Türk Destanları Özet
Материалы Третьей Международной научно-практической конференции г. Черкесск, 2 - 3 октября г. ERGÖNENÇ Dilek (Эргененч Дилек) G azi üniversitesi г. Анкара, Турция ТУ Р К И Я Д А НОГАЙ АД АБИ Я ТЫ Аннотация: В последние десятилетия в Турции наблюдается увеличение количества изданий о ногайцах, одного из тюркских народов, живущих на С еверном Кавказе. Это время ознаменовалось также повышением национального самосознания ногайцев, в недавнем прошлом известные в Турции больше как татары, осознающие себя и называющие себя ногайцами, являются, как известно, наследниками богатейшей фольклорной традиции своего народа. Письменная литература ногайцев, развивавшаяся успешно в советское время и продолжающая развиваться в постсоветское время в различных жанрах прозы и поэзии, известна своими талантливыми писателями и поэтами. В Турции на материале этих изданий интенсивно ведутся научно-исследовательские изыскания по творчеству ногайских писателей, их про изведения переводятся на турецкий язык, переводятся также и издаются древние памятники ногайской словесности. В настоящей статье дается полный список литературных произведений ногайских писателей, переведенных на ту рецкий язык, а также список исследований турецких ученых, посвященных ногайской литературе. Ключевые слова: ногайцы, живущие в Турции; ногайский фольклор; ногайская литература; тюркский мир; переводы ногайских произведений; изучение творчества ногайских писателей в Турции. Керуьв Кавказда яшаган Туьрк халкларынынъ бири болган Ногайлар акында Туркияда язылган куллыклар сонъ йылларда артып барадылар. Оьмирлер бойы Туьрк оькиметинде, коьбисинше Татарлар деп билинген, сонъ заманларда миллет сезими коьтерилген Ногайлар бай соьзли, куьшли тамырлы, негизли ногай адабиятынынъ асабасы болып келедилер. Советлер Бирлиги заманларда да эм сонъ, ншы йылларда да, эм буьгуьнге дейим де Ногайлардынъ язувлы адабияты оьрленип куьшейип барганы коьринеди. Роман, хабар, шайирлик аланында белгили зегин язувшылар, адабиятшылар белгиленедилер. Туьрк Оькиметинде Ногайлардынъ эм халк адабияты, эм язувлы адабияты акында номай илми ислер язылдылар, сонынъ арасында илми тергевге туспарланган янъы илми-тергев куллыклар да турмаганлай бардырыладылар, китаплар аьзирленеделер, шыгарыладылар. Ногай халкы аьвелгиден буьгуьнге дейим оьмирлердинъ теренининнен келген бай авызлама халк яратувшыгынынъ, язувлы адабиятынынъ бай эм шебер шыгармаларынынъ иеси болады. Оькимет мажаларынынъ ашылувы ман ногай адабияты акында Туркияда ногай адабияты уьстинде илми-тергев ислери басланады. ншы йылларда басланган бу ислер буьгуьн артып оьрленип барады. Ногай халкынынъ адабияты болган дестанлар, эртегилер, халк таварыхлар, хабарлар, хикаетлер, йырлар, айтувлар, такпаклар Туьрк тилине коьширилип, китап баспалардан шыгарылып басланган. Буьгуьнги ногай адабияты ортак Туьрк дуныясы адабият тарихинде оьзининъ орнын алып барады. Соьйтип те бунынъ янында ногай адабиятшылар акында эм билдируьвлер, эм макалалар язылады, сонынъ арасында язувшыларды, адабиятшыларды сыйлав, эске алув куьнлер де озгарыладылар. Мысалыга, бу йылдынъ басында ( ) белгили ногай шайири Кадриядынъ 70 йыллык мерекесине багысланган «Тувганлы йылында Кадрия Темирбулатова» деп аталып, эскеруьв йыйыны озгарылды. Аьлиги заманда Туьрк дуныясы адабиятларына багысланган антологияларда ногай шыгармалары да оьз орнын табып барады. Сол шыгармалар уьстинде