Tasavvufi Yorum

Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/35, p. DOI Number: seafoodplus.info ISSN: , ANKARA-TURKEY This article was checked by iThenticate. KURTUBİ TEFSİRİNDE İŞARİ /TASAVVUFİ YORUMLAR* Ahmet GÜL** ÖZET Tevil geleneği içerisinde değerlendirilebilecek olan işari tefsir sufilerin yaygın olarak kullandıkları yorum araçlarındandır. Kendisine irfani tevil sınırlarında yer bulan işari tevil, lafızların manaya delaleti cihetine dayandırılmaktadır. Manaya delalet eden lafzi olmayan unsurlar arasında yer alan işaret, lafza tercüman olan ve insanlar arasında anlaşmayı sağlayan hususlardandır. Soyut veya somut özellikleri haiz olabilen işaret, aynı anda birçok anlama gelebilmektedir. Bu yönler lafza taşındığında işaretin sahip olduğu çok anlamlılık ve kapalılık zahiri anlamın ötesinde bir mananın varlığını ortaya koymaktadır. Böylece lafız ve işaret ettiği anlam, kelimenin zahiri anlamının dışına taşarak ona ek veya lafzın ibaresinin dışında bir mana yüklemektedir. Nitekim işari tefsir ve yorumlar ayetlerin işaret ettiği anlam üzerinde fikir yürütme ameliyesine dayanmakta; ayetlerin zahirinde yer alan işaretlerden veya zahiren görülüp hissedilemeyen batıni işaretlerden yola çıkarak işari manaya ulaşmaya çalışmaktadır. Tefsir, hadis ve fıkıh alanlarında şöhret bulan âlimlerden olan Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Kurtubi, el-Cami li Ahkami’l-Kur’an adlı tefsirinde işari tefsirlere de yer vermekte ve zühd, velayet, keramet, vecd, sema ve fütüvvet gibi bazı tasavvufi/işari kavramlara yönelik görüş ve değerlendirmelerde bulunmaktadır. Bu makalede Kurtubi’nin tefsirinde yer verdiği işari yorumlar ele alınacak, makale sınırlarında konu incelenecektir. Anahtar Kavramlar: Kurtubi, işari/tasavvufi tefsir, zühd, velayet. * Bu çalışma, Eylül ’de Endülüs’te düzenlenen USOS Endülüs Sosyal Bilimler Kongresinde sunulan Kurtubi Tefsirinde İşari /Tasavvufi Yorumlar başlıklı tebliğin makaleye dönüştürülmüş halidir. ** Yrd. Doç. Dr., Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Tefsir ABD, El-mek: [email protected]  Ahmet GÜL ISHARI/SUFI INTERPRETATIONS IN AL-QURTUBI’S TAFSIR ABSTRACT Ishari tafsir tradition which can be evaluated within the ta’wil tradition is one of the means of interpretation widely used by Sufis. Ishari tafsir, found on the boundaries of the ‘irfani ta'wil, is based on the notion of the indication of the wording to its meaning. Isharah (sign), of the indicator to meaning but non-verbal elements is one of subjects, interpreting the wording and the means by which people can communicate. The sign, which may have abstract or concrete characteristics, may have many meanings at the same time. When these meanings is applied to wording, the polysemy and closure which the wording possesses, reveals the existence of a meaning beyond the apparent one. Thus, the wording and the meaning it signs overflow outside of the apparent meaning and attribute a new meaning which is additional or beyond the wording to it. Indeed, ishari tafsir and interpretations are based on the process of expressing opinion on the meaning which the verses signal and they endeavor to reach the ishari meaning by coming out from the signs in the apparent or from the inner signs that cannot be apparently seen and felt. Abu Abdillah Muhammad b. Ahmad al-Qurtubi, one of famous scholars in the fields of tafsir, hadith and fiqh, gives also place to ishari interpretations and makes comments and evaluations on a number of sufi/ishari concepts suchs as zuhd, walayah, karamah, wacd, sama, futuwwah in his tafsir titled al-Jami li Ahkam al-Quran. In this paper the ishari interpretations in al-Qurtubi’s tafsir will be discussed and the topic will be examined at the limits of the paper. STRUCTURED ABSTRACT Sufi / ishari tafsir is a tafsir, taking its legitimacy from the Book and Sunnah. The ishari tafsir school which developed in the historical process, became systematized with the zuhd movement in the second and third generation of muslims. The most important representative of this movement is Sahl b. Abdillah al-Tustari to whom a tafsir attributed. In his commentary, al-Qurtubi makes his references on sufism from his teachers, Abu al-Abbas al-Qurtubi and Abu Muhammad Abdulmu’ti al-Lahmi. Therefore it is possible to see them as his masters of sufism. Al-Qurtubi evaluates every topic according to the Qur'an and Sunnah. In the moral topics, he reveals and encourages the correct and moderate path of salaf (predecessor) as well as he evaluates the topics of ikhlas, taqwa, wara and zuhd in the face of these measurements. Irfani / sufi tafsir is divided into nadhari (theoretical) and ishari ones. Nadhari tafsir is to interpret the Qur'an in terms of certain theories, political and philosophical views, spiritual conditions and mashrabs (characters). In his tafsir, al-Qurtubi gives examples for nadhari tafsirs over the claims of the Batinis (esoteric/mystics) and criticizes them. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/35 Kurtubi Tefsirinde İşari /Tasavvufi Yorumlar Ishari tafsir is defined as a) non-verbally notification of the aim to other, b) the point which cannot be expressed by word and c) the meaning which is so secret as to be understood by means of the knowledge and intuition obtained through inspiration and discovery. Sufis claim to have reached the ladunni (mysteriously imparted by God) knowledge in consequence of worship and asceticism. Since this knowledge is not available for all human beings to bear, Sufis have described this knowledge born to their hearts through a secret style or signs. Therefore, sufi tafsir is also called as ishari one. Al-Qurtubi attributes the validity conditions of ishari tawil (commentary) not to disagree with the apparent meaning and the acceptance of the interpretation to be appropriate for this principal. He evaluates ishari commentary according to the bayani tawil system and includes that in his commentary with examples. Al-Qurtubi, in his tafsir, includes the concepts such as zuhd, walayah and karamah which have an important place in sufi tafsir. In sufism, zuhd means to keep away from masiwa (everything except God) and gossip which prevent to be with Allah and not to place them in the heart. He explains this topic in the interpretation of the verses 8 and 3: He also talked about the topic of walayah in sufism. As it is known, the wali (fellow) is defined as a believer, living on Islam, keeping on obeying Allah, avoiding bans and his carnal desires, and made valuable and superior in the presence of Allah. In his tafsir, al-Qurtubi discusses the topic of walayah (fellowship) in the context of Moses-Khidr story. He declares a) that there is a disagreement on whether a wali can know he/she is so or not and b) that according to opponents, this person should evaluate his/her extraordinary situations with the fear for that they might be a devilish makr (trap) and c) that it is not clear to affirm they are not of makr and istidraj. Wali should live on a state of khawf (fear), a condition of his walayah, until he/she gives up the ghost. Thus, al-Qurtubi disagrees with the claimers that walayah is for those who live in an ascetic, poor and propertyless life and he argues that those who live complying with the Book and Sunnah are able to be wali. Karamah was defined as extraordinary event that is shown by a wali, not pretending prophecy. Karamah is, like miracle, an extraordinary event which is not explained by natural rules. It is not different in essence from miracle but in form of occurrence. Miracle is performed by the prophets but karamah does by wali, sincerely depending on them. Al- Qurtubi states that karamahs of the walis are true because of the indication of the authentic narrations and some verse, when he interprets the story of Moses and Khidr and argues that only the disbelievers, innovators and fasiqs deny the existence of karamahs. Having rich material from various disciplines in his tafsir, al- Qurtubi not only benefits from the ishari tafsir tradition in places but also he rejects and criticizes the sufi behaviors and interpretations, not complying with the Book and Sunnah. Keywords: al-Qurtubi, ishari/sufi tafsir, zuhd, walayah Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/35  Ahmet GÜL Tasavvufi/ işari tefsir, meşruiyetini kitab ve sünnetten alan bir tefsirdir (Ateş, s; Gördük, İstanbul s). Tarihsel süreçte kendini sürekli besleyen, geliştiren, ekolleşen işari tefsir okulu tabiun ve tebeu’t-tabiin döneminde gelişen zühd hareketiyle birlikte sistemleşmiştir. Bu hareketin en önemli temsilcisi Sehl b. Abdillah et-Tusteri’dir. Ona atfedilen bir tefsir bulunmaktadır (ez-Zehebi, Kahire Trs: II,; Ateş, s). Hicri dördüncü asırda büyük bir atılım gerçekleştiren işari tefsir, irfani te’vil kategorisinde yazılan eserlerle çığır açmıştır. Ebu Abdurrahman Muhammed b. Huseyn es-Sulemi, Ebu İshak Ahmed.b. Muhammed es-Sa’lebi bu konuda eser veren sufilerdendir. Sulemi’nin Hakaiku’t-Tefsir, Sa’lebi’nin el-Keşf ve’l-Beyan adlı tefsirleri işari tefsirin önemli kaynakları arasında yer almaktadır (Ateş, s,95). Tefsir, hadis ve fıkıh alanında şöhret bulan alimlerimizden olan Kurtubi İspanya’nın sınırlarında yer alan Kurtuba (Cordoba) şehrinde dünyaya gelmiştir. Hayatı hakkında yeterli bilgi bulunmayan Kurtubi’nin, Muvahhidler döneminde (/ /) yılları arasında (el-Kasbi, Beyrut: Trs: s.8) veya yılında (Gülşen, Sakarya Üni, SBE, s), hicri 6.yüzyılın sonu ile 7. yılın başlarında doğduğu tahmin edilmektedir(Bel’am, Beyrut s). Orta halli, ziraatle uğraşan bir ailenin çocuğu olan Kurtubi’nin (Kurtubi, Beyrut h:s) babası, bir baskın sonucu şehit edilmiştir(Kurtubi, Beyrut II,). Gençlik yıllarında ilimle hemhal olan Kurtubi, memleketinde hayatını sürdürmüş, İspanyolların Endelus’ü ele geçirmesiyle / yılı civarında Mısır’a hicret etmiştir (Bel’am, Beyrut s). Burada bazı alimlerle görüşmüş, ilim tahsil etmiştir. Said bölgesindeki Hasib’e yerleşmiş ve ömrünün sonuna kadar burada yaşamıştır. Tefsirini burada yazmıştır. 9 Şevval /29 Nisan yılında vefat eden Kurtubi, Munyetu Beni Hasib şehrinde defnedilmiştir (Bel’am, Beyrut s;.el-Kasbi, Beyrut: Trs: s 31). 