki üremesi sağlanır. Muz içinde aynı şekilde üreme gerçekleşir.
Sürünücü gövdeyle üreme: Bu üremeye en önemli örnek çileklerdir. Gövdesinin sürünmesi ile üreme ve çoğalma gerçekleşir. Ana bitkinin içerisinden çoğalarak toprağın üzerinde veya toprağın altında sürünme ile üreme yaparlar.
Çok hücreli canlılarda eşeysiz üreme görülmez. Özellikle tek hücreli canlılarda üremenin bu şekilde gerçekleşmesi çoğalmanın daha hızlı olmasını sağlar. Bu sayede daha çabuk gelişen ve aynı türü devam ettiren canlılar oluşmaktadır.