илми куллыклар юргистиледи, китаплар аьзирленедилер эм баспаланадылар, университетлердинъ тюркология боьликлеринде аспирантлар ногай адабиятына багысланган диссертацияларды язадылар, илми ислеринде бек керекли болган ногай тилине де уьйренендилер. Бизим ойымызша, бу исте аьлиги заманда ногай адабиятын дуныялык эм Туьрк дуныясынынъ адабият илмисинде кенъ яйып эм танытып келген Карашай-Шеркеш гуманитарлык тергев институтынынъ адабиятшылары доцент Шахидат Курмангуловадынъ, профессор доктор Насипхан Суюновадынъ шыгармалары, илми ислери уьйкен ярдам этееклер. Карашай- Шеркеш гуманитарлык тергевлер институтынынъ баспадан шыккан илмилик адабият китаплары туьрк тилине коьширилип, кенъ яйылганы заман ман талапланады. Ногай адабияты бириншилей бас деп Туьрк дуныясы адабиятына багысланган макалаларда, топламалы антологияларда орын алган. Сонъ сол уьйкен баспа шыгармалар оьз алдыларына да да айырым-айырым илми ислерге боьлинип шыгарылганлар. Бу макалада Н О Г А Й Ц Ы : X X I ВЕК. И С Т О Р И Я . Я З Ы К . К У Л Ь ТУ РА . О Т И С Т О К О В - К Г Р Я Д У Щ Е М У Туьрк оькиметинде Ногай адабияты уьстинде язылган, юргистилген илми ислердинъ, шыгармалардынъ, китаплардынъ толы тизбеси бериледи. Бу тизбеде Ногай тилине, тарихине, социал эм ямагатшылык яшавына багысланган к и т а л а р , туьрли шыгармалар берилмейди. Тек бу соравларга багысланган шыгармалар, к и т а л а р Туркияда бек коьп болганын айтып кетпеге тийисли. Ногай адабиятына Турцияда шыккан шыгармалардынъ толы тизбеси: Ногай адабиятыннан Туьркшеге коьширилген шыгармалар: DOĞAN, İsmail, Nesrin Güllüdağ (Haz.) (), Nogay Destanları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. K A L E N D E R O G L U , İhsan (), Mamay- Nogay Türklerinin Kahramanlık Destanı, Ankara: TÜRKSOY. KAZAKOV, Valeriy Seperoviç (), Son Yaz, (Çev. Murat Kâmil Sütbaş), Ankara: Özyurt Matbaacılık. NUKOVA, Salimet Maylıbayeva (), Köpir, (seafoodplus.info Arslan, seafoodplus.info Sütbaş), Ankara: Sage Matbaacılık. SÜTBAŞ, Murat Kâmil (Derleyen) (), Çağdaş Nogay Öyküsü, Ankara: Hece Yayınları. Ногай адабияты акында язылган билдирилер: E R G ö N E N Ç , Dilek (), "Nogay Kadın Edebiyatçıların Toplumsal Konulara Bakışı", IV. Uluslararası Balkanlarda Türk Kadını Sempozyumu, Köstence -Romanya. E R G ö N E N Ç , Dilek (), "Sovyet Döneminde Nogay Edebiyatındaki Gelişmeler ve Nogayların Büyük Edebiyatçısı Suyun Kapayev", 2. Uluslararası Nogay Türkleri Bilgi Şöleni, Ankara. KALENDEROGLU, İhsan (), Nogay Türklerinin Karaydar ile Kızıl Gül Destanı, Türk Lehçeleri Arasındaki Aktarma Çalışmalarının Bugünkü Durumu ve Karşılaşılan Sorunlar, Uluslararası Sempozyum ve Uygulama Atölyesi, İstanbul. KALENDEROGLU, İhsan, (), Sözlü Tarih-Destan İlişkisi Açısından Nogay Türklerinin Edige ve Mamay Destanları, Uluslararası Dede Korkut ve Geçmişten Geleceğe Türk Destanları Sempozyumu, Kıbrıs. . KALENDEROGLU, İhsan (), Nogay Türklerinin Folkloru, Milli Kütüphane Konferans Salonu. MAHMUT Nedret () "Dobruca ve Kuzey Kafkas Nogaylarının Folkloru Üzerine Genel Bir Bakış" III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri C. 1, Ankara s. Ногай адабияты акында язылган макалалар: ATAY, Ayten (), "Nogay Masallarında Formeller", Türk Dünyası Dil ve Edebiyatı Dergisi, Sayı: 21, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ATAY, Ayten (), "Nogay Masallarında Yarış", Acta Turcica, Kültür Tarihimizde Yarış (Editörler: E.Gürsoy