Ünsüz Yumuşamasına Aykırı Sözcük
SES B&#;LG&#;S&#; KONU ANLATIM
Sesliler: Söylerken herhangi bir engelle kar&#;&#;la&#;madan ç&#;karlar.
-Kal&#;n sesliler:a,&#;,o,u &#;nce sesliler:e,i,ö,ü
-Düz sesliler:a,e,&#;,i Yuvarlak sesliler:o,ö,u,ü
-Geni&#; sesliler:a,e,o,ö Dar sesliler:&#;,i,u,ü
Sessizler:Söylerken engellerle kar&#;&#;la&#;&#;seafoodplus.info içinde söylerken ünlüyle birlikte söylenirler.
-Sert sessizler:f,s,t,k,ç,&#;,h,p
-Yumu&#;ak sessizler:Sertlerin d&#;&#;&#;ndaki sessizler
BÜYÜK ÜNLÜ(SESL&#;) UYUMU:
Kal&#;ndan (a,&#;,o,u) sonra kal&#;n,inceden (e,i,ü,ö) sonra ince seafoodplus.info&#;l yani temel kurald&#;r,yaln&#;z Türkçe sözcükler için geçerlidir.
Örn:a&#;aç,yenilgi,sürükleyici vb.
UYMADI&#;I HALDE TÜRKÇE OLANLAR:
-Temel &#;eklinden uzakla&#;t&#;klar&#; için uymayanlar
Örn:elma,hangi,anne vb.
-Uymayan ekler:Kal&#;p(de&#;i&#;mez,ba&#;ka &#;ekli olmad&#;klar&#; için) olduklar&#; için uymazlar.
Örn:-yor:istiyor
-ken:gelirken
-leyin:sabahleyin
-mt&#;rak:ye&#;ilimt&#;rak
-ki:ba&#;&#;ndaki
-da&#;:gönülda&#;
KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU:
Temel de&#;ildir,sonradan &#;stanbul Türkçe’sinin etkisiyle ortaya ç&#;km&#;&#;t&#;r.
-a,e,&#;,i den sonra a,e,&#;,i gelir.
-o,ö,u,ü den sonra o,ö,u,ü gelir.
B.Ü.U’YA UYUP K.Ü.U’YA UYMAYANLAR:
Örn:çamur,ya&#;mur,tavuk,kabuk vb.
NOT:Eklerin ve zamanla de&#;i&#;enlerin durumu B.Ü.U ile ayn&#;d&#;r.
ÜNSÜZ UYUMU / BENZE&#;MES&#; / SERTLE&#;MES&#;:
Sertle biten sözcü&#;e gelen ek (c,d,g) sert (ç,t,k)’le ba&#;lar.
Örn:di&#;-çi sokak-ta millet-çe kalk-t&#; d&#;&#;-tan
ÜNSÜZ YUMU&#;AMASI:
Sertle biten sözcük+ünlüyle ba&#;layan ek=ünsüz yumu&#;amas&#;
(p,ç,t,k) = (b,c,d,g)
örn: kitap-&#;>kitab&#; a&#;aç-&#;>a&#;ac&#;
yurt-u>yurdu renk-i>rengi
git-en>giden dert-ime>derdime
ÜNSÜZ YUMU&#;AMASINA AYKIRILIK:
1.Özel adlara gelen eklerin yaz&#;l&#;&#;lar&#;nda olmaz:
Örn:Ahmet-i>Ahmet’i Gemlik-e>Gemlik’e
seafoodplus.info&#; as&#;ll&#;larda olmaz:
örn: millet-e>millete tazyik-e>tazyike hukuk-u>hukuku sürat-i>sürati
kaset-i>kaseti
seafoodplus.info heceli sözcüklerde genelde olmaz:
örn:at-a>a ok-u>oku ip-e>ipe suç-u>suçu iç-e>içe vb.
Tek hecelilerde olanlar:
Örn:cep-i>cebi çok-u>ço&#;u taç-&#;>tac&#; kap-&#;>kab&#; yurt-u>yurdu
SES DÜ&#;MES&#;:
SESL&#; HARF&#;N DÜ&#;MES&#; (HECE DÜ&#;MES&#;/ÜNLÜ DÜ&#;MES&#;):
Örn:ileri-lemek>ilerlemek
Koku-lamak>koklamak
Uyu-ku>uyku
Burun-u>burnu vb.