70 veya 80 yıllık ömründe erdemli bir hayat sürmeye çalışan Kurtubi, gerek et-Tezkire gerekse Kam’u’l-Hırs bi’z-Zühd adlı eserlerinde kanaat, zühd ve takva gibi faziletleri tavsiye etmiştir. Onun hayatı hakkında bilgi veren kaynaklar fazileti hakkında ittifak içerisindedirler. Ömrünü ilme adayan, zamanını ilim, ibadet ve tasnife vakfeden Kurtubi’nin, zühd, takva ve vera sahibi olduğu bildirilmektedir. Tefsirinde bu özeliklerini görmek mümkündür. “Rabbin meleklere "Ben yeryüzünde bir halife var edeceğim" demişti; melekler, "Orada bozgunculuk yapacak, kanlar akıtacak birini mi var edeceksin? Oysa biz Seni överek yüceltiyor ve Seni devamlı takdis ediyoruz" dediler; Allah "Ben şüphesiz sizin bilmediklerinizi bilirim" dedi”(Bakara, 2/30) ayetinin tefsirinde sorulan bir sorunun cevabını bilmeyen kişinin meleklere, peygamberlere ve ilim adamlarına uyarak “ben bilmiyorum” cevabı vermesi gerektiğini ifade ettikten sonra kişinin bu faziletten nasibdar olmaması durumunda toplumsal yozlaşmanın kaçınılmazlığını şu şekilde dile getirmektedir: “Kendileri sapıttıkları gibi başkalarını da saptırırlar (Kurtubi, Beyrut I,).” Kurtubi, tefsirinde tasavvuf ile ilgili nakillerini hocaları Ebu’l-Abbas el-Kurtubi ve Ebu Muhammed Abdulmu’ti el-Lahmi’den yapmıştır. Dolayısıyla onları tasavvuftaki üstatları olarak görmek mümkündür(el-Mehdi, Kahire s). Kurtubi her şeyi Kur’an ve sünnet mi’yarına vurmuştur. Ahlaki konularda selefin doğru ve mutedil yolunu ortaya koymuş ve ona teşvik ederek, ihlas, takva, vera, zühd konularını belirtilen ölçüler muvacehesinde değerlendirmiştir. Bu konudaki görüşlerine ileride yer verilecektir. Kurtubi, tefsirinde ahlaka ve tasavvufa dair eserlerden de yararlanmıştır. Tasavvufa fıkıh ilminin ruhu ile dalmış, akidevi konulara Eş’arilik dairesinde yorum getirmiştir. Sufi görüşlerini bu sağlam zeminler üzerine inşa etmiştir(el-Mehdi, Kahire s). Kurtubi, tefsirinde tasavvufi/işari yorumlara yer vermiştir. Bilindiği üzere tasavvufi tefsir nazari ve işari tefsir olarak ele alınmaktadır. Kurtubi’nin tefsirinde ele aldığı işari yorumlara örnekler vermeden önce bu tefsir hakkında bilgi vermek yerinde olacaktır. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/35 Kurtubi Tefsirinde İşari /Tasavvufi Yorumlar seafoodplus.info Sufi Tefsir Nazari tefsir, Kur’an’ı birtakım nazariyelere, siyasi ve felsefi görüşlere, manevi hal ve meşreplere uygun şekilde yorumlamaktır (ez-Zehebi, Kahire Trs: II,). Sufi nazariyesini ispat etmek için ayeti delil olarak getirmesi kolay bir iş değildir. Teoriler bazen dinin özüne ve akla aykırı olabilir. Sufi nazariyelerini ispat etmek için zorlama yorumlara giderek onları, Kur’an’a söyletmeye çalışmaktadır. Bunun başlıca temsilcisi Muhyiddin İbn Arabi’dir. İbn Arabi, “Allah, suyu, acı ve tatlı iki denizi birbirine kavuşmamak üzere salıvermiştir. Aralarında bir engel vardır; birbirinin sınırını aşamazlar (Rahman,55/) ayetini yorumlarken salıverilen iki denizin, cismani heyula olan acı tuzlu su olduğunu, tatlı suyun da soyut ruh denizi olduğunu, ikisinin insan bedeninde karşılaştıklarını, aralarındaki engelin saf ruhun letafet ve nezahetinde olmayan aynı zamanda heyulani kesafet ve çoklukta olmayan hayvani ruh olduğunu; bunların birbirine karışmak için sınırları aşamayacağını, ne bedenin ruh olmak ne de ruhun beden olmak için maddi olarak değişime gidemeyeceği (İbn Arabi, yy Trs:II/). şeklinde yorumlamaktadır. Bâtınilerin bilgi nazariyesini eleştiren Kurtubi tefsirinde buna da yer vermiştir. “Rabbimiz! Bizi doğru yola erdirdikten sonra kalblerimizi eğriltme, katından bize rahmet bağışla; şüphesiz Sen sonsuz bağışta bulunansın (Al-İmran, 3/8)” ayetinin tefsirinde Kurtubi cahil mutasavvıf ve zındıkları eleştirerek şunları aktarmaktadır: “Cahil mutasavvıf ve zındık batıniler bu ve benzeri ayetlere sarılarak şunu söyleyebilirler: İlim herhangi bir çaba göstermeden doğrudan kişiye Allah’ın lütfudur, kitapları ve sayfaları incelemek bir perdedir. Bu kabul edilemez bir husustur. Nitekim ayette kastedilen şudur: Rahmetinden bize lütfet, zira rahmet zati sıfatlara racidir; lütuf ile ilgili bir tasavvuru barındırmaz (Kurtubi, Beyrut V,).” 2.İşari/Tasavvufi Tefsir ‫ر‬- -‫ ش‬ş-v-r kökünden türeyen işari kelimesi işaret kelimesiyle aynı kökten gelmektedir. İşaret “bir nesneyi göstermek, bir manayı üstü kapalı ifade etmek bir şeyi dolaylı ve kinayeli bir sözle anlatmak (İbn Manzur, Beyrut VII, ; Rağıb el-Isfahani, Beyrut Trs: s)” anlamlarına gelmektedir. Istılahta “maksadı söz vasıtası olmadan başkasına bildirme; ibareyle dile getirilemeyen husus, ilham ve keşf gibi yollarla elde edilmiş bilgi ve sezgi sayesinde anlaşılabilecek kadar gizli olan mana şeklinde tanımlanmaktadır (Serrac, Mısır Trs: s; Kelabazi, Kahire s).” Buna göre, keşf ve ilhamla Kur’an ayetlerinin bir kısmının veya tamamının yorumlandığı tefsirler işari(remzi) tefsir adını almaktadır. Başka bir tanıma göre işari tefsir: “Yalnız suluk erbabına açılan bir takım gizli anlamlar ve işaretle aracılığıyla Kur’an’ı açıklamak (ez-Zehebi, Kahire Trs: II/); ayetin veya surenin umumi anlamının işaretine bağlı olan ve zahiri manaya delaleti olan, dine muhalif olmayan, tefsirdir” (er-Rumi, Beyrut I/). Tanımlardan anlaşılacağı üzere bu tefsir çeşidi sufinin bulunduğu makamdan dolayı kalbine doğan ilham ve işaretlere dayanan; ama şahsi fikirlerine bağlı olmayan tefsirdir. İşari tefsirin meşruiyetine dair birçok delil serdedilmiştir. “Bunlar arasında ‫فا‬ ‫ي ْفق و حديثا‬ ‫ ل ـؤاء ْالقوْ ا يكاد‬Bunlara ne oluyor ki, hiçbir sözü anlamaya yanaşmıyorlar?