Yılan Dağına Kar Yağmış Mp3 Download

Bakı Slavyan Universiteti

Gəncə Dövlət Universiteti

AZƏRBAYCANġÜNASLIĞIN
AKTUAL PROBLEMLƏRĠ

Ümummilli Lider Heydər Əliyevin

anadan olmasının
ci
ildönümünə həsr olunmuĢ

II Beynəlxalq elmi konfrans

4 – 7 may, cu il

Bakı-Gəncə

1
 TƏġKĠLAT KOMĠTƏSĠ

seafoodplus.infoayev Bakı Slavyan Universitetinin rektoru,

AMEA-nın müxbir üzvü, Əməkdar elm xadimi,
filologiya elmləri doktoru, professor

E.Ġ.Məmmədov Gəncə Dövlət Universitetinin rektoru,

kimya elmləri doktoru, professor

M.A.Əliyev Bakı Slavyan Universitetinin elmi iĢlər üzrə

prorektoru, fəlsəfə elmləri doktoru, professor

Y.Ə.Yusifov Gəncə Dövlət Universitetinin tədris iĢləri üzrə

prorektoru, kimya elmləri doktoru, professor

S.Ə.Qafarova Bakı Slavyan Universitetinin beynəlxalq

əlaqələr üzrə proprektoru, filologiya elmləri doktoru,
professor

A.ġ.Cahangirov Gəncə Dövlət Universitetinin tərbiyə iĢləri üzrə

prorektoru, tarix elmləri namizədi, dosent

O.Ə.Səmədov Bakı Slavyan Universitetinin tərbiyə iĢləri üzrə

prorektoru, pedoqoji elmləri namizədi, dosent

N.V.Ġbadov Gəncə Dövlət Universitetinin elmi iĢlər üzrə prorektoru,

fizika-riyaziyyat elmləri namizədi, dosent

E.Ə.ġükürlü Bakı Slavyan Universitetinin AzərbaycanĢünaslıq tədris-

mədəniyyət mərkəzinin müdiri, filologiya elmləri
namizədi, dosent

seafoodplus.infoərova Gəncə Dövlət Universitetinin Rus dili kafedrasının

müdiri, filologiya elmləri namizədi, dosent

seafoodplus.infolayeva Bakı Slavyan Universitetinin Azərbaycan ədəbiyyatı

kafedrasının müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor

Ġseafoodplus.infoımov Bakı Slavyan Universitetinin Müasir Azərbaycan dili

kafedrasının müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor

2
seafoodplus.infoıxov Gəncə Dövlət Universitetinin Ümumi tarix kafedrasının
professoru, tarix elmləri doktoru

S.S.Məmmədov Bakı Slavyan Universitetinin AzərbaycanĢünaslıq tədris-

mədəniyyət mərkəzinin böyük elmi iĢçisi, hüquq elmləri
namizədi

Ə.S.Əhməd Bakı Slavyan Universitetinin AzərbaycanĢünaslıq tədris-

mədəniyyət mərkəzinin elmi iĢçisi, tarix elmləri namizədi

A.Ə.Rəcəbli Bakı Slavyan Universitetinin Beynəlxalq münasibətlər və

regionĢünaslıq fakültəsinin dekanı, tarix elmləri
namizədi, dosent

ġ.H.Əliyev Bakı Slavyan Universitetinin Diplomatiya və xarici

siyasət kafedrasının müdiri, tarix elmləri namizədi,
dosent

seafoodplus.infoov Bakı Slavyan Universitetinin ÖlkəĢünaslıq elmi-tədqiqat

laboratoriyasının müdiri, fəlsəfə elmləri namizədi,
dosent

seafoodplus.infoı Bakı Slavyan Universitetinin AzərbaycanĢünaslıq tədris-

mədəniyyət mərkəzinin laborantı (məsul katib)

3
 ĠÇĠNDƏKĠLƏR

1. ABBASOV Ədalət Qrammatik kateqoriyalarla

məntiqi kateqoriyaların
qarĢılıqlı münasibətinə dair 12
2. ABASOVA Aytən Azərbaycan musiqi mədəniyyəti
tarixində oratoriya və kantata
janrlarının əhəmiyyəti 18
3. ABBASOVA Arzu Qədim Osmanlı qaynaqlarında
mövcud türk mənĢəli
toponimlərin erməniləĢdirilmiĢ
müasir variantları 22
4. ABBASOVA Elnarə Azərbaycan və ingilis dillərində
təktərkibli və cüttərkibli
cümlələrdə predikativlik 26
5. ABBASOVA Lalə Учет принципов оперативно-
розыскной деятельности при
обжаловании действий
субъектов оперативно-
розыскных органов 34
6. ABBASOVA Nuridə Süleyman Ələsgərovun ikili
konsertə müraciəti və
onun janr xüsusiyyətləri 40
7. ABDULLABƏYOVA Gülər Азербайджанско-польские
литературные связи
(конец хх века) 44
8. ABDULLAYEVA Güllü Müasir Azərbaycanın
idman siyasəti 50
9. ABDULLAYEVA Sənubər Azərbaycan nağıl
və dastanlarında alınma sözlər 56
ABDULLAYEVA Xatirə Mühacir Cənubi
Azərbaycan Ģairlərinin
dilində frazeoloji ifadələr 64
ADĠLOV Vasif Qədim türklərdə dünyanın
linqvorəng mənzərəsi 72
AKÇURĠNA Ġnnara Сокращения в дипломатической
терминологии современного
азербайджанского и
французского языков 77