SESS&#;Z HARF&#;N DÜ&#;MES&#;:
Sonu ‘k’ ile biten+küçültme eki ‘-cik,c&#;k’ =ünsüz dü&#;mesi
Örn:minik-cik>minicik
Ufak-c&#;k>ufac&#;k
SES TÜREMES&#;:
ÜNLÜ TÜREMES&#;:
Küçültme eki (-c&#;k,-cik) nin tek heceli sözcü&#;e gelmesiyle olu&#;ur.
Örn:genç-cik>gencecik
Az-c&#;k>az&#;c&#;k
Bir-cik>biricik
ÜNSÜZ TÜREMES&#;:
Yard&#;mc&#; eylemlerle yap&#;lan birle&#;ik eylemlerde:
Örn:af-etmek>affetmek
His-etmek>hissetmek
Zan-etmek>zannetmek vb.
DARALMA(SESL&#; DARALMASI):
‘y’ sessizini etkisiyle geni&#; ünlüler(a,e,o,ö)in dar ünlü(&#;,i,u,ü) durumuna geçerek daralmas&#;d&#;r.
Örn:de-yor>diyor
Ye-yor>yiyor
Söyle-yor>söylüyor vb.
KAYNA&#;MA:
&#;ki ünlü aras&#;na gelen ‘y,&#;,s,n’ sessizleriyle yap&#;l&#;r.
Örn:elma-&#;>elmay&#;
Karde&#;i-e>karde&#;ine
&#;ki-er>iki&#;er
Anne-i>annesi
ULAMA:
Ünsüzle biten sözcük+(arada noktalama i&#;areti olmamas&#; ko&#;uluyla)+ünlüyle biten sözcük=ulama
Örn:Ben,ak&#;am eve gelirken üç ekmek ald&#;m.
Arap atlar yak&#;n eder &#;ra&#;&#;.
VURGU:
SÖZCÜK VURGUSU:
Genelde sözcü&#;ün son hecesindedir.
CÜMLE VURGUSU:
Yüklemden önce gelen sözcüktedir.
SES KONUSUYLA &#;LG&#;L&#; GENEL B&#;LG&#;LER:
1.&#;ki ünlü yan yana gelmez:
Örn: &#;iir, &#;air, saat vb.
2.&#;lk hecelerde iki ünsüz yan yana gelmez:
örn: spor, plan vb.
3.&#;lk hece d&#;&#;&#;nda ‘o,ö’ bulunmaz:
örn:radyo,doktor,televizyon vb.
SES B&#;LG&#;S&#;YLE &#;LG&#;L&#; TEST SORULARI 1
1. Gurbete dü&#;mü&#;lerin ba&#;&#;na çöktü damlar
Son yolcunun gömüldü son ad&#;mlar&#;
Bekçi sert bir vuru&#; ile k&#;rd&#; kald&#;r&#;mlar&#;
Mezarda ölü gibi yaln&#;z kald&#;m odamda.
Yukar&#;daki dörtlükte a&#;a&#;&#;dakilerden hangisi yoktur?
a) Ünlü dü&#;mesi
b) Ünsüz benze&#;mesi
c) Ünsüz yumu&#;amas&#;na ayk&#;r&#; sözcük
d) Ünsüz yumu&#;amas&#;
e) Ünlü daralmas&#;
2. A&#;a&#;&#;daki cümlelerin hangisinde kayna&#;t&#;rma ünsüzü kullan&#;lmam&#;&#;t&#;r?
a) Arabay&#; pek h&#;zl&#; sürmez, dikkatli kullan&#;rd&#;.
b) &#;ehirde geceleyin ba&#;layan ya&#;mur, sabaha kadar sürdü.
c) Bahçesinde rengarenk çiçekler vard&#;.
d) Evin yan duvarlar&#; ve balkonu kal&#;n sarma&#;&#;klarla örtülmü&#;tü.
e) Elinde bir demet çiçekle odan&#;n kap&#;s&#;na geldi.
