Yeryüzü Şekilleri 9 Sınıf Coğrafya

Fiziki haritalarda yer şekilleri çeşitli yöntemlerle gösterilebilir. Bu yöntemlerden bazıları aşağıda genel özellikleriyle sıralanmıştır:

1. Renklendirme Yöntemi:

Fiziki haritalarda yeryüzü şekillerini daha belirgin gösterebilmek için yükselti basamakları renklerle ifade edilir. Renklendirme, aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi olur:

Fiziki haritalarda beyaz renkler buzulları ya da kalıcı karları gösterirler. Göl, deniz ve okyanuslar ise mavi renkle gösterilmektedir. Mavinin tonu koyulaştıkça derinliğin arttığı anlaşılır. Renklendirme yöntemi, günümüzde en çok kullanılan yöntemlerdendir. 

2. Gölgelendirme Yöntemi:

Yer şekillerinin bir yönden ışıkla aydınlatıldığı düşünülür. Buna göre, ışık alan yerler açık, gölgede kalan yerler koyu renkte boyanır. Haritacılıkta daha çok yardımcı bir yöntem olarak kullanılır. 

3. Tarama Yöntemi:

Eğim ile orantılı olarak kalınlıkları artan çizgilerle yer şekilleri gösterilir.  Tarama yönteminde, eğim fazla ise çizgiler kalın, kısa ve sık olur. Eğim az ise çizgiler ince, uzun ve seyrek olur. Düz alanlar ise taranmayarak boş bırakılır. Fazla kullanılmayan bir yöntemdir.

4. Kabartma Yöntemi:

Yeryüzü şekillerinin belirli bir ölçek dahilinde küçültülerek oluşturulan maketleridir. Bu yöntem, yer şekillerinin gerçeğe en uygun olarak gösterilmesini sağlar. Ancak, kabartma haritaların yapılışı ve taşınması zor olduğundan kullanım alanı dardır. 

5. İzohips (Eş yükselti) Yöntemi: 

Deniz seviyesinden itibaren aynı yükseklikteki noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eğrilere izohips eğrileri denir. Bu yöntemle çizilen haritalara da topografya haritası denir. Genelde büyük ölçekli, yani yüzey şekillerini ayrıntılı gösteren haritalardır.

FacebookTwitterPinterestWhatsAppTelegramE-Posta ile paylaşYazdır

Yeryüzü şekillerinin haritalara aktarılmasında renklendirme yöntemi, kabartma yöntemi, gölgelendirme yöntemi ve izohips yöntemi (eş yükselti) olmak üzere dört temel yöntem kullanılır.

Renklendirme Yöntemi

Bu yöntemin amacı; yer şekillerinin yükselti özelliklerini renklerle göstermektir. Bu yöntem izohips yöntemi ve kabartma yöntemi ile birlikte kullanılabilmektedir. Renklendirme yönteminde renkler yer şekillerini değil, yer şekillerinin yükselti basamakları için kullanılır.

Bu yöntemde yeşil renk her zaman ormanları, tarlaları ve ovaları; kahverengi olan yerler her zaman dağları göstermez. Renklendirme yönteminde yeşil renk alçak yerleri, sarı renk orta yükseklikteki yerleri, kahverengi yükseltinin fazla olduğu yerleri, mavi renk derinliği ifade etmektedir. Fiziki haritalarda bulunan beyaz renk ise buzulları işaret eder.

Kabartma Yöntemi

Kabartma yöntemi ile haritalardaki yer şekilleri ölçekli maketleri yapılır. Kısacası üç boyutlu haritalardır. Yer şekilleri, gerçeğe yakın şekilde gösterilir. Bu yöntemle çizilen haritalarda yatay ve dikey olmak üzere iki farklı ölçek bulunur. Taşınması güç ve maliyetlidir.

Gölgelendirme Yöntemi

Bu yöntemin amacı; yer şekillerinin eğim özelliklerini göstermektir. Gölgelendirme yönteminde Güneş ışınlarının yer şekilleri üzerine kuzeybatı yönünden 45° açı ile geldiği kabul edilerek arazi gösterilir. Gölgelerin açık veya koyu olması eğim hakkında bilgi verir. Gölgeler koyu ise eğim fazladır.