Naskali, H. Oytun Altun) Yıl 2, Sayı: 1, Ocak AZAR, Birol () "Yitik Bir Toplum: Nogaylar ve Halk Edebiyatı Ürünlerinden (Masal) Seçmeler", Turkish Studies, Volume 4/8, Fall, s. BORANBAYEVA, Gülnur () "Kazak ve Nogayların Ortak Şairleri", Türk Dünyası Dil ve Edebiyatı Dergisi, Sayı: 16, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. BULGAROVA, Mariya, Eminat KURMANSEYİTOVA, Nasiphan SUYUNOVA () Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. ÇAĞATAY, Saadet () "Nogay Atasözlerinden Birkaç Örnek", TDAYBelleten, Ankara, s. _ ÇENELİ, İlhan () "Nogay Atasözleri", Türklük Araştırmaları Dergisi, Marmara Ünv. Fen-Ed. Fak. Yay., İstanbul, s. E R G ö N E N Ç , Dilek (), "Nogay Türkleri Edebiyatı", Türk Dünyası El Kitabı, , s. , Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. E R G ö N E N Ç , Dilek (), "Nogay Türk Edebiyatı", Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, Cilt IX, s. , Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları. E R G ö N E N Ç , Dilek (), "Nogay Türklerinin Edebiyatlarına Genel Bir Bakış", Nogay Dergisi, Yıl: 1, Sayı: 2, Nisan-Mayıs-Haziran, s. E R G ö N E N Ç , Dilek (), "Eski Nogay Destanları ve Yırları", Sabantoy Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 2, Mayıs, s. , Konya. . Материалы Третьей Международной научно-практической конференции г. Черкесск, 2 - 3 октября г. ERGÖNENÇ, Dilek (), "Sovyet Dönemi Nogay Türk Edebiyatına Genel Bir Bakış ve Nogay Türklerinin Tanınmış Edebiyatçısı Suyun Kapayev", Prof. Dr. Alemdar Yalçın Armağanı, Cilt 1, (Editörler: Gıyasettin Aytaş, Aliye Uslu Üstten), Ankara: Akçağ Yayınları. ERGÖNENÇ, Dilek, Birsel KARAKOÇ, Osman UYANIK () "Nogay Edebiyatı" (Aktarmalar) Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, C. 21, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. GÜLLÜDAĞ, Nesrin (), "Nogay Türkleri ve Edebiyatı", Yeni Türkiye Türk Dünyası Özel Sayısı, Ağustos, yıl:3, sayı: 16, GÜLLÜDAĞ, Nesrin () yy. Nogay Edip ve Şairleri", Celal Bayar Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Manisa, sayı 1, GÜLLÜDAĞ, Nesrin () "Nogay Atasözleri", Diriözler Armağanı, Prof. Dr. Meserret Diriöz ve Haydar Ali Diriöz Hatıra Kitabı, Ankara, s GÜLLÜDAĞ, Nesrin () "Nogay Halk Edebiyatı Üzerine Yapılan Araştırmalar ve Şora Batır Destanı", Diriözler Armağanı, Prof. Dr. Meserret Diriöz ve Haydar Ali Diriöz Hatıra Kitabı, Ankara, s. GÜLLÜDAĞ, Nesrin, Mustafa Şenel (), "Nogay Edebiyatının Tarihi Seyri", Karadeniz Araştırmaları, , Cilt 1, sayı: 1, KALENDEROĞLU, İhsan (), "Nogay Destanlarında At Motifi", Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Bahar , s. KARAKOÇ, Birsel (), "Kuzey Kafkasya Türk Halklarından Nogaylar: Dil, Edebiyat ve Kültürleri Üzerine Notlar" (Yay.: Eker, S. & İslam, A.), Edebiyat ve Dil Yazıları: Mustafa İsen'e Armağan, Ankara, KÖSE, Nerin (), "Kızcibek Destanı'nın Nogay Varyantı Üzerine", Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, İzmir. Ногай адабияты акында энциклопедиялык белгилер: Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi'nde Nogay edebiyatçılar ile ilgili şu madde başları yer almıştır: ERGÖNENÇ, Dilek "Abdulcalilov, Fazil Apasoviç", Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, C. I., s. (madde başı). ERGÖNENÇ, Dilek "Abdullin, Basir", Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, C. I., s. 60 (madde başı).tktkü ERGÖNENÇ, Dilek "Acigeldiyev, Gamzat", Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, C. I., s. (madde başı). ERGÖNENÇ, Dilek "Acikov, Soltahan Akimoviç", Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, C. I., s. (madde başı). ERGÖNENÇ, Dilek "Avezov, Murat Alibekoviç", Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, C. II., s. (madde başı). КАНААТО В Е.