3. Pencerenden bir gül att&#;&#;&#;n zaman
I&#;&#;klarla dolacak kalbimin içi
Bu dizelerde a&#;a&#;&#;daki ses olaylar&#;ndan hangisi yoktur?
a) Ünsüz benze&#;mesi
b) Ünsüz yumu&#;amas&#;
c) Ulama
d) Ünsüz yumu&#;amas&#;na ayk&#;r&#;l&#;k
e) Ünlü türemesi
4. A&#;a&#;&#;dakilerin hangisinde alt&#; çizili sözcükte kayna&#;t&#;rma ünsüzü yoktur?
a) Ne halden anlayan bulunur
b) Bir kere sevdaya tutulmaya gör
c) Bir de saçlar&#;n dü&#;mü&#; yüzüne
d) Bir me&#;aledir pervaneyim ona
e) Sensiz uykuyu haram bilen için
5. Vurulup tertemiz aln&#;ndan uzanm&#;&#; yat&#;yor
Bir hilal u&#;runa, ya Rab, ne güne&#;ler bat&#;yor
Bu dizelerde a&#;a&#;&#;dakilerden hangisi yoktur?
a) Ünlü dü&#;mesi
b) Ulama
c) Küçük ünlü uyumuna ayk&#;r&#; sözcük
d) Ünsüz yumu&#;amas&#;
e) Ünsüz yumu&#;amas&#;na ayk&#;r&#;l&#;k
1. Yelpaze çevrilir gibi birden dönü&#;leri,
2. &#;&#;veyle devrili&#;, saç&#;l&#;&#;, örtünü&#;leri,
3. Raks ortas&#;nda bir durup oynar, yürür gibi,
4. Yaln&#;z ben duyuyordum sirenleri
5. Her kalbi dolduran güle, her senden: Ole!
6. Numaral&#; dizelerin hangisinde ünlü dü&#;mesi yoktur?
a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5
7. Sararken aln&#;m&#; yoklu&#;un tac&#;
Gönülden silindi ne&#;eyle ac&#;
Kalbe muhabbette buldum ilac&#;
Ben de müridinim i&#;te Mevlana
Bu dörtlükte a&#;a&#;&#;dakilerden hangisi yoktur?
a) Ünsüz benze&#;mesi
b) Ünlü dü&#;mesi
c) Ünsüz de&#;i&#;imi
d) Büyük ünlü uyumuna ayk&#;r&#; sözcük
e) Ünlü daralmas&#;
8. A&#;a&#;&#;da verilen cümlelerin hangisinde ses dü&#;mesi yoktur?
a) Onun ba&#;r&#; zaten yaral&#;d&#;r.
b) O da bu ak&#;am geliyor.
c) Hasta sabaha kadar inledi.
d) Burada o&#;lu onu savunmada.
e) Bo&#;aziçi yal&#;lar&#;nda geçti, ömrüm.
9. A&#;a&#;&#;daki cümlelerde alt&#; çizili sözcüklerin hangisi “ünsüz de&#;i&#;imi”ne örnek olmaz?
a) Hadi seni yeme&#;e götüreyim?
b) Bu havada da&#;a t&#;rmanmak istiyorum.
c) Sabahlar&#; bal&#;&#;a ç&#;karlar.
d) Çocu&#;un ruh sa&#;l&#;&#;&#; bozulmu&#;tu.
e) Böbre&#;inin birini ameliyatla ald&#;lar.
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.
Dizedeki i&#;aretli yerlerde görülen ses olay&#;, a&#;a&#;&#;dakilerden hangisinde görülmez?
a) Sabahtan u&#;rad&#;m ben bir güzele.
b) Sar&#; etek giymi&#; gonca k&#;sarak.
c) Deli gönül abdal olmu&#;.
d) Saç&#;n çözüp benim için a&#;lar m&#;s&#;n?
e) Uçtuk Mohaç ufkunda görünmek hevesiyle.