Bu yöntemde yükselti basamakları bulunmaz. Bu nedenle gölgelendirme yöntemi ile çizilmiş haritalardan yükselti tespit etmek imkansızdır.

Tarama Yöntemi

Bu yöntemin amacı da yer şekillerinin eğim özelliklerini göstermektir. Tarama çizgileri ile çizilirler. Yer şekilleri kısa, kalın, sık veya ince, uzun, seyrek çizgilerle taranmış olarak gösterilir. Eğim arttıkça tarama çizgilerinin boyları kısalır, sıklaşır ve kalınlığı artarken; eğimin az olduğu yerlerde tarama çizgileri uzar, seyrekleşir ve incelir. Tarama çizgileri yok ise o yerler düzlüktür.

Bu yöntemle araziye ışığın belli bir açıdan geldiği kabul edilir. Işığın geldiği taraf aydınlık (açık gölge), diğer taraf karanlık (koyu gölge) gösterilir.

İzohips Yöntemi (Eş Yükselti)

Deniz seviyesine göre aynı yükseltide bulunan noktaların birleştirilmesiyle elde edilen kapalı eğrilere izohips veya eş yükselti eğrisi denir. Bu yöntemle yer şekillerinin gösterilmesine de izohips yöntemi denilmektedir. Bu yöntemde yer şekillerinin birçok özelliği aynı anda gösterilir.

İzohips haritaları üzerinde engebeler ve yer şekilleri (dağ, tepe); drenaj ağı, akarsu ağı (ırmak, çay); durgun sular (göller, denizler, barajlar); buzullar ve sürekli karlar; bitki örtüsü; kültürel yapıtlar (bina, yol, köprü) ve diğer unsurlar bulunabilir.

İzohipslerin Özellikleri

1. İzohipsler iç içe geçmiş kapalı eğrilerdir. Birbirlerini çevrelerler.
2. İzohipsler birbirini kesmezler veya uçları açık kalmaz. İzohipsleri kesen çizgiler akarsuları gösterir.
3. Her eğri kendisinden yüksek olan eğriyi çevreler. Dolayısıyla en dıştaki eğri en alçak yeri, en içteki eğri en yüksek yeri gösterir.
4. Aynı izohips eğrisi üzerinde bulunan bütün noktaların yükseltisi eşittir.
5. İzohipslerin nokta halini aldığı yerler dağ dorukla­rıdır.
6. En uzun çizilen izohips eğrisi en alçak, en kısa çizilen izohips eğrisi en yüksek değere sahiptir. (Çukur olan yerler hariç)
7. Kıyı çizgisinden 0 metre eğrisi geçmektedir. İzohips eğrilerinin başlangıç noktası deniz seviyesidir. 0 metre değerine sahip noktaları birleştirilmesiyle oluşturulan çizgiye “0 metre izohipsi” ya da “kıyıçizgisi” denir.
8. İzohipsler arasındaki yükselti farkına “sabit aralık değeri” denir. Sabit aralık değeri bir izohips haritasının tamamında aynıdır.
9. Sabit aralık değerini ölçek belirler. Ölçek küçüldükçe sabit aralık değeri artar.
10. Üzerinde ok işareti olan ve izohips çizgilerine göre daha kal

Dünyanın var olduğu günden beri geçirdiği değişiklikler dört jeolojik zaman başlığı altında incelenir. Jeolojik dönemlerin önemi, iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle dünyaya fiziksel görünümünü kazandıran yeryüzü şekillerinin oluşmasını açıklamasıdır. Dünyada ve Türkiye'deki yeryüzü şekillerini ve yeryüzü şekilleri konu anlatımını sizler için derledik.

YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ NELERDİR?

