Yapılarına Göre Kelimeler

ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ: ВОПРОСЫ СОВРЕМЕННОГО ЯЗЫКОЗНАНИЯ / МИНСАФИНА А. И., ХАЯТИ ДЕВЕЛИ. / [email protected] / УДК

Linguistical structures of scientific terminology of the Turkic languages in a comparative aspect2

Лингвистические особенности научной терминологии тюркских языков в сравнительном аспекте1

Karçilaçtirmali olarak Türk dillerinde bilimsel terimlerin dil yapilari3

Минсафина Алина Ильдаровна, Хаяти Девели

Стамбульский университет [email protected] DOI: /

АННОТАЦИЯ

Терминология — это особый лексический пласт, используемыи в определеннои научнои сфере. Термины, как правило, однозначны и служат для оформления, упорядочения и сохранения научных знании. Тюркские языки до XIX века развивались в едином культурном континууме, поэтому терминология в каждом из тюркских языков до XIX века прошла аналогичные этапы развития. С образованием Советского Союза в и Турецкои Республики в году развитие тюркских языков продолжилось в разных направлениях. Развитие терминологии также стало приобретать отличительные черты. В даннои статье рассматривается процесс развития терминологии в тюркских языках с начала XX века до сегодняшних

ABSTRACT

Terminology is a specific part of lexicology. They prevent ambiguity and help in organizing and preserving the knowledge. Till the 19th century the Turkic languages were developing in the same cultural environment, so their terminology also went through the same development stages. With the establishment of the Soviet Union in and the Republic of Turkey in , the development of terminology in the Turkic languages continued in different directions since the languages were involved in different language politics and language planning processes. This article focuses on the ways of creating terminology in the Turkic languages since the beginning of the 20th century to the present day. The basic material of this research is linguistic and physics-mathematics terminology

1 Данное исследование было проведено в рамках докторской диссертации «Возможности и методы создания общей терминологии в тюркских языках» (£agdap Türk DiUerinde Ortak Terminoloji Geliptirme imkan ve Yöntemleri).

2 This research was carried out as a part of doctoral dissertation "Possibilities and Methods for Creating Common Terminology for the Turkic Languages" (£agdap Türk Dillerinde Ortak Terminoloji Geliptirme imkan ve Yöntemleri).

3 Bu ara^tirma, £agdap Türk Dillerinde Ortak Terminoloji geliptirme imkan ve Yöntemleri adli doktora tezi ferfevesinde yapilmi^tir.

MODERN ORIENTAL STUDIES ^ № ^

СОВРЕМЕННЫЕ ВОСТОКОВЕДЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ISSN . ig35 (OnL,nE]

INTERNATIONAL SCIENCE JOURNAL I МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ

дней. Материалом для исследования послужила лингвистическая и физико-математическая терминология пяти тюркских языков (азер-баиджанскии, казахскии, татарскии, турецкии, узбекскии). Для анализа лингвистических осо-бенностеи терминологии в упомянутых языках были выделены четыре основных способа образования научнои терминологии. В результатах дается информация о том, насколько часто используется каждыи из способов создания терминологии, рассматриваются общие и отличительные языковые черты научнои терминологии в пяти тюркских языках.

Ключевые слова: тюркские языки, терминология, способы образования терминологии

Для цитирования: Минсафина А. И., Де-

вели Х. Лингвистические особенности научной терминологии в тюркских языках в сравнительном аспекте. Современные востоковедческие исследования. ; 3(2):

OZET

Terimler, belli bir konu alaninda ozel anlama sahip olan sozcUklerdir. Anlam bulanikligini onleyen terimler, tek anlama sahip olup uzmanlik alanindaki konularin duzenlenmesinde, bilginin biçim-lendirilmesinde ve ona ulaçilmasinda yardimci olan unsurlardir. XIX. yuzyila kadar ayni kUlturel çerçevede geliçen Turk dillerinin bilimsel termi-nolojileri de bu doneme kadar ayni geliçme evrelerin-den geçmiçtir. yilinda Sovyetler Birligi'nin ve yilinda Turkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasiyla Turk dillerinin geliçimi farkli yollardan gitmiç ve terimbilimin geliçme sureçleri de farklilaçmaya baçlamiçtir. Bu çaliçmada günümüzden XX. yuzyilin bailarina kadar olan sureçte Turk dillerinde terim yapma konusunda hangi yollarin takip edildigi ana hatlariyla degerlendirilecektir. Çaliçmanin temel malzemesini beç Turk dilinin (Azerbaycan Turkçesi,

of five Turkic languages (Azerbaijani, Kazakh, Tatar, Turkish, Uzbek). In order to analyze the linguistic structures of terminology in the Turkic languages, four main ways of creating terminology were identified. The results provide the information on how often each of the ways of terms formation is used in every language and examines common and distinctive linguistic features of scientific terminology in five Turkic languages.

Keywords: Turkic languages, terminology, ways of creating terminology

For citation: Minsafina A. I., Develi H. Lin-guistical structures of scientific terminology of the Turkic languages in a comparative aspect. Modern oriental studies. ; 3(2):

Kazakfa, Tatarca, Türkiye Türkfesi, Özbekfe] dilbilim ve fizik-matematik terimleri olü^türmaktadir. Adi gefen be§ Türk dilindeki terimlerin dil yapilarini incelemek amaciyla 4 temel terim yapma yolü belir-lenmi^tir. £ali§manin sonüf kisminda, bü terim yapma yollarinin hangi dilde ne kadar fok küllanildigi, Türk dillerindeki terimlerin dil yapilarinin ortak ve ortak olmayan ozellikleri gosterilmi^tir.

Anahtar kelimeler: Türk dilleri, terminoloji, terim yapma yollari

Atif ifin: Minsafina A. I., Develi H. Karpilaptirmali olarak Türk dillerinde bilimsel terimlerin dilyapilari. Modern oriental stüdies. ; 3(2].

ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ: ВОПРОСЫ СОВРЕМЕННОГО ЯЗЫКОЗНАНИЯ / МИНСАФИНА А. И., ХАЯТИ ДЕВЕЛИ. I [email protected] I УДК

GÍRÍ$

Terimler, bir bilim alanindaki uzmanlar arasinda etkin bir ileti^im saglamak ifin gereken leksik unsurlardir. Dilbilim Sözlügü, terimi "belli bir konu alaninda özel bir anlami olan sözcük" olarak tanimlar ve terimlerin uzmanlar arasinda "anlam bulanikligini" Onledigini, "kavramlarin

saydamlapmasini ve tekanlanlamligini" saglayarak "uzmanlik alanindaki konularin düzenlenmesinde, bilginin bipimlendirilmesinde ve ona ulapilmasinda" rol oynadigini dile getirir [Imer, Kocaman, Ozsoy, , S. ].

Türk dilleri XIX. yuzyila kadar ayni kültürel ferfevede geli^tigi ifin bu fali^mada ele alinacak Türk dillerindeki (Azerbaycan Turkfesi, Kazakfa, Tatarca, Turkiye Turkfesi, Ozbekfe) bilimsel terminolojinin de XIX. yuzyila kadar ayni geli^me evrelerinden geftigini soylemek mumkundur. X. yuzyila kadar toplumsal hayat tarzlari, dini inanflar ferfevesinde farkli terminolojik soz varliklarinin geli^tigi gunumuze kadar gelebilen belgelerden anla^ilsa da4 bu yuzyildan itibaren Turk halklari arasinda Islamligin yayilmasiyla birlikte esasen Arapfa temelli bilim terminolojisi yerle^meye ba^lami^, bu ortak Islami bilim terminolojisi XIX. yuzyilin ortalarina kadar birfok bilim dalinda varligini surdurmu^ttir.

yilinda Sovyetler Birligi'nin ve yilinda Turkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasiyla Turk dillerinin geli^imi farkli yollardan gitmi^ ve terimbilimin geli^me surefleri de farklila^maya ba^lami^tir. Yeni kurulan Turkiye Cumhuriyeti'nde terimbilim, 'den itibaren ba^latilan Turk Dil Devrimi sureci ferfevesinde geli^mi^tir. Bu donem ifinde Arapfa ve Farsfanin Turkiye Turkfesi uzerindeki etkisi azaltilmi^, Turkfe koklerden

Turkçe eklerle terim turetilmip; kimi zaman da Latin - Grek menpeli terimler alinmiptir. Sovyetler Birligi'ndeki Turk dillerinde ise terim standartlapma çalipmalari baplamiptir. Baskakov []'a gore Azerbaycan Turkçesi, Kazakça, Tatarca ve Ozbekçe gibi Turk dillerinde ana dil kullanimi orta ogretim ile sinirli oldugu için bu dillerde tum bilim alanlarinda terminoloji geliptirilmesi zorunlu degildi. Ihtiyaç duyulan sosyo-politik ve ilmi-teknik terminolojiye ek olarak soz konusu Cumhuriyetin ekonomisi veya kulturunde genip bir pekilde temsil edilen ozel alanlar için terminoloji geliptirilmesi yeterliydi, mesela Ozbekistan'da pamuk ve ipekbocegi yetiptiriciligi, Azerbaycan'da petrol, Kazakistan'da sigir yetiptiriciligi gibi. Arapça ve Farsça kokenli kelimelerin kavrama tekabul ettigi durumlarda bu kelimeler terim olarak birakilsa da Turk dillerine Rus dilinden ve Rus dili araciligiyla Bati dillerinden pek çok yeni terim girmiptir. Bu alinti terimler Turk dillerinin kurallarina uyularak alinmip olsa da bu sureç içinde terimlerle birlikte bazi yapim ekleri de odunçlenmip; Turk yapim ekleri nadir kullanilmiptir.

Bu çalipmada yer alan bep Turk dilinden dordu (Azerbaycan Turkçesi, Kazakça, Tatarca ve Ozbekçe) terminoloji geliptirme surecinde Sovyet politikalarina paralel olarak Rusçadan etkilenmip oldugundan, Rus dilindeki terim olupturma yontemlerinin gozden geçirilmesi onemlidir. Rus terimbilimci S. Grinev-Grineviç [] terim olupturma yontemlerini dort baplik altinda toplamip olup bunlar, semantik, morfolojik, sentaktik ve morfo-sentaktik yontemlerdir

Azerbaycanli bilim adami Gasimov [], terim olupturma yontemlerinin sozcuk turetme

4 Eski Turk inanç sistemi ve hayat tarzi ile Budist ve Manihaist Uygurlarin inanç ve hayat tarzlari Islamlapmadan onceki baplica iki kultur havzasini oluptururlar. Dolayisiyla bilhassa dini literaturde onemli farklilapmalar gorulur. Bk.: Arat, R. R. Uygurlarda Istilahlara Dair // Turkiyat, VII-VIII/1, S.

MODERN ORIENTAL STUDIES ^ № ^

СОВРЕМЕННЫЕ ВОСТОКОВЕДЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ISSN . 1g35 (ONL,NE]

INTERNATIONAL SCIENCE JOURNAL I МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ

prensiplerine benzedigini dile getirerek, Azerbaycan dilinde be$ terim olu^turma yolunu gostermektedir: 1) semantik yol; 2) morfolojik yol; 3) sentaktik yol; 4) kopya5 (yabanci dilden terimi birebir çevirme); 5) kisaltma. S. Sadiqova [] da Azerbaycan dilinde ayni terim olu^turma yontemlerini vermektedir.

Tatarcada bili^im terimleri uzerine yapilan çali^mada 5 terim yapma yontemi siralanmi^tir: 1) dilin mevcut soz varligindaki sozcukleri terim olarak kullanma; 2) dilin iç kaynaklari temelinde terimler olu^turma (kok+ek; kok+kok); 3) diger Turk dillerinden terim alma; 4) Turkçe di^indaki dillerden terim alma; 5) çeviri (kopya) yoluyla terim olu^turma [Сулеиманов, Галимянов, ].