CEVAPLAR: 1.e 2.d 3.e 4.c 5.d 6.e 7.e 8.b 9.b b
SÖZCÜGÜN YAPISI
KÖK:
Kök, bir sözcüktür ve bir heceden veya birden çok heceden olu&#;abilir.
Sözcü&#;ün anlaml&#; en küçük parças&#;.
Bölünemez.
Türetme ekini almam&#;&#;t&#;r.örn: var-&#;m,yok-um
Kapatarak bulunur.
Normal kullan&#;m: Kök+ek
örn:
yap-&#;m, çek-im
Kökler genel olarak ikiye ayr&#;l&#;r:
a) Ad (ad soylu) kökleri:
ad, s&#;fat, zamir, edat , ba&#;laç, ünlem olan sözcüklerin kökleridir.
Örn:
Da&#;, güzel, hemen, ben, ile, evet…
b) Eylem (fiil) kökleri:
i&#;, olu&#;, hareket bildiren sözcük kökleridir.
Örn:
At-, yaz-, sor- , oku-…
GÖVDE:
Kök+yap&#;m eki=gövde
Kökle gövde anlamca birbiriyle ili&#;kili ancak kar&#;&#;lad&#;klar&#; kavramlar,varl&#;klar de&#;i&#;iktir.
Örn:
var-l&#;k-l&#;, yok-luk, yok-sul-luk
Ben adam&#; böyle yoklar&#;m.
var olur mu?
EK:
Kök veya gövdelere gelerek ya yeni bir sözcük türetirler ya da sözcü&#;ün cümle içindeki i&#;lerli&#;ini art&#;r&#;rlar.
Ekler tek ba&#;lar&#;na bir anlam ta&#;&#;maz ve kullan&#;lmaz.
Yeni sözcükler yapan YAPIM ekleri.
Sözcü&#;e i&#;lerlik katan ÇEK&#;M ekleri.
ÇEK&#;M EKLER&#;:
Eklenince cümle içindeki di&#;er sözcüklerle ili&#;kiye sokar.
Sözcüklerin cümle içinde kullan&#;lmalar&#;n&#; sa&#;lar.
Anlam de&#;i&#;mez.
Sözcü&#;e i&#;lerlik kazand&#;r&#;r.
Türü de&#;i&#;mez.
Sözcü&#;ün cümledeki görevini belirler.
D&#;&#;ar&#;daki sözcü&#;ü cümleye çeker.
&#;S&#;M ÇEK&#;M EKLER&#;:
(ADLAR KONUSU &#;Ç&#;NDE GEN&#;&#; B&#;R B&#;Ç&#;MDE &#;&#;LENECEK)
Adlar&#;n sonlar&#;na gelerek di&#;er sözcüklere ba&#;larlar.
Cümle içindeki durumlar&#;n&#; belirten
Adlara cümlede görev veren veya anlam&#;n&#; türlü yönlerden belirginle&#;tiren
Yeni adlar türetmeyen eklerdir.
Örn:
S&#;ra - lar, masa – ya,
F&#;&#;L ÇEK&#;M EKLER&#;:
(EYLEMLER KONUSU &#;Ç&#;NDE GEN&#;&#; B&#;R B&#;Ç&#;MDE &#;&#;LENECEK)
Eylemlere gelen çekim ekleridir.
Eylemden yeni bir eylem türetmezler.
Eylemlere gelen zaman, dilek ve ki&#;i ekleridir.
Örn:
Yar&#;n gel - ecek - im
zaman eki ki&#;i eki
Gel - meli - ler
zaman eki ki&#;i eki
YAPIM EKLER&#;:
Sözcü&#;ün anlam&#;n&#;, kimi kez de türünü de&#;i&#;tirirler.
Eklenince yeni sözcükler türetir.
Yeni adlar,eylemler.
Anlam de&#;i&#;ikli&#;i.
Tür de&#;i&#;ikli&#;i.
ADDAN AD
-Ad kökünden veya gövdesinden yeni adlar türetir.
-Addan ad türetir.
Örn:ba&#;-l&#;k-l&#;,Türk-çe,e&#;-siz …
a a a a a a a
Göz-de ö&#;renci.
ADDAN EYLEM
-Ad kökünden veya gövdesinden eylemler türetir.