4
 ALEKSEY Anikin Доминирующий главный член
предложения в азербайджанском
языке……………………………… 82
AXUNDOVA Mehri Азербайджановедение как
компонент межкультурной
коммуникации в учебном
процессе 90
BABAġOVA Gülnurə Frazeoloji semantika
və sintaktik vahidlər 96
BABAYEV Etibar Azərbaycanda araĢdırma
jurnalistikasının ilk əsəri
Babayev ĠbrahimpaĢa Фонетическая интерференция в
русской речи азербайджанцев и
задачи орфологического
словаря
BABAYEV Rafiq Variantliliq və regionallıq:
məsələnin bəzi tərəfləri
BAĞIROVA Sevinc Azərbaycan Respublikasının
beynəlxalq təhsil proqramları
çərçivəsində hökümətlərarası
təĢkilatlarla əməkdaĢlığı
BAĞIRZADƏ Cavid Tərtərçay vadisinin
ilk orta əsr dini abidələri
BAGRATĠONĠ Ġrma For the issue of the social essence
CABUA Koba of judicial system of Azerbaijan
BARXALOV Qalib Экологическое сознание в
социокультурном
пространстве
BAYTUOVA Aygül Основные этапы формирования
и становления литературных
норм в азербайджанском и
казахском языках
BƏġĠROVA GülĢən Hərbi qulluqçuların nitq
mədəniyyəti və natiqlik
məharətinə verilən tələblər
CAHANGĠROVA Nərmin XX əsrin əvvəlində poema janrı
CƏBRAYILOVA Zoya seafoodplus.infoqunlunun ―Qutadqu Bilik‖
əsəri və N.Gəncəvinin ―Sirlər
Xəzinəsi‖ poemasındakı bəzi
paralelizmlər
CƏFƏRLĠ Məhərrəm Heydər Əliyev
və milli–mənəvi irs
5
 CƏFƏROV Fəxrəddin Cəlil Məmmədquluzadənin
həyatına dair bəzi məqamlar
CƏFƏROV Rafiq Fransiz dilində morfoloji yolla söz
yaradıcılığı və onun Azərbaycan
dilində ifadə üsulları
CƏFƏROVA Reyhan Изменение института
семьи в эпоху модернизации
Aзербайджана
ÇALAQANIDZE Nino Интеграционная функция
журналистики на примере
информационной программы
общественного канала Грузии на
азербайджанском языке
ÇERNYAVSKIY Stanislav Гейдар Алиев и дипломатия
нового Азербайджана
ÇOÇIġVILI David, Свадьба
NAMAZOV Vahid азербайджанцев в Грузии
EFNAN Altun Hazar‘dan Anadolu‘ya
tapmaca – bilmece
ETĠBAR Ġnanc Фоно-семантические
производные архетипов
*
yar /*каr в разносистемных
языках
EYÜP Zengin Bağımsızlık sonrası dönemde
Azerbaycan diĢ politikasının
temel özellikleri
ƏBDÜLHƏSƏNLĠ Tofiq Vətənpərvərlik və istiqlalçılıq
müasir Azərbaycan poeziyasının
əsas mövzusu kimi
ƏHMƏD Əsgər Sufizmin Əxiliyə
təsiri məsələlərinə dair
ƏHMƏDOVA Könül Xəzərdə ―yeni böyük
oyun‖
ƏHMƏDOVA ġəhla Azərbaycan dilinin öyrədilməsində
tədris lüğətlərinin
rolu
ƏHMƏDOVA Sevda Образование первого
азербайджанского Парламента в
декабре года
ƏHMƏDOVA Sevil Ukraynada yaĢayan azərbaycanlılar
və onların ictimai birlikləri

6
 ƏLĠ Əsgər Türkiyədə Azərbaycanın tarixi
(Ələskər Ələskərli) və mədəni dəyərlərinin
tanınması və qəbul
edlməsinə dair bəzi məsələlər
ƏLĠMĠRZƏYEVA Rəfayət Azərbaycan maarifçi realizmi və
Nəriman Nərimanov
ƏLĠXANOVA Ayna Azərbaycandaki dağ
yəhudilərinin toy mərasimi
ƏLĠYEV Ədalət Süni neyron Ģəbəkələri
və onların modelləri