( Nisa, 4/78); ‫باطنة‬ ‫ أ ْس غ ع يْك ْم نع ه ظاهر‬nimetlerini açık ve gizli olarak size bolca ihsan etti (Lokman, 31/20) ayetleri bulunmaktadır. Kur’an’da zahir ve batın nimetlerden açıkça bahsetmiş; Kur’an’ın ilk muhatabı Arapçayı bilen Arapların zahiri anlamama ihtimali bulunmadığı için de onların batıni anlamı anlamadıklarından söz ederek “hiçbir sözü anlamıyorlar” anlamında onları itab ettiği görülmektedir (Serrac, Mısır Trs: s; Uludağ, İstanbul XXIII,). Başka bir deyişle onlar ayeti literal okumaya tabi tutup dış manayı anlıyor, iç(batıni) anlamına nüfuz edemiyorlardı. Bu yüzden ‫“افا يتدب ون الق ان‬Hiç mi Kur’an’ı düşünmüyorlar? (Nisa, 4/82)” ayetiyle onları uyarmıştır. Tasavvuf ehli bunun, Kur’an’ın batıni manayı düşünmeyi emrettiğinin açık kanıtı Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/35  Ahmet GÜL olduğunu savunmaktadırlar (Demirci, İstanbul s). Mutasavvıflar Hz. Peygamberin işari tefsire dikkat çektiğini belirterek “Eğer siz benim bildiklerimi bilseydiniz, çok ağlar, az gülerdiniz (Buhari, el-Kusuf.2; en-Nikah,; er-Rikak,28; Muslim, el-Kusuf, 1; en-Nesai, el-Kusuf, ) hadisinin buna işaret ettiğini ifade etmektedirler. Zira Hz. Peygamberin işaret ettiği zahir bir ilim olsaydı sahabiler “Senin bildiğini biz de biliyoruz” derlerdi. Böyle bir şey söylememeleri zahirin ötesinde bir ilmi kastettiğinin kanıtıdır (Serrac, Mısır Trs: s). İşari tefsirin makbul addedilmesinin birtakım şartları vardır. Bunlar, batıni mananın zahiri manaya ters düşmemesi, batını mananın doğruluğunu destekleyecek başka bir nassın olması, ileri sürülen manaya muhalif şer’i bir delilin bulunmaması, ileri sürülen mananın tek mana olduğunun iddia edilmemesidir(eş-Şatıbi, Suudi Arabistan IV, ; Ateş, s; Şimşek, İstanbul s). Sufiler ibadet ve riyazetten sonra ledunni ilme ulaştıklarını iddia etmektedirler. Bu bilgiyi herkesin hazmetme imkânı olmadığından, sufiler kalplerine doğan bu bilgiyi kapalı bir üslup veya remizler aracılığıyla anlatmışlardır. Yaptıkları bu tefsire işaret adını vermişlerdir. Bu yüzden tasavvufi tefsire işari tefsir denilmektedir (Cerrahoğlu, Ankara s) Tasavvuf literatüründe metnin gizli anlamının ortaya çıkarılması ameliyesi yorumun serbestlik derecesine göre işaret, istinbat, itibar gibi kelimelerle ifade edilmekte; bu yollarla ulaşılan manaya hakikat, latife, sır gibi ıstılahlar kullanılmaktadır (Uludağ, İstanbul XXIII,). Tasavvufi yorum geleneğinin en temel kavramı olan işare(t) ibarenin karşılığı olup terminolojideki batına denk düşmektedir. İşaret batını temsil vasfıyla ilahi dili temsil ederken; zahir ibarenin ve beşerî dilin imkanlarıyla elde edilen sınırlı anlam dünyasını temsil etmektedir (Öztürk, İstanbul s). Kurtubi işari tefsirlerden kimisini tevilin şartlarını taşımadığı gerekçesiyle reddeder. Örneğin: “Talut orduyla birlikte ayrıldıktan sonra, "Doğrusu Allah sizi bir ırmakla deneyecektir, ondan içen benden değildir, onu tatmayan eliyle sadece bir avuç avuçlayan müstesna şüphesiz bendendir" dedi. Onlardan pek azı hariç, sudan içtiler. Kendisi ve kendisiyle olan inananlar ırmağı geçince, "Bugün Calut ve ordusuna karşı koyacak gücümüz yok" dediler. Kendilerinin Allah'a kavuşacağını bilenler ise: "Nice az topluluk çok topluluğa Allah'ın izniyle üstün gelmiştir, Allah sabredenlerle beraberdir" dediler (Bakara, 2/) ayetini sufilerden kimilerinin şöyle yorumladıklarını nakletmektedir: Bu ayet Allah’ın dünya hayatına dair verdiği bir örnektir. Dünyayı nehre benzetmiş, içen kişiyi de dünya hayatına dalana; Onu içmeyen kişi dünyayı terk eden zahid kimseye, bir avuç su yudumlayanı da ihtiyacı kadarını dünyadan alan kişiye benzetmiştir. Bu tevilde tahrif olmasaydı ve zahir anlamının dışına çıkmasaydı güzel bir tevil olurdu. Fakat bu yorum başka delillerle sahihtir (Kurtubi, Beyrut IV, ).” Görüldüğü gibi Kurtubi, işari tevilin sıhhat şartını, zahiri anlama ters düşmeyecek şekilde olmasına, yorumun kabulünü bu esasa uygun olmaya bağlamaktadır. Kurtubi, işari yorumu, beyani tevil sistemin mihengine vurmuştur. Örneğin; “İbrahim: "Rabbim! Ölüleri nasıl dirilttiğini bana göster" dediğinde, "İnanmıyor musun?" deyince de, "Hayır öyle değil, fakat kalbim iyice kansın" demişti. "Öyleyse dört çeşit kuş al, onları kendine alıştır, sonra onları parçalayıp her dağın üzerine bir parça koy, sonra onları çağır; koşarak sana gelirler. O halde Allah'ın güçlü ve hikmet sahibi olduğunu bil (Bakara 2/) " ayetini tefsir eden bazı sufilerin ayette aktarılan “Rabbim ölüleri nasıl dirilttiğini göster” ifadesini, “Hz. İbrahim, bu sözüyle kalplerin nasıl diriltileceğini kast etmiştir” şeklinde yorumlamalarının, fasit ve merdut olduğunu bildirmiştir. Zira ayetin siyak ve sibakı bu manayı doğrulayacak herhangi bir veriye sahip değildir Kurtubi, Beyrut IV, ).” Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/35 Kurtubi Tefsirinde İşari /Tasavvufi Yorumlar seafoodplus.infoi Tesirinde İşari Tefsir Örnekleri Kurtubi’nin tefsirinde tasavvuf ehlince önemli görülen bazı kavramlarla ilgili işari örneklerden bazıları şöyledir. Zühd ( ‫) هد‬ Z-h-d kökünden türeyen ‫ هد‬zühd kelimesi sözlükte “bir şeye rağbet etmemek, yüz çevirmek, ilgisiz kalmak ve terk etmek (İbn Manzur, Beyrut V, 95) gibi anlamlara gelmektedir. Istılahi olarak Allah’la olmayı önleyen her türlü masiva ve kıylu kalden uzak durmak ve kalpte onlara yer vermemektir (Kuşeyri, Kahire s). Zühd kelimesi Kur’an’da Yusuf kıssasının anlatıldığı yerde şöyle geçmektedir: “. Onu yanlarında alıkoymak istemedikleri için ucuz bir fiyata, birkaç dirheme sattılar (Yusuf, 12/ 20).” Ayette geçen ‫ الزاهدين‬ticaret malına rağbet göstermemek anlamındadır. Bunu tasavvuftaki zühd ile ilintilemek zordur. Kur’an’da zühdü çağrıştıran veya zühdü ifade eden “sadece Allah’a yönelmek, dünya ve içindekilerden yüz çevirmek anlamında ‫ت تل‬tebettul (Muzzemmil, 73/8) ifadesi kullanılmıştır. Ayrıca dünya ve ahiret arasında seçim yapma mecburiyeti hasıl olduğunda ahiret hayatının tercih edilmesi istenmiş aksi davranışta bulunanlar kınanmıştır. Ayette şöyle buyrulmaktadır: “Dünya hayatını ahirete tercih edenler, Allah yolundan alıkoyanlar ve onun eğriliğini isteyenler