Örn:oyun-a,ta&#;-la,ye&#;il-er …
a e a e a e
EYLEMDEN EYLEM
-Eylem kök veya gövdelerinden eylemler türetir.
Örn:gül-ü&#;,gül-ü&#;-me,kov-ala …
e e e e e e e
EYLEMDEN AD
Eylem kök veya gövdelerinden adlar türetir.
örn:dur-ak,a&#;la-mak,yor-gun-luk
e a e a e a a
Kaz-&#; çal&#;&#;malar&#;.
BAS&#;T, TÜREM&#;&#;, B&#;RLE&#;&#;K SÖZCÜKLER
Basit, türemi&#;, bile&#;ik sözcüklerinin ortaya ç&#;kmas&#;n&#;n nedeni anlatma endi&#;esidir.
BAS&#;T (YALIN) (KÖK)
Yap&#;m eki almam&#;&#; olan sözcükler
Uyar&#;: çekim ekleri yeni sözcükler yapmad&#;klar&#; için basit sözcükler çekim eki alsalar da kök durumundad&#;rlar.
Örn:
Ses , ses – i – miz - i
a (kök) a ç.e ç.e. ç.e
yer, gök, su v.b. (basit ad)
güzel, sert v.b. (basit s&#;fat)
dal-,gör- v.b. (yal&#;n eylem)
Uyar&#;: “ikili kök / ortak kök”, hem ad kökü hem de eylem kökü olarak kullan&#;labilen köklerdir:
Örn:
“boya” ad kökü oldu&#;u gibi “boya-” eylem köküdür.
“ac&#;” ad kökü oldu&#;u gibi “ac&#;-” eylem köküdür.
Sabahtan beri dola&#;maktan ayaklar&#;m a&#;r&#;d&#;.
Gençler köy meydan&#;nda ne&#;eyle güre&#;ti.
Aç&#;kta kalan süt ek&#;imi&#;ti.
Koca evi, bir günde boyad&#;lar.
Ancak, hem isim hem de fiil olarak kullan&#;lan “yaz, yüz, yol” gibi sözcükler ikili kök de&#;il “seste&#;” tir.
TÜREM&#;&#; (GÖVDE)
Yap&#;m eki alm&#;&#; sözcük
Yap&#;m eki olarak yeni anlam kazanm&#;&#; sözcük
Gövde kökle ilgili; ancak kar&#;&#;lad&#;&#;&#; varl&#;k yönünden farkl&#;d&#;r.
Örn:
Uyku,bo&#;luk, kalemlik, yolcu …(türemi&#; ad)
Olgunla&#;-, oyna-, gülü&#;- … (türemi&#; eylem)
Yayl&#;, sulu, … (türemi&#; s&#;fat)
B&#;RLE&#;&#;K
Birden çok sözcü&#;ün aralar&#;na bir ek veya sözcük germeyecek biçimde birle&#;mesi
Anlamca de&#;i&#;ikli&#;e u&#;rarlar.
Örn:
Galatasaray, Fenerbahçe, Be&#;ikta&#;, cumartesi, Ye&#;il&#;rmak, (birle&#;ik ad)
Aç&#;kgöz, vurdumduymaz, uzun boylu adam, geni&#; bahçeli ev, boyu uzun adam (birle&#;ik s&#;fat)
Konu&#;abilir, gelivermi&#;, bakakald&#;, öleyazd&#;m, yard&#;m edelim, hasta olursun, gözden geçir, ba&#; vurmu&#; (birle&#;ik eylem)
SÖZCÜ&#;ÜN YAPISI (EK,KÖK,GÖVDE) &#;LG&#;L&#; TEST SORULARI 1
1. A&#;a&#;&#;daki dizelerde geçen alt&#; çizili sözcüklerden hangisi, i&#;levi bak&#;m&#;ndan ötekilerden farkl&#; bir ek alm&#;&#;t&#;r?
a) Benim do&#;du&#;um köyleri
Geceleri e&#;k&#;yalar basard&#;
b) Kur&#;unlar s&#;k&#;l&#;r göklere do&#;ru
Serçe yavrular&#; yuvas&#;nda titrer
c) Kediler hal&#;lar&#; parçal&#;yor
K&#;rm&#;z&#; bir &#;&#;&#;k dü&#;üyor yere
d) Aln&#;ndan öpmeye gidiyorum
Evleri balkonsuz yapan mimarlar&#;n
e) Önce çaresizlik çald&#; kap&#;lar&#;
Sonra da yoksulluk
2. “Hem ad hem de eylem olarak kullan&#;lan, aralar&#;nda anlam ili&#;kisi olan köklere ortak (kökte&#;) kök denir.”