ƏLĠYEV Mehman XVIII əsr: Azərbaycan ədəbi-bədii
təfəkküründə
differensiallaĢmanın baĢlanması
ƏLĠYEV Nizaməddin Kompüter texnologiyası ibtidai
siniflərdə həndəsi anlayıĢların
formalaĢdırılmasında əyani
vasitə kimi
ƏLĠYEV Rafət cı illərin əvvəllərində
beynəlxalq danıĢıqlarda
Ermənistan-Azərbaycan
münaqiĢəsinin həlli məsələsi
ƏLĠYEV ġirinbəy IX-X əsrlər ġimal – Qərbi
Azərbaycanda Ġslamın
yayılması məsələsinə dair
ƏLĠYEVA Cəmilə Heydər Əliyevin xarici - iqtisadi
siyasət konsepsiyası
qloballaĢma kontekstində
ƏLĠYEVA Gülarə XIX əsrin sonlarında
Azərbaycanda yeni tipli rusdilli
məktəblərin vəziyyəti
ƏLĠYEVA Günel Müasir Azərbaycan dilində sadə
cümlə səviyyəsində sintaktik
omonimlik hadisəsinin
yaranmasi prosesi
ƏLĠYEVA Hökümə Tofiq Bakıxanov yaradıcılığında
ənənə anlayıĢına dair
ƏLĠYEVA Yeganə Heydər Əliyev və
AzərbaycanĢünaslıq
ƏMĠROV Ərzuman Azərbaycanın dünya iqtisadi
sisteminə inteqrasıyasında
xarici Ģirkətlərin,
müĢtərək müəssisələrin rolu
7
 ƏMĠROVA S. Сравнительный оборот как
прием усиления
коммуникативной
эффективности текста в прозе
seafoodplus.info………………………..
ƏMĠRXANOV Sabir Azərbaycan muzeyĢünaslığı
milli kontekstdə
ƏSƏDOVA Məhəbbət Azərbaycan və ingilis dillərində II
Ģəxs tək və cəm əvəzliklərin
leksik- semantik xüsusiyyətləri
ƏSGƏROVA Məhsəti Azərbaycanlı tələbə və Ģagirdlərin
fransiz dilindən Ģifahi nitq
vərdiĢlərinə yiyələnmələrinin bəzi
məsələləri haqqında
FƏRZƏLĠYEVA Lalə Azərbaycanın beynəlxalq yenidən-
qurma inkiĢaf bankı ilə əməkdaĢlı-
ğının strateji istiqamətləri
GÜLƏMĠRLĠ Fatimə Cənubi Qafqaz məsələsində
Rusiyanın regiondan
kənar aktorlarla münasibəti
GÜLġEN Dirim Erdebil veziri
Han Zafer ve türkçe divanı
HACI Rauf Avropa Ġttifaqı və Azərbaycan
Respublikası arasında əməkdaĢlığın
prinsipləri və əsas istiqamətləri
HACIHƏSƏNOVA Naidə Национально-культурные
DOSĠNA Nataliya объединения в ярославской
области как эффективные
механизмы и способы
межнационального
взаимодействия
HACIYEV Taleh Azərbaycan ailəsi azərbaycançılıq
Ģüuru kontekstində
HACIYEVA Aygül Ruhi Bağdadinin
―Divan‖ında ismin halları
HACĠYEVA Dilarə Отголоски тематики Низами в
западноевропейской
средневековой поэзии
HACIYEVA GülĢən Azərbaycan Respublikasının
investisiya siyasəti və onun
iqtisadi nəticələri
HACIYEVA Natəvan Müstəqillik dövrü Azərbaycan
8
 ədəbiyyatinda dil məsələləri (Ə.
Cavad )
HACIYEVA Nazəndə XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan
ədəbiyyatinda vətən və millət
anlayıĢları (Cabir Novruzun
yaradıcılığı əsasında)
HACIYEVA Nərgiz Azərbaycan dilində paronim
frazeologizmlər
HACIZADƏ A. Azərbaycan və ingilis dillərində
Ģəxssizlik kateqoriyası və onun
təzahür formaları
HƏMĠDOV Ġlyas Основные вехи становления
HÜSEYNOVA Ulduz паремиофразеологических
понятий в азербайджанском
языкознании
HƏSƏNOVA Məleykə Müasir Azərbaycanın
ĠSFƏNDĠYAROV Ağamirzə inkiĢafının prioritet
istiqamətləri
HƏġĠMOV Elçin Модуль коммуникативного
действия: Восток-Запад.
лингвофилософский взгляд
HĠDAYƏTOVA Sevil Азербайджан в системе
геополитических интересов
США и России
HÜSEYNOV ġaban Tam desemantikləĢmə prosesinin
fonetik və morfoloji
xüsusiyyətləri
HÜSEYNOV Cəmhur Ġngilis və Azərbaycan
dillərində zaman
bildirən bəzi sözlər haqqında
HÜSEYNOV Yusif Heydər Əliyevin xarici siyasət
strategiyasının uğurları
HÜSEYNOVA Eleanora Торгово-экономическое
сотрудничество белорусских и
азербайджанских
предприятий
HÜSEYNZADƏ Jalə Azərbaycan və ingilis dilində
alınma iqtisadi terminlər
ĠBRAHĠMOVA Leyla Alman dilində oxu və tərcümə
prosesində qarĢıya çıxan
çətinliklər və onların
aradan qaldırılması yolları
9
 ĠBRAHĠMOVA Sonaxanım Конкурсы юных музыкантов-
исполнителей имени
seafoodplus.infoдибекова
ĠBRAHĠMOVA Telli Ə.Haqverdiyevin pyeslərində
realizm və xarakterlərin
konflikti
ĠBRAHĠMOVA Z. Образа Тимура Великого в
азербайджанской литературе
ХХ века
ĠSAYEVA Günel Cümlə tipli frazeoloji vahidlərin
sintaktik xüsusiyyətləri
(Qarluq qrupu türk dillərində)
ĠSKƏNDƏROVA Natella Влияние музыкального
классицизма хх века на
творчество seafoodplus.infoекова
ĠSGƏNDƏROVA Nigar Вопросы колониализма и
ориентализма в американской
периодической литературе
ХIХ века
ĠSMAĠL Doğan Azerbaycan kadim tarih belgesi
ĠBRAHĠM Resuloğlu Gobustan yazıtları ve
Anadoludakı uzantıları
ĠSMAYILOV A. Дейктические функции
местоименно-наречных слов со
значением времени и
пространства в структуре текста
(на материале азербайджанского
и русского языков) ……………..
ĠSMAYILOV Dilqəm Liberalizm ideologiyasının keçdiyi
yol və Azərbaycanda
bu ideologiyanın tətbiqi
ĠSMAYILOV Ġsmayıl Azərbaycan rəssam, memar və
heykəltaraĢı beynəlxalq
meredianlarda
(XX əsrin ci illəri)
ĠSMAYILOVA Ləman Bəxtiyar Vahabzadənin
yaradıcılığında
dramaturgiyanın rolu
ĠSMAYILOVA Səbinə Музыкальное мышление как
педагогическая проблема в
деятельности видных
азербайджанских пианистов
10
 ĠSMAYILOVA Yeganə «Kitabi-Dədə Qorqud» mövzuları
Azərbaycan Ģifahi xalq
ədəbiyyatında
ĠSMAYILOV Yunis Hakimiyyət nümayəndəsinə qarĢı
müqavimət göstərmə və ya zor tətbiq
etmənin obyekti haqqında
KAVRELĠġVĠLĠ Roin Грузинская пресса о битвах за
Баку (по материалам газеты ―
Республика Грузия‖,
июль – декабрь год)
KAZIMOVA S.A. Унификация сложносоставных
слов в азербайджанском языке
KAZIMOVA Zeynab Heydər Əliyev
azərbaycanĢünaslığın və
müasirləĢmənin önündə
KEBERLĠNSKAYA Elnarə Роль заслуженного деятеля
искусств, профессора
seafoodplus.infoвой в развитии
фортепианной культуры
Азербайджана
KƏRĠMOVA Səmayə Творчество seafoodplus.infoа и
азербайджано-русские
литературные связи ……………..
KƏRĠMZADƏ Pərvin Личность Ахмед бек Агаоглу в
общественной мысли
Азербайджана начала ХХ века
KULĠKOVSKAYA Olqa Мифологизация исторической
памяти в азербайджанской
прозе ………………………………
KUNĠNA Ġrina Характерные черты внешней
политики Азербайджана ………