var ya, işte onlar (haktan) uzak bir sapıklık içindedirler (İbrahim, 14/3).” Birçok ayette dikkatler fani dünyadan ahirete çevrilmektedir (seafoodplus.info’d, 13/26, Ankebut, 29/64). Bu ve benzeri ayetlerde anlatılanlar kimilerini ahiret yurdunu daha çok istemek için daha yoğun bir çabaya girmiş, zühd hayatına teksif olmuşlardır. Kurtubi, Muzzemil Suresinin “Rabbinin adını an. Bütün varlığınla O'na yönel (Muzzemmil, 73/8)” ayetini tefsir ederken, tebettul kelimesinin elini eteğini dünyadan çekmek, kendini ibadete adayıp, ruhban hayatı sürmek anlamlarını kaydettikten sonra sufilerin halka karışmaktansa uzlete çekilmeyi, evlenmektense bekar kalmayı tercih eden yaklaşımlarını redderek, ayette kastedilenin bütün varlığıyla Allaha ibadet etmek, putlardan yüz çevirmek, Allah’tan gayrısına ibadet etmemek olduğunu, sünnette tebettulun (ruhbanlık) yasaklandığını bildirmiştir(Kurtubi, Beyrut XX, ). Görüldüğü üzere Kurtubi, sufilerin zahidane bir hayat sürme adına peygamberin sünnetlerini terk etmelerini doğru bulmamış; bu konuda sünnete uymanın gerekliliğini ortaya koymuştur. Zira ayeti literal bir okumaya tabi tutan sufiler ayetin ifade ettiği husustan uzaklaşmışlardır. Zahid gibi bir hayat yaşadığı ifade edilen Kurtubi Kur’an ve sünnete uygun zühd anlayışı doğrultusunda dünyevi zenginlik ve şatafatı reddetmiştir. Nitekim “Nefsanî arzulara, (özellikle) kadınlara, oğullara, yığın yığın biriktirilmiş altın ve gümüşe, salma atlara, sağmal hayvanlara ve ekinlere karşı düşkünlük insanlara çekici kılındı. Bunlar, dünya hayatının geçici menfaatleridir. Halbuki varılacak güzel yer, Allah'ın katındadır (Al-i İmran, 3/14)” ayetini tefsir ederken ayette geçen dünya metalarının kendilerinden faydalanılmak için yaratıldığını, gelip geçici olduğu şeklinde yorumlarken; burada dünyaya zühd ile bakmaya ve ahiret için çalışmaya teşvik olduğunu aktarmaktadır (Kurtubi, Beyrut V, 56). Netice itibariyle Kurtubi, zühdün Kur’an ve sünnet çizgisinde yaşam sürmek olduğu, dünyanın geçici metasına kanmanın fani olanı baki olan tercih etmek olduğunu ortaya koymaktadır. Velayet (‫)واية‬ Velayet‫واية‬ kelimesi, sevmek, yakın olmak, yardım etmek anlamındaki ‫(ولى‬vela) kelimesinden türemiştir (Rağıb el -Isfahani, Beyrut Trs: s). Veli kelimesi de bu kökten türemiştir. Kur’an’da veli kelimesi birçok ayette geçmektedir. Ayetlerde, dost, arkadaş efendi, köle, seven (Bkz. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/35  Ahmet GÜL Bakara, 2/,; Al-i İmran, 3/68; En’am, 6/51; Şura ,42/) anlamlarında kullanılan veli “Allaha karşı ibadet ve taati tam olarak yerine getiren kimse(el-Hıfni, , Beyrut s), yaşayışı ve davranışları İslam üzerine olan, Allah’a itaat etmeye devam eden, yasaklardan kaçınan, nefsani isteklerine dalmaktan uzak duran, Allah katında değerli ve üstün kılınmış mü’min (el-Mahalli, Beyrut II, )” olarak tarif edilmektedir Veli olabilmek için mezkûr taat ve ibadet sıfatlarının kişide tam manasıyla gerçekleşmesi gerekmektedir (Kuşeyri, Kahire Trs: I,79). Veli günahlardan kaçınan, şehvet ve lezzetlere dalmayacak kadar irade sahibi, Allah’ı ve sıfatlarını bilen mü’min kimsedir (Teftazani, Cezair ; s). Velilik Allah tarafından bahşedilen bir mertebe olup sâlih amel ve riyazetle elde edilebilen bir derece değildir. Velilik sadece Ehl-i Beyt mensuplarının tekelinde olmayıp tüm Müslümanlara şamildir (Tirmizi, Kahire I, 81) Kurtubi tefsirinde velayetle ilgili konuyu Musa-Hızır kıssası bağlamında ele almıştır. Bir velilinin kendisinin veli olup olmayacağını bilme imkanıyla ilgili ihtilafın olduğunu belirten Kurtubi, bir görüşe göre velinin kendisinin veli olup olmadığını bilemeyeceğini, kendisinde görülen harikulade halleri, şeytani bir tuzak olabileceği korkusuyla değerlendirilmesi gerektiğini, bu hallerin mekr ve istidrac kabilinden olma ihtimalinin kati surette kestirilemeyeceğini söylemiştir. Velinin, son nefesini vereceği ana kadar veliliğin bir şartı olan havf(korku) halini yaşaması gerekmektedir (Kurtubi, Beyrut XIII, ). İkinci görüşe göre, velinin veli olduğunu bilmesi mümkündür. Birisinin insanlar tarafından veli olarak bilinmesi hususunda ihtilaf yoktur. Dolayısıyla kişinin kendini veli olarak bilmesi mümkündür. Hz. Peygamber sahabileri arasından aşere-i mübeşşerenin durumunu önceden haber vermiş, ama bu durum onları havf sınırlarının dışına çıkarmamıştır. Velilik hususunda başkalarının aynı durumda olması mümkündür. Veli kimsenin mal mülk, çoluk-çocuk sahibi olması yadırganacak bir husus değildir. Çünkü sahabe-i kiram hem veli hem de mal-mülk sahibi kişilerdir. Bu hakiki velinin mal-mülk sahibi olabileceğine kâfi delildir. Aksini savunanlara yeterli bir hüccettir (Kurtubi, Beyrut XIII, ). Kurtubi veliliğin mal-mülk olmadan, zahit ve fakir bir hayat sürenlere nasip olabileceğini düşünenlere bunun aksini ortaya koyarak yukarıdaki açıklamayı delil getirmiştir. Böylece veli sadece zahitlerden olur algısını yıkmıştır. Keramet Cömert oldu, cömertçe verdi manasındaki kerume ‫ ك م‬fiilinden türeyen keramet “ ‫ك امة‬birisine yapılan ikram (İbn Manzur, Beyrut XII,74)” anlamına gelmektedir. Terim olarak “keramet, peygamberlik iddiasında bulunmadan velinin gösterdiği harikulade olay (Teftazani, Cezair ; s)” şeklinde tanımlanmıştır. Allah’ın düşmanlarına karşı Müslümanları zafere ulaştırıp düşmanlarını helak etmesi de velilerin kerameti olarak yorumlanmaktadır (Maturidi, Beyrut IV,86). Keramet mucize gibi tabiat kanunlarıyla açıklanmayan harikulade, sıra dışı bir olaydır. Mahiyet