A&#;a&#;&#;daki cümlelerde alt&#; çizili sözcüklerden hangisi kökte&#; sözcüktür?
a) Her zaman oldu&#;u gibi güre&#;çimiz birinci oldu.
b) Her toplumun kendine özgü töreleri var.
c) Sonunda dünyadaki duvarlar y&#;k&#;ld&#;.
d) Adam&#;n sald&#;rgan bir ki&#;ili&#;i vard&#;.
e) Aram&#;zdaki ileti&#;im tamamen bitmi&#;ti.
3. A&#;a&#;&#;daki cümlelerin hangisinde “-mi&#;” eki, farkl&#; bir görevde kullan&#;lm&#;&#;t&#;r?
a) Uslanm&#;&#; gönüllerde ate&#;ler yans&#;n.
b) &#;air, de&#;inilmemi&#; konulara de&#;inmeli.
c) Ü&#;ümü&#; ellerini ovu&#;turmaya ba&#;lad&#;.
d) Bir kö&#;ede okunmu&#; kitap satard&#;.
e) A&#;lamakm&#;&#; kaderi, ben ne yapay&#;m!
4. A&#;a&#;&#;daki dizelerin hangisindeki alt&#; çizili sözcük, hem yap&#;m hem de çekim eki alm&#;&#;t&#;r?
a) Belirsiz bir soluk al&#;p veri&#;in var.
b) Bir sevdi&#;in vard&#;, duyard&#;m.
c) Senden kopard&#;m çiçeklerin en solmaz&#;n&#;
d) Yar&#;m b&#;rak&#;lm&#;&#; bir sevgimiz var
e) Sana be&#;endirmek zorunday&#;m kendimi
5. A&#;a&#;&#;dakilerin hangisinde alt&#; çizili sözcük, ald&#;&#;&#; ekle tür de&#;i&#;ikli&#;ine u&#;ram&#;&#;t&#;r?
a) Ön bahçeye elma fidanlar&#; dikilmi&#;ti.
b) Sessizlik, sinirlerimizi y&#;pratmaya ba&#;lad&#;.
c) Mahalledeki yang&#;n herkesi tela&#;land&#;rd&#;.
d) Sa&#;l&#;k sorunlar&#; nedeniyle i&#;ten ayr&#;ld&#;.
e) Karde&#;im giyinmi&#;, bizi bekliyordu.
6. A&#;a&#;&#;dakilerin hangisinde alt&#; çizili sözcük, iyelik eki almam&#;&#;t&#;r?
a)
Ünsüz Yumuşamasına Aykırılık Nedir?
Türkçenin telaffuz kuralları gereği bir kelimenin sonundaki sert ünsüzler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında genellikle yumuşama eğilimi gösterir. Bunun için kelime sonundaki &#;p, ç, t, k&#; sert ünsüzlerine, herhangi bir ünlü ile başlayan ek getirdiğimiz zaman bu sessizler yumuşayarak &#;b, c, d, ğ&#; harflerine dönüşür. Hem yazı dilinde hem de konuşma dilinde meydana gelen bu ses olayını Türkçede &#;ünsüz yumuşaması&#; olarak adlandırırız. Örneğin &#;çiçek&#; kelimesine &#;-e&#; yönelme hâl ekini getirdiğimizde &#;çiçeğ-e&#; olur, yani &#;-k&#; ünsüzü yumuşayarak “-ğ” ünsüzüne dönüşür.