11
 Abbasov Ədalət Məhəmmədəli oğlu
Bakı Slavyan Universiteti

QRAMMATĠK KATEQORĠYALARLA MƏNTĠQĠ KATEQORĠYALARIN

QARġILIQLI MÜNASĠBƏTĠNƏ DAĠR

Dünya elmləri sırasında elə bir elm tapılmaz ki, onun baĢqa elmlərlə hər
hansı bir formada əlaqəsi olmasın. Bu, olduqca təbii bir prosesdir. Çünki hansı
prizmadan, ya da aspektdən bağlılığının olmasından asılı olmayaraq, hər hansı bir
elm qohum və ya qonĢu elmlərlə əlaqədə olmadan inkiĢaf edə bilməz.
―Elmlərarası əlaqə problemi‖ müasir dilçilikdə aktual məsələlər
cərgəsindədir. Dilçiliyin digər elmlərlə əlaqəsinin müəyyənləĢdirilməsi bu elmin
bəzi məsələlərinin iĢıqlandırılması və müəyyən sahələri ilə bağlı bir sıra
problemlərin aĢkarlanıb tədqiqata cəlb edilməsi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Dilçilik, elmlər arasında çoxcəhətli və çoxaspektli bir elmdir. Məlumdur
ki, müəyyən anlayıĢları ifadə etmək üçün elmdə, həmin anlayıĢın ifadəsinə
çevrilən terminlər mövcuddur. Üstəlik də nəzərə alsaq ki, termin elmi üslub üçün
səciyyəvidir, demək, terminsiz elmin mümkünsüzlüyü qənaətinə gəlmiĢ olarıq.
Elmi terminlər isə dilçiliyin iĢləyib hazırladığı qrammatik qanunlar və prinsiplər
əsasında yaranır, dilçiliyin standart təlimlərinə uyğun Ģəkildə tətbiq edilir.
Onu da qeyd etməliyik ki, dilçilik özünün bir sıra problemlərinin həllində
mütləq baĢqa elmlərə müraciət etməli olur. Belə ki, dilçilikdə dilin səslərini
akustik və fizioloji baxımdan xarakterizə edərkən fizika və fiziologiya elmindən
faydalanır. O cümlədən də, baĢqa bir çox elmlər dilçiliyin nəticələrindən istifadə
edərək bəzi problemlərinin həllinə nail olur.
Dilçiliyin baĢqa elmlərlə əlaqəsi get-gedə daha sürətlə geniĢlənir və inkiĢaf
edir. Lakin bu əlaqə bütün elm sahələrində eyni forma və xarakterdə deyildir. Belə
ki, bu əlaqə bəzi elmlərlə çoxsahəli və daha yaxın olduğu halda, bir sıra elmlərdə
bunun əksi müĢahidə edilir. Dilçilik ictimai elm olduğundan onun əlaqəsi bu qrup
elmlərlə daha dərin və geniĢdir. Dil haqqında elm baĢqa ictimai elmlərin
əhatəsində formalaĢmıĢdır.
Hazırda dilçilik ictimai elmlərdən, əsasən, ədəbiyyatĢünaslıq,
mətnĢünaslıq, fəlsəfə, psixologiya , pedaqogika, tarix, sosiologiya və etika ilə
daha sıx əlaqədardır. Dilçiliyin ictimai elmlər arasında xüsusi mövqeyi və
əhəmiyyətli rolu olan məntiqlə daha yaxın əlaqəsi mövcuddur. ―Məntiq elminin
predmeti təfəkkür prosesidir. Lakin insan təfəkküründən bəhs edən digər
elmlərdən (fəlsəfə, psixologiya, kibernetika, ali əsəb fəaliyyətinin fiziologiyası və
s.) fərqli olaraq məntiq elmi təfəkkürü bizi əhatə edən obyektiv gerçəkliyi və
sosial həyatı dərk etməyin mühüm vasitəsi kimi tədqiq edir. Məntiq düzgün
təfəkkürün forma və qanunlarını öyrənməklə obyektiv gerçəkliyin beynimizdə
adekvat (doğru) inikasına kömək edir‖ [1,s].
12
 Dil isə təfəkkürün maddi formasıdır. Məntiqi kateqoriyalar və onların ifadə
forması dildə mövcud olan leksik və qrammatik kateqoriyalardan kənarda ola
bilməz. Dil vahidləri hər bir məntiqi kateqoriyanın mahiyyətini açmaqda əsas
vasitədir.
Dilçiliyin məntiqlə əlaqəsinin qədim tarixi vardır. Belə ki, hələ eramızdan
əvvəl Aristotel dilçilik məsələlərini məntiqi kateqoriyalarla əlaqəli öyrənməyə
çalıĢmıĢdır. Lakin dilin məntiqi kateqoriyalarla əlaqəsi həmiĢə birtərəfli
aparılmıĢdır. Burada bəzən birtərəfli məntiqi istiqamət, bəzən də psixoloji
istiqamət daha güclü olmuĢdur. Əslində bu tədqiqat əlaqələri dilçiliklə məntiqin
bir-birinə qarĢılıqlı təsviri nəticəsində baĢ vermiĢdir.
Dilçilik və məntiqin əlaqəsi problemi çağdaĢ dövrümüzdə daha aktualdır.
Mövcud dilçilik ədəbiyyatında bu problemin müxtəlif aspektdə Ģərhinə az da olsa
rast gəlinir. Ancaq məsələnin geniĢ miqyasda və sistemli Ģəkildə tədqiqinə müasir
dövrdə daha çox ehtiyac vardır. Bu məqaləni yazmaqda məqsədimiz dilçiliyin
diqqətini müəyyən mənada problemin tədqiqinə yönəltməkdir. ―Dilçilikdə
qrammatik kateqoriyaların aydınlaĢdırılmasında məntiqin mühüm əhəmiyyəti
olmuĢdur. Hətta məntiqlə dilçiliyin konkret əlaqəsi əsasında dilçilikdə məntiqizm
cərəyanı əmələ gəlmiĢdir.‖ [1, s].
Dilçiliyin, habelə bu problemlə əlaqədar olan bütün digər elm sahələrinin
ən mürəkkəb və aktual məsələlərindən biri də dil və təfəkkürün qarĢılıqlı əlaqəsi
problemidir. Bu problemin mürəkkəbliyi hər Ģeydən əvvəl ondadır ki, həm dilin,
həm də təfəkkürün təbiəti mürəkkəb və ziddiyyətlidir. ―Dil və təfəkkür bir
tərəfdən insan beyninin məhsulu olduğu üçün bioloji (daha doğrusu, psixoloji)
hadisə, digər tərəfdən isə insan özü ictimai varlıq olduğu üçün ictimai hadisədir.
Dil və təfəkkürün münasibəti (söz və fikrin münasibəti Ģəklində) problemini
qədim zamanlardan indiyədək iki cür həll etməyə çalıĢmıĢlar: 1) ya sözlə fikri
(dil və təfəkkürü) tam eyniləĢdirmiĢlər; 2) ya da onları tam fərqləndirmiĢ,
aralarındakı bütün əlaqələri inkar etmiĢlər. Hazırda hər iki baxıĢ müxtəlif
variantlarda iki müxtəlif cərəyanın əsasında durur: 1) dillə təfəkkürü
eyniləĢdirməyə cəhd edən insanın psixikasında təfəkkürə məxsus olan rolu dilə
verməyə cəhd edən ―mentalinqvistik‖ cərəyan və 2) dili təfəkkürdən ayıran
təfəkkürü dilxarici (ekstralinqvistik) hadisə hesab edən, təfəkkür problemini
dilçilikdən çıxaran, ümumiyyətlə, təfəkkürü uydurma elan edən ―mexanistik‖
cərəyan. [2, s].
Dil və məntiqi təfəkkür probleminin əsas məsələlərindən biri sözlə
məfhumun qarĢılıqlı əlaqəsidir. Söz qrammatik kateqoriya olduğu üçün dilçilik
elmində, məfhum isə təfəkkür kateqoriyası olduğuna görə məntiq elmində
öyrənilir. Dillə təfəkkürün qarĢılıqlı, qırılmaz əlaqəsi, hər Ģeydən əvvəl, özünü
sözlə məfhumun qarĢılıqlı münasibətində göstərir, çünki biz maddi aləmin əĢya və
hadisələrinin insan beynində (təfəkkürdə) inikasını sözlər Ģəklində ifadə edir və
baĢqalarına da sözlər Ģəklində nəql edirik.