Kazakçada alti temel terim olu^turma yontemi mevcuttur: 1) semantik (Kazakça sozcuklerin terim kavramini açiklamak için kullanilmasi); 2) morfolojik yontem; 3) sentaktik yontem; 4) kisaltma; 5) kopya; 6) odunçleme [Аитбаиулы, ].

H. A. Dadaboyev [], Özbek dilinde terim yapma yollari olarak morfolojik (ekler yardimiyla), sentaktik ve semantik yollarin kullanildigini dile getirmektedir.

Turkiye Turkçesinde terim yapma yollari uç farkli kaynakta açiklanmi^tir. Terim uretilmesi uzerine yapilmi^ ilk teorik çali^mada Özdemir [, S. 23] terim yapma yollarini dort ba^lik altinda toplami^tir: Turetme, birle^tirme, birden çok sozcukle kar^ilama ve anlam aktarimi.

Zulfikar [], Terim Sorunlari ve Terim Yapma Yollari adli çali^masinda 7 farkli terim yapma yolu tespit etmi^tir: 1) Yapim ekleriyle kok ve govdelerden terim turetme; 2) kelime birle^tirme; 3) kelime turlerini degi^tirme; 4) genel dilden kelime aktarma; 5) halk agizlarindan kelime aktarma; 6) tarihî Turkçe metinlerden kelime

aktarma; 7) ya^ayan Turk lehçelerinden yararlanma. Zulfikar'a gore terim soz varliginin geli^tirilmesi için standart dil soz varligi di^inda, halk agzi, tarihi Turkçe metinler ve ya^ayan Turk dillerinden de istifade edilmelidir [Zulfikar, , S. ].

Turkiye'de terimbilim uzerine yayimlanan en son çali^ma da Karaman []'indir. Bu çali^mada Turkiye'de terim yapma yollari ?öyle siralanmi^tir: 1) Yeniden adlandirma; 2) takilama veya turetme (Turkçe koklerden ekleme yoluyla yeni terim turetilmesi); 3) birle^tirme veya birle^ik terim (en az iki sozcugun bir araya getirilmesiyle terim olu^turma); 4) ornekseme (yeni terimi, var olan bir terimin morfolojik yapisina uygun ^ekilde olu^turma); 5) birebir çevirme (terimlerin ba^ka dilden Turkçeye birebir çevrilmesi); 6) uluslararasila^tirma (bazi terimlerin, kaynak dildeki ^ekliyle Turkçeye aktarilmasi) [Karaman, , S. ].

Goruldugu gibi, terim yapma yollari, kuçuk detaylar di^inda, inceledigimiz Turk dillerinde aynidir. Bu baglamda açiklanmasi gereken iki terim yapma yontemi kopya ve kisaltmadir. Kopya yontemi, yabanci dilin leksik birimleri ile ifade edilen bilimsel kavramlarin ana dilde anlamca kar^iligi olan leksik birimlerle ifade edilmesidir. Bu yontem, anlam duzeyinde yeni bir terim olu^turma yontemi olarak gorulse de yeni kavramlarin kar^ilanmasi için dilin iç imkanlari kullanildigindan dolayi yapi bakimindan ya turetme ya da soz birle^mesidir. Kisaltma sirasinda ise yeni bir kavramin kar^ilanmasi için yeni bir terim olu^madigi için yapisal bakimdan kisaltmalar bu çali^ma baglaminda yeni terim olu^turma yolu olarak sayilamaz.

Ilk acamada yapilan ara^tirma sirasinda terimlerin yapi bakimindan tek sozcukten (Örn.:

5 Lars Johanson, diller arasindaki çeviri için 'kopya' terimini kullanmi^tir. Bk.: Johanson L. Turkçe dil ili^kilerinde yapisal etkenler, Çev. Nurettin Demir. , Ankara. s.

ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ: ВОПРОСЫ СОВРЕМЕННОГО ЯЗЫКОЗНАНИЯ / МИНСАФИНА А. И., ХАЯТИ ДЕВЕЛИ. I [email protected] I УДК

alfabe, harf, zaman, ek, bogaz vs.) veya birden fazla sozcukten (Orn.: gelecek zaman, yapim eki, ses telleri) oluptugunu soyleyebiliriz. Tek sozcukten olupan terimler, yalin sozcuk (Orn.: alfabe, zaman, bogaz) ve turemip sozcuk (Orn.: bogumlanma, çokanlamlilik). Ozellikle Turkiye Turkçesinde gorulen lehçebilim, atasözü, yantümce gibi terimler birlepik sozcuklerdir. Bunlarin bitipik yazilmasi onlari tek sozcuk haline getirmez; bitipik veya ayri yazilmasi, bir imla sorunudur. Bu tur yapilar birden fazla sozcugun bir araya gelmesi ile olupmakta ve sentaktik yolla yapilan terimler olarak degerlendirilmiptir. Yalin sozcuk yapisindaki terimler çogu durumda anlam degipmesine ugramip sozcukler olup bunlar semantik yolla yapilan terimlerdir. Yapi itibariyle turemip olan terimler degipik eklerin yardimiyla turetilmip olup bunlar morfolojik yolla, yani turetme yoluyla yapilmip terimlerdir. Birden fazla sozcugun bir araya gelmesiyle olupan terimler ise sentaktik yolla, yani soz birlepmesi yoluyla yapilan terimlerdir.

Turk halklari, ortak terminoloji kaynagi olarak esasen Arapça ve Farsça soz varligini kullanmiplardir. Bu iki dilden kadim zamanlarda dile giren ve Turk dilinin soz varligina dahil olan kelimeler terim yapiminda kullanilmaya devam etmektedir. Bundan dolayi yalin sozcuk yapisindaki terimler Arapça ve Farsça kokenli oldugu durumlarda bu terimler semantik yolla yapildigini kabul edecegiz (Orn.: zaman, harf, alfabe)6.