Dilimizin ses bilgisi (fonetik) özellikleri, bazı istisnaları da içermektedir. Onlardan biri de ünsüz yumuşaması olması gereken bazı kelimelerde bu yumuşamanın gerçekleşmemesidir. Normalde kelimenin sonundaki sert sessize ünlü ile başlayan bir ek getirdiğimizde veya başla bir tarifle sözcüğün sonundaki sert ünsüz iki ünlü arasında kaldığında onun &#;b, c, d, ğ&#; ünsüzlerinden birine dönüşmesi gerekir. Fakat bazı kelimelerde bu gerçekleşmemektedir. Bu duruma &#;ünsüz yumuşamasına aykırılık&#; denilmektedir.
Türkçede dört durumda ünsüz yumuşaması gerçekleşmez. Şimdi sırayla bu durumları açıklayıp, örneklerle anlatmaya çalışalım:
1) Yabancı Kelimelerde Ünsüz Yumuşaması Olmaz:
Dilimize yabancı dillerden girmiş olan kelimelerin sonunda bulunan sert ünsüzlere, ünlü ile başlayan bir ek getirdiğimizde bu ünsüzlerde genellikle yumuşama görülmez.
ÖRN:seyahat-e > seyahate, sanat-ın > sanatın
tabiat-a > tabiata, jilet-e > jilete
merak-ım > merakım, anket-i > anketi
millet &#; i > milleti, devlet-in > devletin
hukuk-un > hukukun, medeniyet-in > medeniyetin
NOT: Bazı kelimeler Türkçeleştiği için yabancı bir kelime gibi görünmeyebilir ve özellikle Arapça ve Farsçadan dilimize giren kelimelerde bu konuda ikilem yaşamak mümkündür. Kelimenin özgün hâlinde &#;yani hangi dile aitse o dildeki şeklinde&#; eğer sonunda yumuşak ünsüzler varsa, dilimizde de o kelimelere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde yumuşama görülür. Çünkü zaten bu kelimeler Türkçemizin ses yapısına uygun olsun diye sert ünsüzle bitmiştir. Bunun dışındaki yabancı kelimelerde genellikle ünsüz yumuşaması görülmez. Bu kelimeler bu kuralın istisnasıdır.
ÖRN:kitap-a > kitaba, kalp-im > kalbim
mantık-ı > mantığı, renk-i > rengi
harç-ı > harcı, kağıt-ı > kağıdı
katip-i > katibi, cevap-ım > cevabım
2) Özel Adlarda Ünsüz Yumuşaması Olmaz:
Özel adların sonundaki sert ünsüzler, ünlüyle başlayan bir ek alsalar bile bu kelimelerde ünsüz yumuşaması olmaz. Bu kelimelerin yazılışları da kendileri gibi özeldir ve hiçbir şekilde değişikliğe uğramazlar. Yani bu kelimeler ünsüz yumuşamasına aykırılık göstermektedir.
ÖRN:Zonguldak-ı > Zonguldak’ı, Edremit-e > Edremit’e
Atatürk-ün > Atatürk’ün, Polat-ın > Polat’ın
Sevtap-ı > Sevtap’ı, Uluç-un > Uluç’un
3) Tek Heceli Sözcüklerde Genellikle Yumuşama Olmaz:
Tek heceli sözcüklerin sonundaki sert ünsüzlere, ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde çok büyük ihtimalle ünsüz yumuşaması meydana gelmez.
ÖRN: ot-u > otu, kat-ı > katı
at-ı > atı, ok-u > oku, suç-u > suçu
tek-i > teki, alt-ı > altı, ak-ı > akı
Tek heceli kelimeler ünsüz yumuşamasına uğrayınca çok farklı anlamda başka bir kelime ile karışma ihtimali ortaya çıkmaktadır. Bunun için istisnaları hariç tek heceli kelimeler ünsüz yumuşamasına aykırılık gösterirler. Örneğin &#;at&#; kelimesine &#;-a&#; hal ekini getirdiğimizde &#;ada&#; olmaz. Çünkü yeni bir kelime ortaya çıkar.