olarak mucizeden farklı olmasa da meydana geliş şekli bakımından farklıdır. Mucize peygamberlerden, keramet ise onlara ihlasla bağlı olan velilerden zuhur etmektedir. Mucizede peygamber nübüvvet iddiasında bulunduktan sonra inanmayanlara meydan okuyarak mucizesini ortaya koymaktadır. Velinin velilik iddiası olmadığı gibi kimseye meydan okuması da yoktur. Mucize izhar edilirken, keramet zuhur etmektedir (Uludağ, İstanbul XXV, ). Kurtubi keramet konusuna Musa-Hızır kıssasını tefsir ederken değinmiş, sıhhati sübut bulmuş haberlerin ve ayetlerin delaleti üzere evliyanın kerametinin hak olduğunu belirtmiştir. Kerametleri inkarcı, bidatçi, hak yoldan çıkmış fasıktan başkasının inkar edemeyeceğini savunmuştur. Meryem kıssasında geçtiği üzere kendisine yazın kış; kışın yaz meyvelerinin Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/35 Kurtubi Tefsirinde İşari /Tasavvufi Yorumlar bahşedilmesi, kendisinin emretmesi üzerine kuru hurma ağacının meyve vermesi (Kurtubi, Beyrut XIII, ), yıkılmaya yüz tutmuş duvarın yeniden inşası, geminin delinmesi kerametin açık delilleridir (Kurtubi, Beyrut XIII, ). Hülasa Hızır’dan ve Hz. Meryem’den zuhur eden olağanüstü haller Kurtubi’ye göre kerametlerin inkar edilemeyeceğini göstermekte; bunların keramet addedilmesi onların peygamber olmama şartına bağlanmaktadır. Sonuç Tefsirinde bol ve zengin malzeme bulunduran Kurtubi, işari tefsir geleneğinden yeri geldikçe istifade etmiştir. Hayatını Kitab ve sünnetin ışığında yaşayan ve buna uygun sufi bir yaşantı süren Kurtubi, Kitab’a ve sünnete uymayan sufi davranışları reddetmekle yetinmeyerek, onları eleştirmiştir. Kurtubi, işari tevilin sıhhat şartını, zahiri anlama ters düşmeyecek şekilde olmasına, yorumun kabulünü de bu esasa uygun olmaya bağlamış; işari yorumu, beyani tevil sistemin mihengine vurmuştur Kurtubi veliliğin mal-mülk olmadan, zahit ve fakir bir hayat sürenlere nasip olabileceğini düşünenlere bunun aksini iddia ederek Kitab’a ve sünnete uygun bir yaşam sürenlerin veli olabileceğini ortaya koymuştur. Böylece veli sadece zahitlerden olur algısını yıkmıştır. Kurtubi keramet konusuna Musa-Hızır kıssasını tefsir ederken değinmiş, sıhhati sübut bulmuş haberler ve ayetlerin delaleti üzere evliyanın kerametinin hak olduğunu belirtmiştir. Kerametleri ancak, inkârcı, bidatçi, hak yoldan çıkmış fasıkın inkâr edeceğini savunmuştur. KAYNAKÇA Ateş, Süleyman, İşari Tefsir Okulu, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul Bel’am, Miftah Senusi, el-Kurtubi, Hayatuhu ve Eseruhu’lİlmiyye ve Menhecuhu fi’t-Tefsir, Menşurat Camiatu Karyonus, Binğazi Demirci, Muhsin, Tefsir Tarihi, İFAV Yayınları, İstanbul Gördük, Yunus Emre, Tarihsel ve Metodolojik Açıdan İşari Tefsir, İnsan Yayınları, İstanbul Gülşen, Ekrem, Kurtubi Tefsirinde Esbab-ı Nüzul, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Sakarya Üniv SBE, Sakarya Hıfni, Abdulmun’im, el-Mu’cemu’s-Sufiyye, Daru’l-Mesire, Beyrut İbn Manzur, Muhammed b. Mukerrem, Lisanu’l-Arab, thk. Muhammed Abduvehhab- Muhammed el-Saduk, Daru İhyai Turasi’l-Arabi, Beyrut Kasbi, Mahmud Zalat, el-Kurtubi ve Menhecuhu fi’t-Tefsir, el-Merkezu’l-Arabiyy li’s-Sekafeti ve’l- Ulum, Beyrut ty. Kelabazi, Ebu Bekr Muhammed b. İshak, et-Tearruf li Mezahibi Ehli’t-Tasavvuf, Mektebetu Hanci, Kahire Kurtubi, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed, el-Cami li Ahkami’l-Kur’an, thk. Abdullah Abdulmuhsin et-Turki, Muessesetu’r-Risale, Beyrut Kurtubi, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed, thk. Sadık b. Muhammed, , et-Tezkire fi Ahvali’l Mevta ve Umuri’l-Ahire, Mektebetu Daru’l-Minhac, Beyrut h. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/35  Ahmet GÜL Kuşeyri, Ebu’l-Kasım Abdulkerim b. Hevazin, er-Risaletu’l-Kuşeyriyye, thk. Abdulhalim Mahmud- Mahmud b.Şerif, Daru’ş-Şa’b, Kahire Kuşeyri, Ebu’l-Kasım Abdulkerim b. Hevazin, Letaifu’l-İşarat, thk. İbrahim Besyuni, Daru’l- Kutubi’l-Arabi, Kahire trs. Mahalli, Celaluddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed, el-Bedru’t-Tali’ fi Halli Cem’i ‘l- Cevami’, thk. Murtada Ali b. Muhammed, Muessesetu’r-Risale, Beyrut Maturidi, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed, Te’vilatu Ehli’s-Sunne, thk. Mecdi Basellum, Daru’l-Kutubi’i-İlmiyye, Beyrut Mehdi, Ebu Cude Muhammed Ebu’l-Yezid, el-İtticahu’s-Sufi İnde Eimmeti Tefsiri’l-Kur’ani’l- Kerim, ed-Daru’l Cuveydiyye, Kahire Öztürk, Mustafa, Tefsirde Batınilik ve Batıni Te’vil Geleneği, Düşün Yayıncılık, İstanbul Rağıb el-Isfahani, el-Huseyn b. Muhammed, el-Mufredat fi Ğaribi’l-Kur’an, thk. Muhammed Seyyid Keylani, Daru’l-Marife, Beyrut Trs. Rumi, Fehd b. Abdirrahman, İtticahatu’t-Tefsir fi Karni’l-Rabi’ Aşer, Muessesetu’r-Risale, Beyrut Serrac, Ebu Nasr Abdullah b. Ali, el-Luma’, thk. Abdulhalim Mahmud-Abdulbaki Surur, Daru’l- Kutubu’l-Hadise, Mısır Trs. Şatıbi, Ebu İshak İbrahim b. Musa, el-Muvafakat, Daru İbn Affan, Suudi Arabistan Şimşek, M. Sait, Günümüz Tefsir Problemleri, Kitap Dünyası Yayınları, İstanbul Teftazani, Sa’duddin Mes’ud b. Ömer, Şerhu’l- Akidetu’n-Nesefiyye, thk. Mustafa Merzuki, Daru’l- Hedy, Cezair Tirmizi, Hâkim Ebu Abdillah Muhammed b. Ali Hasen, Nevadiru’l-Usul fi Ma’rifeti Ehadisi’r- Resul, Mektebetu’l-İmam Buhari, Kahire Uludağ, Süleyman, “İşari Tefsir”, DİA, İstanbul , XXIII/ Uludağ, Süleyman, “Keramet”, DİA, İstanbul , XXV/ Zehebi, Muhammed Huseyn, et-Tefsir ve’l-Mufessirun, Mektebetu Vehbe, Kahire Trs. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/35 