Turk dillerinde terimlerin buyuk kismi Bati dillerinden giren kelimelere dayanmaktadir. Bu çalipmada genel olarak Grek-Latin kokleri bazinda olupan ve yalin sozcuk yapisinda olan terimler

leksikal (odunçleme) yolla yapilan terimler olarak ele alinmiptir.

Boylece bu çalipma çerçevesinde terimlerin dil yapilari dort terim yapma yoluna gore incelenmiptir:

Morfolojik yol (turetme yolu): Taban+ek yapisinda olan, tabanin turetme eklerin eklenmesiyle olupturulmup terimler;

Sentaktik yol (soz birlepmesi yolu): Yapisinda birden fazla sozcuk barindiran, birlepik sozcuk veya soz obegi yapisinda olan terimler;

Semantik yol (anlam degipmesi): Dilin genel soz varliginda bulunan sozcuklerin terim iplevinde kullanilmasi;

Leksikal yol (odunçleme yolu): Grek-Latin kokler bazinda olupan terimler.

ARAÇTIRMA YÖNTEMi

Bu çalipmanin temel malzemesini 5 Turk dilinin (Azerbaycan Turkçesi, Kazakça, Tatarca, Turkiye Turkçesi, Ozbekçe) bilim terminolojisi olupturmaktadir. Terminoloji tahlilini yapmak uzere sosyal bilimlerden (dilbilim) ve fen bilimlerden (fizik-matematik) yuz elliper kavram seçilerek Rusça terim listeleri hazirlanmiptir. Bu kavramlarin bep Turk dilinde de karpiliklari bulunmuptur. Turk dillerindeki karpiliklari seçilirken ilgili bilim alaninda oturmup, surekli kullanilan ve anlapilan terimlerin ele alinmasi onemliydi. Bundan dolayi terim kaynaklari olarak ikidilli terim sozlukleri kullanilmiptir. Ikidilli terim sozluklerine ulapamadigimiz durumlarda ilgili bilim alaninin tek dilli terminolojik sozluklerden ve

6 Türkiye'de DU Devrimi sürecinde tamamen farkli anlayi^lar hakim olmuj, dildeki bütün Arapça ve Farsça kokenli kelimeler 'yabanci' sayilarak 'tasfiye' edilmeye çali^ilmi^tir. Ciddi anlamda amacina üla^an bu sürece ragmen Türkiye TOrkçesinde hala Arapça ve Farsça kokenli pek çok kelime ve bünlardan türemij terimler vardir. Biz dilbilimsel yakla^im geregi bü gibi kadim alintilari Türk dillerinin kendi sozvarligina dahil olarak degerlendirdik. Bü çali^mada Türk dilleri için alinti (yani yabanci) sayilan kelimeler esasen Grek ve Latin kokenli, Bati dillerinden alinma kelimelerdir.

MODERN ORIENTAL STUDIES ^ № ^

СОВРЕМЕННЫЕ ВОСТОКОВЕДЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ISSN . 1g35 (ONL,NE]

INTERNATIONAL SCIENCE JOURNAL I МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ

ansiklopedik sözlüklerden istifade edilmi^tir. Bazi durumlarda terimin yaygin küllanilan bifiminin yapi ve i^lev ozelliklerini ortaya koymak ifin egitim materyallerine (orta okul, lise ve üniversite ders kitaplari, okul sozlükleri) ba$ vurulmu^tur. Belli bir terimin ders kitaplarinda bulunmasi, terimin ilgili bilim alaninin temelini kurdugu, foktandir kullanildigini ve oturmu^ oldugunu gostermektedir.

Morfolojik, yani türetme yoluyla yapilan terimlerde tabana getirilen ekler tespit edilmi^, en yaygin kullanilan ekler ortaya konulmu^tur. Soz birle^mesi yoluyla meydana gelen terimlerde, terimi olu^turan soz obegi unsurlarinin hangi sentaktik ili^kilere girdikleri incelenmi^tir. Semantik yolla yapilan terimler Türkfe ve Arapfa-Farsfa kaynakli olarak ayrilmi^tir. Ödünflenmi^ terimlerde kaynak dil tespit edilmi^tir.

Terim listeleri Rusfa olarak hazirlandigi ifin bazi kavramlarin Turk dillerinde birkaf kar^iliginin bulundugu gorülmü^tür. Bu durumlarda bütün kar^iliklar incelenmi^tir.

ARA^TIRMA SONUgLARI

Rusfa olarak belirledigimiz temel bilimsel kavrami kar^ilamak ifin Azerbaycan Turkfesinde (Azb.) , Kazakfada (Kaz.) , Tatarcada (Tat.) , Turkiye Turkfesinde (Tür.) , Özbekfede (Özb.) kar^ilik bulunmu^tur. Inceledigimiz terimler arasinda bazi kavramlari kar^ilamak ifin birden fazla terimin kullanildigi gorülmü^tür. Genel olarak bazi kavramlarin iki kar^iligi mevcuttur. Bu durumun ba^lica sebebi, yabanci kokenli terimin yaninda Turkfe ya da Türkfele^tirilmi^ kar^iliginin da bulunmasidir. Örnegin,

Tat.: икебуын - бином, колач - амплитуда, алфавит - элифба veya

Tur.: tekterimli - monom, yerçekimi - gravite, benzeçme - asimilasyon. Azerbaycan Turkçesinde bazi kavramlarin birisi Arapça kokenli olup, oburu de Grek-Latin kokenlidir: gravitasiya - cazibэ, inersiya - эtalэt, minus - mэnfi. Turkçe terimlerde ayni kavrami kar^ilamak uzere birden fazla kar^iliginin bulunmasinin ba^ka sebebi de, farkli Turkçe koklerin kullanilmasi ya da ayni koke farkli eklerin gelmesidir. Örnegin,

Kaz.: жуту - жутылу, сыгылу - кысылу, кушейткш - ныгайтцыш ve

Özb.: ютиш - ютилиш, парчалаш -парчаланиш.