13
 Sözə istər fəlsəfi, istərsə də dilçilik baxımından çoxlu təriflər verilmiĢdir.
Söz müəyyən məna bildirən səs toplusudur. Söz obyektiv aləmin əĢya və
hadisələrini adlandıran dil vahididir. Söz potensial cümlədir. Tədqiqatçılar haqlı
olaraq göstərirlər ki, söz-məfhumun yaranması və mövcud olmasının zəruri Ģərti
və vasitəsidir.
Təfəkkür təsəvvürlə sıx bağlıdır. Təsəvvür maddi, obyektiv əĢya və
hadisələrinin əyani surəti olduğu üçün onların insan Ģüurunda yenidən
canlanmasına deyilir. Lakin təsəvvür obyektiv aləmin əĢya və hadisələri haqqında
tam, hərtərəfli və düzgün anlayıĢ yarada bilmir. Təfəkkür isə obyektiv aləmin əĢya
və hadisələrini düzgün və daha ətraflı əks etdirir.
Dilçilik ədəbiyyatında göstərilir ki, sözlə məfhum arasında üzvi əlaqə
vardır. Söz məfhumun səciyyəvi əlamətlərini özündə əks etdirir. BaĢqa sözlə
desək, məfhum əĢyanın mühüm, səciyyəvi əlamətlərinin sözlərlə ifadəsidir. ġəxs
adı məfhum olsa idi, onda Alim olan Ģəxs həqiqətən də elm dəryası olmalı idi. Bu
qrup sözlərdən baĢqa bütün köməkçi nitq hissələrinə daxil olan sözlər də məfhum
ifadə etmir. Hətta leksik-semantik mənası olan sözlərin bir qismi, məsələn: xüsusi
isim, xüsusən Ģəxs adları, habelə Ģəxs əvəzlikləri heç bir məfhum bildirmir. Yaxud
da əksinə bir neçə söz bir məfhumu ifadə edir. Dilin semantik sistemində
sinonimlik yaradır; məsələn, ürək, könül, qəlb sözləri bir məfhum bildirir.
Düzdür, sinonim sözlər eyni məfhumu ifadə etsə də, semantik mənaca eyni olmur.
Digər cəhətdən bir söz bir neçə məfhumu bildirə bilir. Söz fonetik tərkibcə
eyni olur, ancaq onun ifadə etdiyi məfhumlar müxtəlif olur. Beləliklə, dilin
semantik sistemində omonimlik yaranır. Məsələn, Azərbaycan dilində qaz sözü ev
quĢlarından biri, yanar maye (isim) və yeri qaz(fel) mənasını bildirir və s.
―Məfhumda ümumiləĢdirmə cəhəti özünü göstərdiyi kimi, onun ifadəçisi
olan sözlərdə də ümumilik olur. Məsələn, Dünyada olan bütün Ģəxslərin təkinə
―mən‖ , cəminə isə ―biz‖ deyilir.‖ [3.s] O əvəzliyi ilə kainatda hər Ģeyə iĢarə
etmək olar. ―Mən yalnız mənim özüm üçün mənəm, baĢqası üçün sən, hətta o da
ola bilərəm‖ deyimi özündən əvvəl söylənmiĢ fikri bir daha isbat edir.
Söz fonetik tərkibcə eyni qala bilər, lakin onun ifadə etdiyi məfhum dəyiĢə
bilər; məsələn, Ayaq sözü keçmiĢdə qədəh mənasında iĢlənmiĢdir. Ancaq bu gün
mövcud mənada. Yaxud uçmaq sözünün qədim mənası (―Kitabi- Dədə Qorqud‖)
cənnət, behiĢt olmuĢdursa, hazırki mənası hamımızın baĢa düĢdüyü havaya
qalxmaq və yıxılmaq (divarı uçdu mənasında-Ə.A) anlamıdır. Eləcə də yazı
sözünün arxaik semantikası çöl olmuĢdur. Lakin indi bu hazırki yazı mənasında
iĢlənir və s. Yəni obyektiv aləmdə əĢya və hadisələrin adını bildirən söz öz köhnə
məfhumunu itirərək yeni məfhum əldə edir.
Sözə münasibətində qeyd etdiyimiz xüsusiyyətlərlə yanaĢı, məfhum təkcə
həqiqi mənada iĢləndiyi halda, söz məcazi mənada da iĢlənərək dilin semantik
sistemində çoxmənalılıq (polisemiya) əmələ gətirir. Eləcə də məfhum
ümumbəĢəri səciyyə daĢıyır, söz isə milli olur, yəni məfhum bütün xalqlarda eyni
cür qavranılır.
14
 Dil və məntiqi təfəkkür probleminin mübahisəli məsələlərindən biri də
hökm və cümlə, məntiqi və qrammatik subyekt və predikat arasındakı qarĢılıqlı
münasibətdir. Dilin ən böyük vahidi olan cümlə ilə təfəkkür vahidi olan hökm
arasında qarĢılıqlı münasibət mövcuddur. Digər vahidlərin münasibəti ilə cümlə
və hökmün münasibətini müqayisə etsək, bunların münasibətinin daha mürəkkəb
və çətin olduğunu görərik. Hökmün dildə ifadəsi məsələsi ilə uzun illər məĢğul
olunmuĢdur. Bu məsələ məntiqçiləri daha çox maraqlandırmıĢdır. Məlumdur ki,
hökmün dildə ifadə forması cümlədir.
Məntiqi hökmün müəyyənləĢdirilməsində iki əsas fikir vardır: 1. Hökm
qavrama aktı kimi qəbul edilir, əĢya müəyyən ümumi əlamətə malikdir. ƏĢya,
məntiqi subyekt məzmunu, əlamət məntiqi predikat məzmunu daĢıyır. Subyektlə
predikat arasındakı münasibət ya həqiqi, ya da yalançı ola bilər. Hökm əĢya və
hadisədə müəyyən əlamət, keyfiyyət, xüsusiyyət və s. olub-olmadığını bildirir.
Hökm ya təsdiq, ya da inkar olur. Belə hesab edilir ki, subyekt və predikat
qrammatik mübtəda və xəbərdə ifadə edilir. 2. Hökmə kimin nəyin haqqında isə
fikir söyləməsi kimi baxırlar. Bu konsepsiyada subyekt və predikat ―sürüĢkən‖
kateqoriya hesab edilir. BaĢqa sözlə desək, ikinci fikrə görə, məntiqi subyekt və
predikat hər hansı bir cümlə üzvü ilə ifadə edilə bilər.
Hökmlə cümlənin münasibəti məsələsində də iki baxıĢ mövcuddur: a)
Tədqiqatçıların bir qismi belə hesab edir ki, hər bir cümlədə hökm ifadə edilir,
hökm yalnız cümlə vasitəsilə ifadə edilə bilər. Həmin tədqiqatçıların bir hissəsi bu
fikri qəbul edir. Lakin dildə sual və nida, habelə təktərkibli cümlələrin
mövcudluğu ilə əlaqədar olaraq ―Hər bir cümlə hökm ifadə edir, hökm yalnız
cümlə vasitəsiylə ifadə edilə bilər ‖ fikrindən doğan Ģübhəni müəyyən yollarla
aradan qaldırmağa çalıĢır; b) Ġkinci qisim tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, hər