Yeryüzü şekilleri, yıllar içerisinde meydana gelen doğa olaylarının (Rüzgar, sel, volkanik patlamalar, depremler, heyelanlar, buzulların erimesi vb.) etkisiyle yer kabuğunun üzerinde oluşan şekillere denir. Bu şekiller kara parçalarında ve su kütlelerinde oluşmuştur. İlk defa ilkokulda Sosyal Bilgiler dersi içinde duyduğumuz yeryüzü şekilleri konu anlatımı lisede çok daha detaylı olarak karşımıza çıkar.

Yeryüzü şekilleri:

• Dağ
• Ova
• Plato
• Tepe
• Körfez
• Kıyı
• Burun
• Koy
• Boğaz
• Göl
• Akarsu
• Delta
• Vadi
• Deniz

YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİ İNCELEYEN BİLİM DALI NEDİR?

Yeryüzü şekillerini inceleyen bilim dalına Jeoloji, yeryüzü şekilleri üzerine çalışmalar yapan bilim insanlarına ise Jeolog denir.

YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİ GÖSTEREN HARİTA NEDİR?

Yeryüzü şekillerini gösteren haritalara fiziki harita denir. Fiziki haritalarda amaç sınırları belirtmek değil yeryüzü şekillerini göstermektir. Yeryüzü şekillerine ait bilgilerin haritaya aktarılmasında kullanılan bazı yöntemler bulunur. Şimdi yeryüzü şekillerine ait bilgilerin haritaya aktarılmasında kullanılan yöntemlerden bahsedeceğiz.

Tarama yöntemi: Tarama yönteminde eğim dikkate alınır. Eğime göre çizgiler kalınlaşır ve incelir. Yükseltinin fazla olduğu yerde çizgiler sık ve kalın, yükseltinin az olduğu yerlerde çizgiler az ve seyrektir.

Renklendirme Yöntemi: Yükseltinin oranına göre renklendirme yapılır. Düzlükler yeşil tonlarıyla, yükseltiler kahverengi tonlarıyla, okyanuslar ve denizler ise mavi tonlarıyla gösterilir. Yükseltiye göre renkler koyulaşır.

Gölgelendirme Yöntemi: Yükseltiler ve düzlükler 45 derecelik açıyla ışık verilerek gösterilir. Işık alan yerler açık renkle ışık almayan yerler ise koyu renkle gösterilir.

Kabartma Yöntemi: Yeryüzü şekillerinin makete döndürülerek gösterildiği haritalardır. Üç boyutludur.

İzohips Yöntemi: Yeryüzü şekillerini göstermek için en sık kullanılan harita yöntemlerinden biridir. Eş yükselti eğrisi yöntemi olarak da geçer. Deniz seviyesi dikkate alınır. İç içe geçen kapalı eğriler kullanılır. Yeryüzü şekillerinin kuşbakışı görünümünü yansıtır. Alçak yerler geniş izohips halkalarıyla yüksek yerler ise dar izohips halkalarıyla gösterilir. Yüksek dağların tepe noktaları noktayla gösterilir. İki izohips halkası kesişmez. İzohips yönteminde eğimi göstermek için halkaların sıklaştırıldığını ya da seyrekleştirildiğini görürüz. İzohips halkaları sıklaşıyorsa eğim artar.

TÜRKİYE'NİN YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ NELERDİR?

Dağlar

Kıta hareketlerinin sonucu olarak yaşanan kıvrılmalar ve kırılmalar sıra dağları oluşturur. Türkiye, Alp-Himalaya kıvrım dağları içinde yer alır.

Türkiye'deki Kıvrım dağları: Kuzey Anadolu Dağları, Toros Dağları.

Türkiye'deki kırık dağlar: Menteşe Dağları, Kaz Dağları, Kazak Dağları, Madra Dağları, Yund Dağları, Boz Dağlar.

Volkanik patlamalar sonucu oluşan yükseltiler Volkanik dağlar denir.

Türkiye'nin Volkanik Dağları: Ağrı Dağı, Tendürek Dağı, Nemrut Dağı, Süphan Dağı, Erciyes Dağı, Hasan Dağı, Karadağ, Karacadağ, Melendiz Dağı, Kula Tepeleri, Uludağ, Karacadağ, Köroğlu Dağları, Hassa dağları.