Uçuncu neden olarak da bir kavramin kar^ilanmasi için birden fazla Turkçe kokenli veya Turkçele^tirilmi^ terimlerin kullanilmasi gosterilebilir. Örnegin,

Tat.: калын сузык - арткы рэт сузыгы, туган тел - ана теле;

Azb.: inœ sait - dilönü sait, çixiçliq hal -bölüpdürücü hal;

Kaz.: свз тудырушы аффикс - свзжасам аффикстерГ;

Özb.: орца цатор - цаттщ цатор.

Bu durum ozellikle Turkiye Turkçesinde yaygindir: belirsiz geçmiç zaman - ögrenilen geçmiç zaman, duyulan geçmiç zaman, hece düpmesi - hece yutumu, sedali ünsüz - ötümlü ünsüz - yumuçak ünsüz - tonlu ünsüz, kalin ünlü - art ünlü, ince ünlü - ön ünlü.

Çali^mamizin temel sorunsalina cevap bulabilmek için terimlerin dil yapilarinin incelenmesi onemliydi. Bu amaçla derlenen terimlerin dil yapilari incelenmi^, tespit edilen yapilar ve bunlarin oranlari a^agidaki tabloda gosterilmi^tir:

ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ: ВОПРОСЫ СОВРЕМЕННОГО ЯЗЫКОЗНАНИЯ / МИНСАФИНА А. И., ХАЯТИ ДЕВЕЛИ. / [email protected] / УДК

Azb. Kaz. Tat. Tür. Özb.

semantik %20,2 %8,5 %10,2 %10,9 %13

ôdûnçleme %17,4 %22,5 %21,8 %27,6 %20,6

morfolojik %25,1 %29 %29,5 %13,4 %30,5

sentaktik %37,3 %40 %38,5 %48,1 %35,9

Таблица 1. Способы создания терминов и коэффициенты использования (%) Table 1. Ways to make terms and usage rates (%) Tablo 1. Terim yapma yollari ve kullanim oranlari (%)

Tablodan da görüldügü gibi siraladigimiz dort terim yapma yolündan en nadir küllanilan yontem semantik yontemdir. Semantik yontemde genel dil soz varliginda küllanilan sozcük yan veya mecaz anlam kazanarak terim kavramini kar^ilamaya ba^lami^tir. Ornegin, Azb. dalga - Kaz. толцын - Tat. дулкын - Tür. dalga - Ozb. тул^ин.

Morfolojik yontemle yapilan terimlerin sayisi her be$ dilde de neredeyse aynidir («%25). Türemi^ kokler 9ogü zaman çati eklerini almi$ fiil tabanlaridir. Türetme sirasinda küllanilan ekler a^agidaki tabloda özetlenmi^tir:

Azb. Kaz. Tat. Tür. Özb.

+lXk +liq/+lik/ +lüq/+lük +ды;/+дж/ +ты;/+тж/ +лы;/+лж +лык /+лек +lik/+lik/ +lük/+lük +лик

+CX +çi/+çi/ +9ü/+9ü +шы/+шi +чы/+че +çi/+çi/ +9ü/+9ü/ +ci/ +ci/ +cü/ +cü +чи

+Lx +li/+li/ +lü/+lü +ды/+дi/ +™/+Ti/ +лы/ +лi +лы/ +ле +li/+li/ +lü/+lü +ли

+sXz +siz/+siz/ +süz/+süz +сыз/+сiз +сыз/+сез +siz/+siz/ +süz/+süz +сиз

MODERN ORIENTAL STUDIES № ^

СОВРЕМЕННЫЕ ВОСТОКОВЕДЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ISSN . (ONUNE]

INTERNATIONAL SCIENCE JOURNAL / МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Azb. Kaz. Tat. Tür. Özb.

+mA +ma/+m9 -ма/-ме/ -ба/-бе/ -па/-пе -ма/-мэ -ma/-me +ма

-(X)m -(i)m/-(i)m/ -(ü)m/-(ü)m -HM/-ÎM -ым/-ем -(i)m/-(i)m/ -(ü)m/-(ü)m -(и)м/ -(у)м

"(X)? -[y)i?/-[y]i? -(y)ü?/-(y)ü? -ыш/-еш -ыш/-еш -[y)i?/-[y]i?/ -Cy)ü?/-Cy)ü? -(и)ш

Таблица 2. Обычные суффиксы, используемые при создании терминов Table 2. Common attachments used during term creation Tablo 2. Terim olu$turma sirasinda kullanilan ortak ekler

Leksikal yontemle yapilan terimlerin sayisi Kazakça, Tatarca ve Ozbekçede yakla^ik aynidir. Azerbaycan Tûrkçesinde rakam biraz daha da kûçûktûr. Türkiye Tûrkçesinde ise diger Türk dillerine göre bû rakam en dü^ük orandadir. Bunu, XX. yûzyilda dilde Tûrkçele^tirme faaliyetlerinin yogûnlûgû ile açiklamak mûmkûndûr. Diger Türk dillerinde yabanci kokenli terimler kûllanilmaya devam ederken Türkiye Tûrkçesinde bû kavramlar

Tûrkçe kokenli sozcûklerle degi^tirilmi^tir (katsayi, çizgi, düzlem, ek, özne,yüklem).

Uzün zamandir Rûsça etkisi altinda kalan Azerbaycan Tûrkçesi, Kazakça, Tatarca ve Ozbekçe bû dilden çok sozcûk almi^tir. Bû terimler, Latince ve Eski Yünanca koklere dayanmaktadir. Türkiye Tûrkçesinde de ayni kokler kûllanildigi için bû terimler bakimindan be$ dilde de ortaklik saglanmaktadir:

Azb. Kaz. Tat. Tür. Özb.

aksiom аксиома аксиома aksiyom аксиома

absis абсцисса абсцисса apsis абсцисса

elektroliz электролиз электролиз elektroliz электролиз

faktorial факториал факториал faktöriyel факториал

akustika акустика акустика akustik акустика

morfem морфема морфем morfem морфема

etimologiya этимология этимология etimoloji этимология

argo арго арго argo арго

Таблица 3. Общие термины, образованные с греко-латинскими корнями Table 3. Common terms formed with Greek-Latin roots Tablo 3: Grek-Latin kökleri yardimiyla olu$an ortak terimler

ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ: ВОПРОСЫ СОВРЕМЕННОГО ЯЗЫКОЗНАНИЯ / МИНСАФИНА А. И., ХАЯТИ ДЕВЕЛИ. / [email protected] / УДК

Sentaktik yolla yapilan terimler fogu durumda iki sOzcUgun birle?mesiyle toretilmi^tir. Herhangi bir bifimbirimsel gosterge bulunmadiginda iyeliksiz tamlama7 (Tür.: aportay, gamma-bozunma, щ1 akim, kökenbilim) ve sifat tamlamasi (Tur.: elektrik akim, diferensiyel denklem, $imdiki zaman) yapilari soz konusudur. Kazakfa ve Tatarcada az sayida olsa da isim-fiil grubunun ornekleri mevcuttur (Tat.: парга эйлэну, щылылык кучу, суз ясау; Kaz.: сэуле шыгару, жылу беру). Soz birle?mesi sonucunda ekler kullanildiginda belirtisiz isim tamlamasi yapilari soz konusudur.

SONUgLAR

Turk dillerinde terimlerin dil yapilari ile ilgili a?agidaki sonuflara varilmi^tir:

Her be? dilde de semantik yolla yapilan terimlerin sayisi du^kter. Bu terimler ya oz Turkfe koklere ya da Arapfa-Farsfa koklere dayanmaktadir. Turk dilli topluluklarda Arapfanin X. yuzyilinda din ve bilim dili olarak, Farsfanin ise edebiyat dili olarak kullanilmasi Turk dillerine fok sayida sozcuk kazandirmi^tir. Bu sozcukler genelde bilim alanlarinda temel kavramlari kar^ilamaktadir (Tur.: harf alfabe, zaman, nokta, madde; Azb.: hэrf, эИ/ba, zaman, maddэ, nöqtэ■; Kaz.: эрiп, элiпби, нукте, зат; Tat.: хэреф, элифба, заман, нокта, матдэ; Ozb.: %арф, алифбо, замон, нукта, модда). Azerbaycan Turkfesinde semantik yolla yapilan terim sayisi diger Turk dillerine gore biraz daha yuksektir. Bu, Azerbaycan Turkfesinde Arapfa ve Farsfa kokenli sozcuklerin daha fazla olmasindan kaynaklanmaktadir (sait, samit, ünsiyyэt, hal, mübtэda, cэm, müqavimэt, cэrэyan, rэqэm).

En fok ba^vurulan terim yapma yontemi soz birle?mesidir. Her be? Turk dilinde de belirtisiz isim tamlamasi ve sifat tamlamasi en yaygin yapilardir.

Morfolojik yolla yapilan terimler her Turk dilinde taban+ek yapilarindadir. Taban olarak, yalin kok, toremi? kok, birle?ik sozcukler kullanilmi^tir. Her Turk dilinde de sikfa ba^vurulan ekler +lXK isimden isim yapma eki ve -(X)$, -(X)m, -MA fiilden isim yapma ekleridir. Turkiye Turkfesi ve Azerbaycan Turkfesinden farkli olarak Kazakfa, Tatarca ve Ozbekfede -Uw fiilden isim yapma eki yaygin kullanilmaktadir (Kaz.: жумсару, тарылу, белу, вшу, балку, кецею; Tat.: нечкэру, тараю, булу, суну, эру, кицэю; Ozb.: ундов). Ozbekfede bu ek nadir kullanilir. Genelde Kazakfa ve Tatarcada -Uw eki ile olan terimler Ozbekfede ayni kok ve -(i)$ eki ile kar^ilanir (юмшаш, тораиш, булиш, суниш, эриш, кенгайиш).

Odunfleme terimler Latince ve Grekfe koklere dayanmaktadir. Bu terimler Azerbaycan Turkfesi, Kazakfa, Tatarca ve Ozbekfeye Rusfa araciligiyla gefip Rusfa yapilara sahiptir. -ия ile biten terimler Turkiye Turkfesinde Latince asilli terimlerde ayni kok ve -s(z)yon eki ile (диффузия

- difüzyon, ассимиляция - asimilasyon), Yunanca asilli terimlerde ayni kok ve -i eki ile (энергия -enerji, фонология - fonoloji) kar^ilanmaktadir. Rusfa aracigiyla alinan terimlerde sonu di^ilik eki -а Turkiye Turkfesinde dogal olarak du^mektedir (теорема - teorem, акустика - akustik, формула

- formül).

Turkiye Turkfesinde, diger Turk dillerine gore dilbilim alaninda bir kavramin kar^ilanmasi ifin birden fazla kar^iligin buluma durumu daha

7 Tamlanan unsurun iyelik eki almadigi tamlamalara ve bazi sifat tamlamalarina Turkiye Turkfesi dilbilgisi kitaplar-inda 'takisiz tamlama' ifadesi kullanilmaktadir. Cumhuriyet doneminde bazi bilim dallarinda iyelik eksiz olarak o^tur^mu? terimler mevcuttur. Dilbilim, katsayi, izdu^um gibi yapilar Turkfenin isim tamlamasi sentaksina aykiri olsalar da dile yerle?ip yaygin kullanilmaktadir. Turkiye Turkfesinde ve bazi Turk dillerinde gorulen bu yapilari iyeliksiz tamlama olarak ele alinmi^tir.

MODERN ORIENTAL STUDIES

СОВРЕМЕННЫЕ ВОСТОКОВЕДЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ

INTERNATIONAL SCIENCE JOURNAL / МЕЖДУНАРОДНЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ

fazladir. Bu durum akademik kurumlarin veya bilim insanlarin farkli tercihleri ve bilim anlayi^larin zamanla degi^mesi ile afiklanabilmektedir. Bu durum Turk dillerindeki terim ortaligini olumsuz etkilemektedir. Ayni ^ekilde Kazakfada da görülen leh$eye özgülük Turk dilleri ifin ayirici tesir yaratmaktadir (Turk dillerinde kullanilan fiil yerine Tur. eylem, Kaz. етктж gibi).