hansı bir cümlədə hökmün olması zəruri deyil: onlar cümlələri hökm ifadə edənlər
və hökm ifadə etməyənlər deyə iki qrupa bölürlər.
Cümlə və hökm öz tərkiblərinə görə bir-birindən fərqlənir. Hökmlər
əĢyanın və onun əlamətləri ilə əlaqədar iki anlayıĢdan ibarət olur: a)subyekt; b)
predikat.
―Subyekt mühakimənin predmetini əks etdirir. Predikat isə əĢyanın
əlamətini, hərəkətini bildirir. Hökmün subyekt və predikatından əlavə bağlayıcı
ünsürü də vardır. Bu, hər iki anlayıĢı bir-biri ilə bağlayır. Dünya dillərində
bağlayıcı ünsür müxtəlif Ģəkildə özünü göstərir. Hökmün tələbləri əsasında
cümlələr quruluĢca sadə və mürəkkəb, müxtəsər və geniĢ formada olur.‖
[3, s]
Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, hökmün üzvü olan subyekt iĢ görəndir.
Yaxud hökm anlayıĢların birləĢməsinin elə faktıdır ki, özünə zəruri olaraq
obyektivləĢdirmə aktını ehtiva edir. Hökmün ikinci üzvü olan predikatiliyə
gəlincə isə deməliyik ki, cümlənin formalaĢması üçün əsas meyardır. Predikativlik
hər bir sözün və ya sözformanın varlıq haqqında müəyyən məlumat vermək
qabiliyyəti ilə ölçülür. Bu kateqoriya sözlərin müəyyən qaydada düzülüĢündən və
15
müəyyən qrammatik üsullarla əlaqələnməsindən meydana gəlir və ən çox
mübtəda və xəbərin münasibətlərini aydınlaĢdırır. Burada modallıq, zaman və
Ģəxs kateqoriyası əsas rol oynayır. Cümlədə predikatın olması vacibdir. Çünki
cümlənin mövcudluğunda predikativlik əsas Ģərt hesab olunur.
―Predikativ münasibət deyəndə cümlənin baĢ üzvləri-xəbərlə mübtəda
arasında olan əlaqə nəzərdə tutulur. Predikativ əlaqə əvvəlcədən hazır Ģəkildə
cümləyə gətirilmir. O, nitq prosesində yaradılır. Mübtəda ilə xəbər arasındakı
uzlaĢma predikativ münasibətin ifadə vasitələrindən biri hesab edilir. Hətta sadə
müəyyən Ģəxsli cümlələrdə subyekt (iĢ görən) və mübtəda (qrammatik Ģəxs) üst-
üstə düĢür. Predikat subyektlə nə dərəcədə uzlaĢırsa, eyni zamanda mübtəda ilə
bir o qədər uzlaĢır və deməli, predikat həm də qrammatik kateqoriya olan xəbərə
proyeksiyalanır; məsələn, Mən ömrüm boyu bu rəsmin içində çırpınıram ."[4,
s]
Bu cümlədəki ―mən‖ həm subyektdir, həm də mübtədadır. Burada predikat
subyektlə və mübtəda ilə eyni dərəcədə uzlaĢır. Predikat subyektlə də qrammatik
kateqoriya olan xəbərə-getməliyəm proyeksiyalanır.
GeniĢ cümlələrdə hökmün subyekti və predikatı mübtəda və xəbərlə
yanaĢı, ikinci dərəcəli üzvlərlə də ifadə edilir. Məsələn: ―Vətəni göz bəbəyi kimi
qorumaq hər bir vətəndaĢın müqəddəs borcudur‖. Bu cümlədə ifadə olunan
―vətəni göz bəbəyi kimi qorumaq‖ hökmün subyekti, ―hər bir vətəndaĢın
müqəddəs borcudur‖ anlayıĢı isə predikatdır. Lakin qrammatik cəhətdən
yanaĢdıqda bu cümlədə baĢ üzvlərdən baĢqa ikinci dərəcəli üzv də iĢtirak etmiĢdir.
Bütün hökmlər cümlələr vasitəsiylə ifadə olunur, cümlədən kənarda hökm
yoxdur. Bu da təfəkkür kateqoriyası olan hökmlə dil kateqoriyası olan cümlə
arasında müəyyən yaxın əlaqələrin olmasını göstərir. Lakin yuxarıda
göstərdiyimiz kimi hökmlə cümlə eyniyyət təĢkil etmir.
―Doğrudur, dillə təfəkkür dialektik vəhdətdədir. Təfəkkür dil materialı
əsasında formalaĢır. ―Ġnsan fikirləĢəndə də sözlər və cümlələrlə fikirləĢir.
Təfəkkürün təzahür forması da dildir. Məsələyə dil (və ya nitq) tərəfdən
yanaĢdıqda, daxili nitqin (insanın fikirləĢmə dili) də fikri baĢqasına çatdırmaq
üçün istifadə olunan dilin də əsasında təfəkkür durur. Nə dilsiz təfəkkür, nə də
təfəkkürsüz dil ola bilər ‖ [5,s.8]
Təfəkkür ümumbəĢəri xarakter daĢıyır. Hər hansı bir məfhum bir neçə xalq
üçün eyni ola bilər. Lakin onun ifadə formaları, adətən müxtəlif olur. Eləcə də
müxtəlif xalqlar eyni fikirləri düĢünə bilərlər, ancaq o fikirlərin ifadəçisi olan
sözlər və cümlələr hər xalqın öz dilinin sözləri və cümlələri olur. Ona görə də
təfəkkür dil demək deyil, dil də təfəkkür. Bunların hər birini öyrənən elm sahələri
vardır. Təfəkkür qanunlarını öyrənən elmə ―məntiq‖, dil qanunlarını öyrənən elmə
isə ―qrammatika‖ deyilir.
Artıq əvvəldə göstərdiyimiz kimi cümlədən kənarda, yaxud da cümlə
halında formalaĢmayan hökm yoxdur. Halbuki bütün cümlələrin hökm ifadə
etməsi məcburi deyildir; elə cümlələr vardır ki, heç bir hökm ifadə etmir.
16
Məsələn, sual və nida cümlələri. Deməli, cümlənin sərhədi hökmün sərhədindən
böyükdür. O cümlədən hökmlə cümlənin quruluĢunda, hökm üzvləri ilə cümlə
üzvlərinin sayında da ciddi fərqlər vardır. Qrammatikanın məĢğul olduğu ikinci
dərəcəli üzvlər məntiq elmini maraqlandırmır. Məntiqdə hökmlər cüttərkibli
olduğu halda, qrammatikada cümlələr ―cüttərkibli‖ və ―təktərkibli‖ deyə iki böyük
qrupa ayrılır.
Qrammatik kateqoriyalarla məntiqi kateqoriyaların öyrənilməsi sadəcə
olaraq onların vahidlərinin leksik-semantik cəhətdən müəyyənləĢdirilməsi üçün
deyil, hər iki elmin müqayisəli baxımından araĢdırılması və ayrı-ayrılıqda
müstəqil elm olaraq sərhədlərinin dəqiqləĢdirilməsi istiqamətində xüsusi
əhəmiyyət daĢıyır.