Platolar

Akarsular tarafından oluşan yükseltilerdir. Volkanik patlamalar sonucu ortaya çıkan lavların oluşturduğu platolar Volkanik platolar (Erzurum-Kars Platosu ve Ardahan Platosu), kayaçların akarsularla aşındırılması sonucu oluşan platolara Karstik platolar (Taşeli ve Teke Platosu), kumlu, killi veya kalker özelliğe sahip toprakların akarsular tarafından aşındırılmasıyla oluşan platolara Tabaka Düzlüğü Platoları (Obruk, Cihanbeyli, Haymana, Bozok, Uzunyayla ve Yazılıkaya, Gaziantep ve Şanlıurfa platoları), rüzgar ve akarsuların aşındırdığı platolara Aşındırma Platoları (Çatalca-Kocaeli Platosu, Perşembe Platosu) denir.

Ovalar

Akarsuların taşıdığı alüvyonlar bir arada birikerek çok büyük düzlükler olan ovaları oluşturur.

Türkiye'deki Tektonik Ovalar fay hatlarının neden olduğu çöküntülerle ortaya çıkmıştır. Türkiye bir tektonik ovalar cennetidir dense fazla olmaz.

Soma Ovası, Bergama Ovası, Turgutlu Ovası, Akhisar Ovası, Salihli Ovası, Torbalı Ovası, Söke Ovası, Alaşehir Ovası, Ödemiş Ovası, Yeni Pazar Ovası ve Koçarlı Ovası, Adapazarı Ovası, Balıkesir Ovası, Mustafa Kemalpaşa Ovası, Bursa Ovası, Ergene Ovası, İnegöl Ovası, Amik Ovası, Kahramanmaraş Ovası, Bolu Ovası, Düzce Ovası, Sulu Ova, Tosya Ovası, Taş Ova, Merzifon Ovası, Erbaa Ovası, Niksar Ovası, Zile Ovası, Turhal Ovası, Artova, Elazığ Ovası, Malatya Ovası, Varto Ovası, Karlıova, Hınıs Ovası, Elbistan Ovası, Iğdır Ovası, Erzurum Ovası, Erzincan Ovası, Yüksekova, Pasinler Ovası, Tercan Ovası, Kayseri Ovası, Konya Ovası, Develi Ovası, Aksaray Ovası, Eskişehir Ovası, Çubuk Ovası, Ceylanpınar Ovası, Suruç Ovası, Birecik Ovası ve Harran Ovası.

Türkiye'deki Delta Ovaları

Akarsular tarafından taşınan alüvyonlar deniz kıyılarında birikirse Delta ovaları ortaya çıkar. Türkiye'nin Delta ovaları Balat Ovası, Selçuk-Efes Ovası, Menemen Ovası, Dikili Ovası, Çukurova, Silifke Ovası, Bafra Ovası, Çarşamba Ovası.

Türkiye'deki Karstik Ovalar

Kalker, alçıtaşı, kayatuzu açısında zengin toprakların olduğu bölgelerde oluşan ovalardır. Acıpayam Ovası, Tefenni Ovası, Korkuteli Ovası, Muğla Ovası, Elmalı Ovası ve Kestel Ovası.

Göller

Türkiye'deki göller de oluşma şekillerine göre ayrılır. Tektonik Göller (Tuz Gölü), Volkanik Göller, Karstik Göller, Buzul Gölleri, Set Gölleri(Van Gölü), Baraj Gölleri.

Vadiler

İki dağ arasında oluşan çukurlara denir. Türkiye'deki vadiler Ağasar Vadisi, Ballıkayalar, İmerhev Vadisi nözü Vadisi, Kelebekler Vadisi, Kelkit Vadisi, Koramaz Vadisi, Zelve Vadisidir.

DÜNYA'NIN YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ NELER?

Dünyanın yeryüzü şekilleri içinde Türkiye'den farklı olarak çöller, adalar, bataklıklar da bulunur.

AKARSULARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ NELERDİR?

Vadiler, platolar, peri bacaları, şelaleler, kırgıbayır, peneplen akarsuların oluşturduğu yeryüzü şekilleridir.