T24 - Önümüzdeki ders yılında öğrencilerin hayatına 6’ncı sınıftan 12’nci sınıfa kadar “Alevilik, Cemevi, Cem çeşitleri, Caferilik, Ehl-i Beyt, Aşure, Musahiplik, Semah, Kerbela” gibi kavramlar girecek. Din dersi kitaplarında, “Alevilik tasavvufi yorum, Caferilik mezhep” olarak yer alacak. Aleviliğin bir kolu olan Nusayrilik de kitaplara girdi.

Hükümetin başlattığı “Alevi Açılımı”nın en önemli adımı önümüzdeki ders yılında atılacak. Din dersi kitaplarına, “Alevilik tasavvufi yorum, Caferilik mezhep” olarak giriyor. Talim Terbiye Kurulu, ’nci sınıf din ve ahlak bilgisi derslerine girecek “açılım” konularını belirledi.Hürriyet gazetesinde yayımlanan haber şöyle:


Kerbela ve aşure

Devlet Bakanı Faruk Çelik’in tamamladığı “Alevi Açılımı’nın en önemli ayağını Milli Eğitim Bakanı Nimet Çubukçu hayata geçirecek. Öğrencilerin hayatına 6’ncı sınıftan itibaren 12’nci sınıfa kadar “Alevilik, Cemevi, Cem çeşitleri, Caferilik, Ehl-i Beyt, Aşure, Musahiplik, Semah, Kerbela” gibi kavramlar girecek. Din kültürü ve ahlak bilgisi derslerindeki en büyük yeniliklerden biri de Aleviliğin bir kolu olarak tanımlanan “Nusayrilik”in de yer alması oldu. İşte ders kitaplarındaki “açılım” konuları:


Hz. Ali üzerinden

6’ncı sınıf müfredatında, İslam’ın sakınılmasını istediği bazı davranışlar sayılırken Hazreti Ali, Hüseyin, Cafer Sadık ve Hacı Bektaş-ı Veli’nin bu konudaki sözleri yer alacak. Oruç ibadeti işlenirken, Hazreti Ali’nin “Ramazan ayında oruç tutmak, azaptan koruyan kalkandır” sözüne yer verilecek. Oruçla ilgili Alevilik-Bektaşilik’teki uygulamalara dikkat çekilecek, Kerbela olayına değinilecek. Muharrem orucu anlatılacak.

Cem çeşitleri var

7’nci sınıfta öğrencilere, Alevi-Bektaşi geleneğindeki temel kavramlar açıklanacak. Bu ünitenin işlenmesi sırasında, “Cem ve çeşitleri” konusu işlenirken, “Düşkünlükten kaldırma cemi, dardan indirme cemi ve Abdal Musa cemi” gibi ayrıntılara girilecek. Cemevlerinin statüsü konusu ders kitaplarında yer almayacak. Alevi-Bektaşilerin kurban bayramı başta olmak üzere yılın belli mevsimlerinde kestikleri ve bu sırada Kurban Tığlama Duası yaptıkları da ders kitabında anlatılacak.

Hacı Bektaş-ı Veli

9’uncu sınıfta, Hacı Bektaş-ı Veli, “Türklerde İslam anlayışının oluşmasında etkili olan kişiler” arasında okutulacak. Hacı Bektaş-ı Veli tanıtılırken, “Hacı Bektaş-ı Veli çevresindeki insanlara Allah’a ulaşmanın yollarını öğretmiş bir hak dostudur” ifadesi kullanıldı. Hacı Bektaş-ı Veli’nin “Dört kapı, Kırk makam” öğretisine yer verilerek, iki sayfalık anlatım metni hazırlanacak.

Hz. Ali taht kurdu

9’uncu sınıfta, Hazreti Ali’nin çocukluğu ve kişiliği tanıtılırken, Hazreti Muhammed’in hayatındaki önemi vurgulandı. Okuma parçasında Hazreti Ali, “Bütün Müslümanların kalbinde taht kurmuş olan Hazreti Ali askeri ve siyasi başarıları, dindarlığı, ilmi kişiliği ve Hazreti Muhammed’in damadı olması dolayısıyla tarih boyunca bütün Müslümanlarca sevilip sayılan ve örnek alınan tarihi bir şahsiyettir” ifadesi kullanıldı.

Caferilik mezhep

11’inci sınıfta, 5 mezhep olduğu bilgisi verilecek. Fıkhi-Ameli İslam Mezhepleri ve İmamlar başlıklı bölümde, Hanefilik (İmam Ebu Hanife), Malikilik (İmam Malik), Şafilik (İmam Şafii), Hanbelilik (İmam Ahmed Hanbel) ve Caferilik (İmam Cafer Sadık) olarak tanıtıldı. Caferilik ilk kez ders kitaplarına mezhep olarak girecek.

Alevilik tanımı

12’nci sınıfta, Alevilik, İslam düşüncesinde çeşitli tasavvufi yorumlar arasında yer aldı. Yesevilik, Mevlevilik, Nakşibendiyye, Kadirilik ve Alevilik-Bektaşiliğin tasavvufi bir oluşum olduğu vurgulandı. Alevi derneklerinin bu tanıma itiraz etmesi bekleniyor. Öğrencilere verilecek ödevler arasına “Alevilik ve Bektaşiliğin araştırılması” da konulacak.

Kur’ân-ı Kerim tarih boyunca “yorumlama” olgusuyla karşılaşmıştır. İslam düşünce ekollerinden tasavvufun temsilcileri olan sûfîler de Kur’ân’ı kendilerine has bir yöntemle tefsir etmişler ve buna “işârî/tasavvufî” tefsir ismini vermişlerdir. İşârî tefsir anlayışına göre, Kur’ân’ın zâhirî anlamına muhâlif veya alternatif olmamak kaydıyla, bâtınî anlamı da bulunmaktadır. Bu işârî anlama ise keşf ve ilham sahibi olanlar ulaşabilmektedir. Kur’ân ayetlerinin tasavvufî yorumu, özellikle Kur’ân’ın belirli bir kısmını oluşturan kıssaların tefsirinde önemli bir yer tutmaktadır. Zira Kur’ân kıssalarının çift boyutlu yapısı insanın iç âleminde cereyan eden hadiseleri sembolik bir üslupla yorumlayabilmesine imkân verir. Rûhu’l-Beyan, İsmail Hakkı Bursevî’nin vaaz verirken yazdığı bir tefsir olduğu için insanların dikkatini celbederek kalplerine tesir etmekte, onları uygulama aşamasına daha çabuk sevk etmektedir. Bu tefsirin bir başka özelliği de kıssalardaki kavramların işârî açıdan yorumlanarak tasavvufî hâl ve makamların kıssalar vasıtasıyla anlatılmış olmasıdır. Elinizdeki kitapta kıssalarla verilmek istenen mesajın insanın iç âlemine yani ruhuna, kalbine, sırrına, nefsine ve diğer kuvvelerine yönelerek onu nasıl zinde tuttuğunu, Kur’ân’ın vermek istediği İslam ahlakını kabul ve tatbik etmeye insanı nasıl hazır hâle getirdiğini okuyacaksınız.