NOT: Bazı tek heceli kelimeler, yukarıda bahsedildiği gibi istisna bir şekilde ünsüz yumuşamasına uğrayabilirler. Mesela &#;çok&#; kelimesine ek geldiğinde &#;çoğu&#; olabilir. Bu durum çok sınırlı sayıda kelimede görülür.
4) Bazı Türkçe Kelimelerde Yumuşama Olmaz:
İstisna kabul edilecek bazı Türkçe kökenli kelimelerde de ünsüz yumuşamasına aykırılık görülür. Bunun sebebi canlı bir varlık olan dilimizin hem konuşma hem de yazı dilinde böyle bir eğilim olmasıdır.
ÖRN:kanıt-ı > kanıtı, yanıt-a > yanıta
yakıt-a > yakıta, anıt-ı > anıtı
yaşıt-ı > yaşıtı, kesit-i > kesiti
NOT: Yukarıdaki tüm kuralları uygularken kelimenin okunuşuna dikkat etmemiz gerekir. Eğer ünsüz yumuşaması yapıldığında kelime size anlamsız veya yanlış geliyorsa, o kelimede ünsüz yumuşaması yapmamak doğru olacaktır.
Orkun KUTLU
Ünsüzlerin Nitelikleri
Ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslere ünsüz denir.
Dilimizde yirmi bir ünsüz vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z
Ünsüzler ses tellerinin titreşime uğrayıp uğramamasına göre iki gruba ayrılır:
1. Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüzlere yumuşak (ötümlü, tonlu) ünsüzler adı verilir: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
2. Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlere sert (ötümsüz, tonsuz) ünsüzler denir: ç, f, h, k, p, s, ş, t
Kökeni Türkçe olan kelimelerin sonunda b, c, d, g ünsüzleri bulunmaz. Ancak anlam farkını belirtmek üzere ad, od, sac gibi birkaç kelimenin yazılışında bu kurala uyulmaz: ad (isim), at (binek hayvanı); od (ateş), ot (bitki); sac (yassı demir), saç (kıl).
Dilimizdeki hac, şad, yâd gibi birkaç örnek dışında, alıntı kelimelerin özgün biçimlerinin sonlarında bulunan yumuşak ünsüzler sertleşir: kitap (<kitab), sebep(<sebeb); bant (<band), bent (<bend), cilt (<cild), etüt (<etüd), metot (<metod), standart (<standard); ahenk (<aheng), hevenk (<aveng), renk (<reng) seafoodplus.info gibi alıntılar ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında kelime sonlarındaki sert ünsüzler yumuşar: kitap / kitabı, sebep / sebebi; bant / bandı, bent / bendi, cilt / cildi, etüt / etüdü, metot / metodu, standart / standardı; ahenk / ahengi, hevenk / hevengi, renk / rengi vb.
UYARI: Bazı alıntı kelimelerde yumuşama olmaz: ahlak / ahlakın, cumhuriyet / cumhuriyete, evrak / evrakı, hukuk / hukuku, ittifak / ittifaka, sepet / sepeti, tank / tankı vb.
Çok heceli kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında sonlarında bulunan p, ç, t, k ünsüzleri yumuşayarak b, c, d, ğ’ye dönüşür: kelep / kelebi; ağaç / ağacı, kazanç / kazancı; geçit / geçidi, kanat / kanadı; başak / başağı, bıçak / bıçağı vb. Ancak birden fazla heceli olduğu hâlde sonlarındaki ünsüzleri yumuşamayan kelimeler de vardır: anıt / anıtı, bulut / bulutu, kanıt / kanıtı, ölçüt / ölçütü vb.
Tek heceli kelimelerin sonunda bulunan p, ç, t, k ünsüzleri ise iki ünlü arasında korunur: ak / akı, at / atı, bük / bükü, ek / eki, et / eti, göç / göçü, ip / ipi, kaç / kaçıncı, kök / kökü, ok / oku, ot / otu, saç / saçı, sap / sapı, suç / suçu, süt / sütü seafoodplus.info karşılık tek heceli olduğu hâlde sonlarındaki ünsüzleri yumuşayan kelimeler de vardır: but / budu, dip / dibi, gök / göğü, kap / kabı, kurt / kurdu, uç / ucu, yurt / yurdu vb.