Литература

1. Айтбайулы У. А. Основы казахской терминологии. Алматы, с.

2. Баскаков Н. А. Современное состояние терминологии в языках народов СССР. Москва, 27 с.

3. Гринев-Гриневич С. В. Терминоведение учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведении. Москва, с.

4. Дадабоев X. А. Замонавии узбек лексикографиси ва терминологияси модули буиинча укув-услубии мажмуа. Тошкент, с.

5. Сулеиманов Д. Ш., Галимянов А. Ф. Система татарских терминов в компьютерных технологиях и информатике // Обработка тюркских языков. Первая международная конференция: Труды. Астана, С.

6. Arat, R. R. Uygurlarda Istilahlara Dair // Turkiyat, VII-VIII/1, S.

7. Gasimov M. Azerbaycan dili terminologiyasinin esaslari. Baki, s.

8. Imer K., Kocaman A., Ozsoy A. S. Dilbilim sozlugu. Istanbul, s.

9. Johanson L. Turkfe dil ili^kilerinde yapisal etkenler, £ev. Nurettin Demir. , Ankara s.

Karaman B. I. Terimbilimi. Istanbul, s.

Özdemir E. Terim hazirlama kilavuzu. Ankara, s.

Sadiqova S. A. Azerbaycan dilinde terminologiyanin te^ekkülü ve inki^afi. Baki, s.

Zulfikar H. Terim sorunlari ve terim yapma yollari. Ankara, s.

Levend A. S. Turk Dilinde Geli^me ve Sadele^me Evreleri, 3. Baski. Ankara, s.

References

1. Ajtbajuly U. A. Osnovy kazahskoj termi-nologii. Almaty, s.

2. Baskakov N. A. Sovremennoe sostoyanie ter-minologii v yazykah narodov SSSR. Moskva, 27 s.

3. Grinev-Grinevich S. V. Terminovedenie ucheb. posobie dlya stud. vyssh. ucheb. zavedenij. Moskva, s.

4. Dadaboev X. A. Zamonavij yzbek leksikografisi va terminologiyasi moduli byjincha y^uv-uslubij mazhmua. Toshkent, s.

5. Sulejmanov D. SH., Galimyanov A. F. Sistema tatarskih terminov v komp'yuternyh tekhnologiyah i informatike // Obrabotka tyurkskih yazykov. Pervaya mezhdunarodnaya konferenciya: Trudy. Astana, S.

6. Arat, R. R. Uygurlarda Istilahlara Dair // Turkiyat, VII-VIII/1, S.

7. Gasimov M. Azerbaycan dili terminologiyasinin esaslari. Baki, s.

8. Imer K., Kocaman A., Ozsoy A. S. Dilbilim sozlugu. Istanbul, s.

9. Johanson L. Turkfe dil ili^kilerinde yapisal etkenler, £ev. Nurettin Demir. , Ankara. s.

ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ: ВОПРОСЫ СОВРЕМЕННОГО ЯЗЫКОЗНАНИЯ / МЖАфШ А. И., ХАяти ДЕВЕЛИ. / [email protected] / УДК

Karaman B. I. Terimbilimi. Istanbül, s.

Özdemir E. Terim hazirlama kilavûzû. Ankara, s.

Sadiqova S. A. Azerbaycan dilinde termi-nologiyanin te^ekkûlû ve inki^afi. Baki, s.

Zûlfikar H. Terim sorûnlari ve terim yapma yollari. Ankara, s.

Levend A. S. Türk Dilinde Geli^me ve Sadele^me Evreleri, 3. Baski. Ankara, s.

Информация об авторе

Минсафина Алина Ильдаровна, PhD

Кафедра современных тюркских языков Стамбульский университет , Стамбул, Балабанага, ул. Орду, д.6 Турция

[email protected]

Хаяти Девели, профессор

Кафедра лингвистики

Стамбульскии университет

, Стамбул, Балабанага, ул. Орду, д.6

Турция

develi@istanbüseafoodplus.infoü.tr

Information about the Authors

Assistant Professor, PhD Alina Minsafina Department of Modern Turkic Languages Istanbul University

, Istanbul, Balabanaga, Ordu str., 6 Turkey

[email protected] Professor, PhD Hayati Develi Department of Linguistics Istanbul University

, Istanbul, Balabanaga, Ordu str., 6 Turkey

[email protected]

Статья одобрена рецензентами: Статья принята к публикации: Reviewed: Accepted:

Rus dilbilimi kelimeyi 5 parçaya ayırıyor.   

1-)En önemli olan, sözcüğün asıl anlamını taşıyan kısım köktür. Türkçeden farklı olarak Rusçada bazı köklerde harf(ünlü ya da ünsüz)değişebilir. Tarih bölümünde yazdığım ünsüz yumuşatması süreci yüzünden kökün son &#;К&#;, &#;Г&#;, &#;Ц&#;, &#;Ч&#;, &#;З&#;, &#;Ж&#; harfleri çokça bir birinin yerini alabiliyorlar türemesinde, çekinmesinde filan).  

Örnek:

СНЕГ(kar) &#; СНЕЖНЫЙ(karlı). 

2-)Kökün önüne gelen parça - önek. Rusçada belli önekler vardır, onlar sözcüklere ek bir renk verebilir veya anlamını tam değiştirebilirler.

Örnek:

ШЁЛ &#; yürüyordu, ПРИ-ШЁЛ &#; geldi, НА-ШЁЛ &#; buldu; ХОРОШИЙ &#; iyi, НЕХОРОШИЙ &#; kötü, iyi olmayan. Türkçeden bir örnek: sosyal &#; asosyal.  