Е. Нукусский государственный педагогический институт им. Ажинияза г. Нукус, Каракалпакстан, Республика Узбекистан ТЕМ А Е Д И Л -Ж А Й Ы К А В К АРАК АЛП АК СК ОМ Ф О Л Ь К Л О Р Е (на примере народной поэзии, относящейся к ногайскому периоду) Аннотация: В статье представлен пласт каракалпакского фольклора, являющийся наследием ногайского периода в истории и культуре каракалпаков. Автор обращается к генезису, эволюции народной литературы и, ос новываясь на текстах, бытующих и ныне в каракалпакском словесном искусстве, отмечает признаки ногайского влияния, имея в виду тематику, поэтику этих произведений. Ключевые слова: Едил, Жайык, ногай, каракалпак, Золотая О рда, историческое сознание, народная поэзия, исторические песни. Сколько бы периодов времени ни прожил народ, всё это не сохраняется в истории во всей полноте взаимосвязей. Однако, естественно то, что какие-либо значимые пласты эво-
yılında Moskova Devlet Üniversitesi, Coğrafya Fakültesi Kuzey Araştırmaları Bölümü’nde eğitimine başlamıştır[3]. yılında[4] Moskova Devlet Üniversitesi’nden mezun olmuştur.[3] Sovyetler Birliği Devlet Planlama Teşkilatı Üretim Kaynakları Kurulu’nda görev yapmıştır.[5] Ülkenin yeni kuzey bölgelerini araştırma amacıyla başladığı Doktora Programı kapsamında[3] üretim kaynakları ve kullanım alanları üzerinde inceleme yapmıştır[6]. Doktora öğrenciliği sırasında Saha’da altın maden yataklarında sondajcı olarak çalışmıştır[7]. Daha sonraları da işi gereği Kuzey’e ve Sibirya’ya defalarca seyahatlerde bulunmuştur[8]. yılında “Sovyetler Birliği’nin İnşaat Endüstrisi Temelli Kuzeydoğu Sanayisinin Gelişim Süreci Modellenmesi ve Optimizasyonu” adlı Doktora Tezini savunmuştur[9]. Doktora Tezi danışmanı Profesör V. F. Burhanov’dur[3].
Doktora sonrası Sovyetler Birliği Metalürji Bakanlığı’nda Devlet Planlama Dairesinde görev yapmıştır. Sibirya’nın keşfinin coğrafî ve iktisadî meselelerini araştırmış, yeniden inşasının sosyal süreçleriyle ilgilenmiştir[3]. yılından itibaren yaklaşık 15 yıl boyunca SSCB Maliye ve Ekonomi Açıköğretim Enstitüsü’nde İktisat Coğrafyası dersleri vermiştir[2]. Eğitim-öğretim faaliyetlerinin yanı sıra bilimsel araştırmalarına da devam etmiştir: ülkenin kuzey bölgesi ile Sibirya ve Uzak Doğu’nun Araştırmalarında yer almıştır. Sibirya’nın keşfi, Baykal-Amur Demir Yolları inşaatı, Sibirya’nın bölgesel üretim yapıları ve enerji tasarrufu teknolojileri ile ilgili yayınları bu döneme aittir[10][11]. yılında XXIII. Uluslararası Coğrafya Kongresi’ne katılmıştır[12]. ’li yıllarda Adjiev’in çalışmaları, Sovyet Kuzey Araştırmaları’nın duayeni ünlü bilim insanı G. A. Agranat’ın dikkatini çekmiştir. Agranat, “Kuzey Araştırmaları Gerçeği ve İmkânları: Küresel Deneyim” adlı monografisinde Adjiev’in ilk defa yılında “bu bölgede yaşayan insanların ve üretiminin toplam enerji tüketiminin sentez göstergesi olarak Kuzey sınırlarının kullanımı ile ilgili ortaya koyduğu fikirlerinin çok ilginç olduğunu” belirtmiştir. Agranat’ın belirttiği gibi, maalesef bu teklif uygulama aşamasına gelecek kadar tamamlanamamıştır[3][13][14].