SUMMARY
Language and mentality is in dialectic unity. Mentality without language
and language without mentality is impossible. When human thinks he thinks with
word and sentences. But they are not the same. Mentality has global, but language
has national character. The form of mentality is the same for all humans living in
the world. But grammatic rules belong to each language themselves.
This theme was very actual in all periods and it still remains its actuality.

ƏDƏBĠYYAT
1. Qurbanov A. Ümumi dilçilik.I hissə. Bakı: ―Maarif‖, s.
2. Rəcəbov Ə. Dil, Ģüur, cəmiyyət, tarix. Bakı: ―Azərbaycan Dövlət
NəĢriyyatı‖, s.
3. Qurbanov A. Ümumi dilçilik, II hissə, Bakı: ―Maarif‖, s.
4. Abdullayeva N. Yarımçıq cümlələr//ADPĠ-nin elmi əsərləri//,
c. XIII-s
5. Abdullayev Ə. Seyidov Y. Həsənov A. Müasir Azərbaycan dili,
sintaksis, IV hissə. Bakı: ―Maarif‖, s.

17
 Abasova Aytən Rauf qızı
Bakı Pedaqoji Kadrların İxtisasartırma və Yenidənhazırlanma İnstitutu, Bakı
şəhəri

AZƏRBAYCAN MUSĠQĠ MƏDƏNĠYYƏTĠ TARĠXĠNDƏ ORATORĠYA

VƏ KANTATA JANRLARININ ƏHƏMĠYYƏTĠ

Müasir Azərbaycan mədəniyyətinin dünya incəsənəti tarixində yeni maraqlı

səhifə açmasında, müasir mədəni həyatımızın inteqrasiyasında, milli ruhlu
zəminin hazırlanmasında, müasir Azərbaycan mədəniyyətinin canlanmasında
dahi Heydər Əliyevin çiyninə aldığı tarixi missiyanın heyrət doguracaq dərəcədə
mürəkkəb və möhtəĢəmliyini qeyd etməmək mümkün deyil. Məhz bu
möhtəĢəmlikdən irəli gələrək, Heydər Əliyev fenomeninin sirrini açmağa
çalıĢsaqda, bu dahi Ģəxsiyyətin XX əsrin cı illərindən etibarən milli
mədəniyyətimiz üçün etdiyi əvəzsiz xidmətlərin müstəsna rol oynadığını xüsusi
olaraq qeyd etmək lazımdır. Və hər dəfə də təsəvvürümüzdə H.Əliyevi nəinki
siyasi dünyamızın təkrarolunmaz lideri kimi canlandırırıq, eyni zamanda onun
sanki bir Musiqiçi və Musiqisevər kimi portretini aĢkar edərək, maraqlı və
heyrətamiz cizgilərlə qarĢılaĢırıq. Bu gün əminliklə deyə bilərik ki, müasir milli
musiqi elmimizin uğurla addımlayaraq geniĢlənməsində, incəsənətimizin dünya
səviyyəsində təbliğində məhz Heydər Əliyevin mədəniyyətə, o cümlədən
müsiqimizə-xüsusilə klassik irsimizə bəslədiyi qayğının müstəsna əhəmiyyəti
olmuĢdur. Əgər milli professional musiqimizin banisi Ü.Hacıbəyov bəstəkarlıq
məktəbimizin təĢəkkülü və inkiĢafı üçün ilkin zəmini hazırlamıĢdırsa, H.Əliyev öz
millətinin müasir dünya musiqi salnaməsindəki tarixi yerinin, vəzifəsinin
müəyyən edilməsində əvəzsiz rol oynamıĢdır. Qeyd edək ki, H.Əliyev
mədəniyyətimiz üçün yeni yaradıcılıq prinsiplərini rəhbər tutaraq, öz xalqının
musiqisinin dünya mədəniyyətinin ümumi axarına qoĢmaq, bunun ən samballı
nümunələri ilə bir səviyyədə duracaq əsərlər yaratmaq vəzifəsini həyata keçirən
bəstəkarların apardığı axtarıĢlar, ğördüyü tədbirlər istiqamətində oxĢarlıq tapmağa
çalıĢmaqla yanaĢı, həmçinin yeni ruhlu əsərlərin yaranması üçün zəmin olacaq
dövlət qayğısını bəstəkarlara daim hiss etdirmiĢdir. Digər tərəfdən isə dünya
musiqi nailiyyətlərinin bir-birinə qovuĢdurulması, bəstəkar yaradıcılıgında
mövcud olan janr və formaların milli zəmində yetiĢdirilmiĢ yeni nümunələrinin
yaradılması, milli axından, potensialdan qidalanan yeni musiqi dilinin meydana
gəlməsi, müxtəlif milli məktəblər və ilk növbədə bunların əsasında duran qayğının
imkanlarını səciyyələndirən əlamətlərdir ki, bu da məhz Heydər Əliyevin
mədəniyyətə bəslədiyi dərin rəğbət və ehtiram hissindən irəli gəlmiĢdir. Heydər
Əliyev Azərbaycan musiqi klassikasının müasir dünya musiqisi tarixində xüsusi
bir istisna təĢkil edərək seçilməsində daim öz köməyini əsirgəməmiĢdir. Bütün
bunları sadalamaqda məqsəd H.Əliyevin nəinki siyasət dünyasında, eləcə də
müasir mədəni tariximizin tanınmasında, təbliği sahəsində gördüyü böyük iĢlərin
18
– yeni müasir mərhələnin bünövrəsini qoyduğunu bir daha xatırlatmaqdır. Məhz
buna görədir ki, bu gün milli musiqimizi təmsil edən əsərlər sırasında klassik
musiqi irsimizin inkiĢafı dolğunluğu və özünəməxsusluğu ilə seçilir. Hər bir