3-)Kökten sonra sonek olur. Rusçada çok sonek vardır, onlar yeni kelime türemesi ve konuşanın konuşulana dair davranışı göstermesi için kullanılır. Örnek: Mesela, РАБОТА &#; iş, РАБОТНИК &#;çalışan, işçi, ЛЕНА &#; kız ismi, ЛЕНКА &#; aynı isim, ama küçümseme ekiyle, ЛЕНОЧКА &#; aynı isim, ama bu şekli şefkat, sevgi ve ilgi göstermek için kullanılır.  

4-)Sonekten sonra bitim (çoğunlukla son harf) var. Bitim, sözcük çekinmesinde değişen kısım. Rusçada coğul eki yoktur, sözcüğün çoğul ya da tekil şekline gelmesini bitim sağlar. O yüzden bitim çoğul şeklinde halden hale surekli değişir. Ünsüzle bitime &#;sıfır bitim&#; derler. 

5-)Bitim hariç bütün sözcük parçaları temeli oluşturuyor; temel &#; çekinmede değişmeyen sözcük kısmı.  

Çoğul kuralları 

Rus dilinde çoğul kuralları oldukça zordur. Türkçedeki &#;lar/-ler gibi tek çoğul eki yoktur. Çoğul şeklinde sözcüğün bitimi değişir. Bu değişime göre bütün sözcükleri 2 gruba bölebiliriz (cinsiyete bağımsız olarak):

grup &#; &#;&#;Ы&#;/&#;-И&#; bitimleri alır (eril ve dişil sözcüklerin çoğu).

grup &#; &#;-А&#;/&#;-Я&#; bitimleri alır (küçük bir grup eril ve nötr cins sözcük). 

GRUP-I

1)&#;&#;Ы&#; bitimi sert ünsüzler sonra gelir(erilde):

КОМПЬЮ&#;ТЕР(bilgisayar) &#; КОМПЬЮ&#;ТЕРЫ(bilgisayarlar)

ШКАФ(dolap) &#; ШКАФЫ&#;(dolaplar)

ДИВА&#;Н(kanepe) &#; ДИВА&#;НЫ(kanepeler) 

2)dişil için &#;&#;Ы&#; bitimi &#;A&#; yerine gelir:

ЖЕ&#;НЩИНА(kadın) &#; ЖЕ&#;НЩИНЫ(kadınlar)

СЕСТРА&#;(kız kardeş)&#; СЁ&#;СТРЫ(kız kardeşler)

МАШИ&#;НА(araba) &#; МАШИ&#;НЫ(arabalar) 

3)&#;-И&#; bitimi, &#;Ь&#;, &#;Й&#;, &#;Я&#; bitimleri yerine gelir:

ДЕНЬ(gün) &#; ДНИ(günler)

НОЧЬ(gece) &#; НО&#;ЧИ(geceler)

СЛОВА&#;РЬ(sözlük) &#; СЛОВАРИ&#;(sözlükler)

ГОСТЬ(misafir) &#; ГО&#;СТИ(misafirler)

МУЗЕ&#;Й(müze) &#; МУЗЕ&#;И(müzeler)

НЕДЕ&#;ЛЯ(hafta) &#; НЕДЕ&#;ЛИ(haftalar)

ФАМИ&#;ЛИЯ(soyadı) &#; ФАМИ&#;ЛИИ(soyadları)

(tek istisna &#;УЧИ&#;ТЕЛЬ&#;(öğretmen) sözcüğü, çoğulda &#;УЧИТЕЛЯ&#;&#; oluyor)  

4) istisna olarak &#;Г&#;, &#;К&#;, &#;Х&#;, &#;Ж&#;, &#;Ч&#;, &#;Ш&#;, &#;Щ&#; harflerinden sonra &#;-И&#; gelir.

КНИ&#;ГА(kitap) &#; КНИ&#;ГИ(kitaplar)

ВРАГ(düşman) &#; ВРАГИ&#;(düşmanlar)

КО&#;ШКА(kedi) &#; КО&#;ШКИ(kediler)

НОЖ(bıçak) &#; НОЖИ&#;(bıçaklar)

ЛЫ&#;ЖА(kayağın bir tanesi) &#; ЛЫ&#;ЖИ(kayak)

ВРАЧ(doktor) &#; ВРАЧИ&#;(doktorlar)

ТОВА&#;РИЩ(arkadaş) &#; ТОВА&#;РИЩИ(arkadaşlar)

ДА&#;ЧА(yazlık) &#; ДА&#;ЧИ(yazlıklar)

УЧЕ&#;БНИК(ders kitabı) &#; УЧЕ&#;БНИКИ(ders kitapları)

НОСО&#;К(çorabın teki) &#; НОСКИ&#;(çorap)  

Dikkat edin ki &#;-EK&#; ve &#;-OK&#; küçültme ekleriyle biten sözcüklerin sonuna bir bitim (yani ünlü harf) gelince ekteki &#;E&#; ve &#;O&#; harfleri düşer, mesela, &#;листо&#;чек&#; &#; &#;листо&#;чки&#;(küçük yaprak), &#;цвето&#;к&#;-&#;цветки&#;&#;(çiçek) ; ama bu kural sadece ekler için geçerli, bu harfler kökün parçası olduğu zaman asla düşmez.

1-)Bu grupta olan &#;A&#; ile biten eril sözcükler daha az, ama onlar oldukça sık kullanılıyor. Rus dilinde eril çoğul şekli için &#;A&#; ve &#;Ы/И&#; ile bitim rekabet ederler, ve sözcükleri bitimine göre bir birinden ayırmak için bir kural yoktur. &#;A&#; harfi ile bitim sert ünsüzden sonra gelir: 

ГО&#;РОД &#; ГОРОДА&#; (şehir)               ПО&#;ЕЗД &#; ПОЕЗДА&#; (tren)

СНЕГ &#; СНЕГА&#; (kar)                    ДОМ &#; ДОМА&#; (ev)

ВЕ&#;ЧЕР &#; ВЕЧЕРА&#; (akşam)               ЛЕС &#; ЛЕСА&#; (orman)

ЦВЕТ &#; ЦВЕТА&#; (renk)                   ПА&#;СПОРТ &#; ПАСПОРТА&#; (pasaport)