Yeni bölgelerin keşfi araştırmalarına katkıda bulunan Adjiev’in çalışmaları ’li yılların bilim ekolüne aittir[15]. yılında millî Kurul için hazırlanmış olan Sovyet ve Doğu Avrupa Araştırmalarına (ABD) dair beyannamede Adjiev’in yayınları Sibirya ve Uzak Doğu’nun çağdaş iktisadî gelişimi araştırmaları için bibliyografik listeye dâhil edilmiştir[16]. Günümüzde de birçok Doktora Tezi ve Profesörlük unvanı için şart olan 2. Doktora tezlerinde Adjiev’in çalışmalarına atıflarda bulunulmaktadır[17][18][19]. Adjiev, Baykal-Amur Demiryolu Anahattı (BAM) inşaatını yalnızca “Zabaykalskiy Özerk Bölgesinin&#; ve Rusya’nın Uzakdoğu bölgesindeki demiryolu ağın yoğunluğunun hafifleten kaynak olarak görmemiş, aynı zamanda&#; Güney Saha ve Kuzey Baykal’da yapılması planlanan&#; maden yataklarının keşfi ve elde edilmesi için temel koşul olarak gören ekonomistlerden biri kabul edilmektedir[20].
Bilimsel faaliyetlerinin yanı sıra ülkenin önde gelen “Novıy Mir” (Yeni Dünya), “Vokrug Sveta” (Dünyanın Ekseninde), “Nauka i Jizn” (Bilim ve Hayat), “Znaniye-Sila” (Bilim Güçtür) dergilerinde çalışmış,[21] bilimi popülarize etmiştir[22][23]. Uzun yıllar boyunca “Na Suşe i na More” (Karada ve Denizde) adlı Edebî Coğrafî Almanak’ının Yayın Kurulu üyesi olarak çalışmıştır[24][25]. yılında müellifin, yeni toprakların keşfi bağlamında bölgesel üretim kompleksleri ve demografik kaymalar konusunu kaleme aldığı Sibirya: XX. Yüzyıl adlı bilimsel popüler kitabı yayımlanmıştır[26]. Adjiev, Sibirya’nın çoğu insanî olan üretim, bilim ve kültür meselelerinin iç içe girdiği bir merkez olduğunu göstermiştir[26]. Fakat Adjiev’in de yazdığı gibi, Sibirya’nın keşfi sırasında devlet tarafından yapılan büyük ekonomik hataları dile getirmesinden dolayı[27], Sovyetler Birliği Komünist PartisiMerkez Komitesi’nin “kara listesine” alınmıştır[2]. Bugünlerde bu kitap, Rusya’nın bazı üniversitelerinde tavsiye edilen veya ek kaynak olarak kabul edilen eserler listesine dâhil edilmiştir[28][29][30][31].
Akademik kariyerinden vazgeçmek zorunda bırakılmış olan[2] Adjiev, tek başına Sibirya nehirlerinin derinliklerinde oluşan buzulların ve ağır suyun konsantrasyonunu araştırmaya devam etmiştir[32]. Bu araştırmalarının neticesinde, nükleer yakıt olarak kullanılabilinen döteryum yataklarının söz konusu edildiği, doğadaki ağır suyun konsantrasyonu tezi meydana çıkmıştır[33]. Hipotezin temel fikirlerini yılında "Buzul Araştırmaları" adlı bilimsel dergi[34] ile bazı diğer bilimsel popüler dergilerde yayınlamıştır[32][33]. “Daha önce açıklanmamış ve bilimsel olarak tanımlanmamış” olan bu ilginç hipotezin özü[33], uzmanların ilgisini çekmiştir[35]. Doçent unvanı aldıktan sonra, 2. Doktora Tezi çalışmalarını bırakmaya zorlanan[3][22][36] Adjiev, yılında "Vokrug Svetа" dergisinin Yayın Kurulu’nda çalışmaya başlamıştır.