xalqın milli Ģüurunun formalaĢması onun mədəniyyətinin, elminin, təhsilinin
inkiĢafı ilə Ģərtlənir. Təsadüfi deyil ki, sivilizasiyanın ən yüksək göstəricisi məhz
mədəniyyətin üzərinə düĢür, mühitin, Ģəraitin insanın Ģəxsiyyət kimi
formalaĢmasında, istedad və qabiliyyətlərinin lazımi məcraya yönəldilməsində
çox böyük rolu var. Bu baxımdan H.Əliyev Azərbaycan musiqi mədəniyyəti
tarixində bədii tərbiyənin mütərəqqi formaları uğrunda xalqımızın, o cümlədən
böyüməkdə olan gənc nəslin estetik dünyagörüĢü, mənəvi tərbiyəsi istiqamətində
xüsusilə böyük iĢlər görmüĢdür. Onun fikrincə, incəsənətin bütün növləri təbii
surətdə, məqsədyönlü Ģəkildə inkiĢaf edərsə, onda xalqın dünya mədəniyyətinə
təsirini əlaqələndirmək mümkündür. Dahi Ģəxsiyyət musiqinin, xüsusilə klassik
janrların emosional təsirini yüksək dəyərləndirərək, ona həm də insanları
kamilləĢdirən, onların ruhunu saflaĢdıran bir vasitə kimi dəyər verirdi. Doğrudan
da həyatımızın elə bir sahəsi yoxdur ki, musiqilə sıx əlaqədə olmasın, bilavasitə
ona təsir etməsin. Ġncəsənət və ictimai mühitin birgə əməkdaĢlığı bədii
yaradıcılığın yeni janrlarının cilalanmasına, mədəniyyətimizin klassik musiqi
xəzinəsinə daxil olan əsərlərinin yeni məzmunda, daha dəqiq desək, ictimai-siyasi
mühitin təsirinə boyanaraq yaranmasına səbəb olmuĢdur. Bu baxımdan siyasi
mühiti əks etdirərək təqdim olunan əsərlər hazırki dövrdə musiqi
mədəniyyətimizin ən mühüm hissəsi kimi, yəni ideya bədii məzmunun və obrazın
açilması ilə təqdirəlayiqdir və ən mühüm element kimi istifadə olunmuĢdur. Bu
dövrün əsərlərini siyasi məzmuna malik olması səciyyələndirir ki, bu da XX əsrdə
Avropa yönümlü əsərlərin Azərbaycan musiqisindən əxz etdikləri ən vacib amil
idi. Məhz bu baxımdan yanaĢsaq, deməliyik ki, bu dövrdə siyasi mövzuya
müraciət cox təbii idi.
Azərbaycan professional musiqisi tarixində dərin iz qoymuĢ bəstəkarların
yaradıcılığı müxtəlif musiqi janrlarının, o cümlədən, oratoriya və kantata
janrlarının yaranması və inkiĢafı etməsinə səbəb olmuĢdur. Qeyd ki, tarixi
Ģəraitdən asılı olaraq milli musiqimizdə yaranan bu janrlar müxtəlif və rəngarəng
məzmunu ilə seçilmiĢdir. Belə ki, məzmundan irəli gələrək mövcud cəmiyyətdə
ictimai-siyasi fikrin ifadə olunmasında bu janrların müstəsna rolu olmuĢdur.
Əlavə etmək lazımdır ki, kantata və oratoriya janrlarının meydana gəlməsi üçün
Azərbaycanda bir növ Ģərait mövcud idi. Qeyd olunan janrların çiçəklənməsi, bir
janr kimi özunu təsdiq etməsi məhz XX əsrin ci illərinə təsadüf edir ki, bu
da Azərbaycanda siyasi mühitin yetiĢməsi ilə bağlı idi. Milli musiqi ilıə bağlı olan
bu mövcudluluq müasir həyatın ictimai-siyasi durumunun, real həyatın
hadisələrinin qabarıq əks olunmasında bir növ əhəmiyyətli rol oynamıĢdır.
Məlumdur ki, musiqi cəmiyyətdən təcrid olunmuĢ vəziyyətdə inkiĢaf edə
bilməzdi, yəni incəsənətin bütün növləri kimi, musiqi də daim real həyatın

19
mövcudluqlarını, baĢ verən hadisələri əks etdirməyə meyl etməsi ilə diqqəti cəlb
edir.
Azərbaycanda kantata və oratoriyanın yaranması XX əsrin ci illərinə
təsadüf etsə də, bu janrların inkiĢafı və özunəməxsus mövqeyə malik olması
H.Əliyevin musiqimizə böyük önəm və dəstək verdiyi illərə təsadüf edir ki,
məhz bundan irəli gələrək, təqdim olunan məqalədə kantata və oratoriya
janrlarının inkiĢafı məsələlərinə toxunulmuĢ və qeyd olunan janrlara müasir
Azərbaycanın ictimai-siyasi və mədəni həyatının inkiĢafı durumu kontekstində
nəzər yetirilmiĢdir. XX əsrin ortalarından baĢlayaraq, ictimai-siyasi mühit və
musiqinin vəhdəti daha obrazlı Ģəkildə, daha dramaturji-emosional tərzdə ifadə
olunmağa baĢlamıĢdır. Məlumdur ki, ictimai-siyasi durumun əks olunmasında janr
seçiminin mühüm əhəmiyyəti vardır, yəni mövzunun möhtəĢəmliyi bilavasitə
musiqi janrlarının da seçiminə təsir etmiĢ və bundan irəli gələrək iri həcmli
monumental janrların inkiĢafina Ģərait yaratmıĢdır. Əvvəldə qeyd etmıĢdik ki, bu
janrların inkiĢafına təkan verən Ģəraitin olması onların digər janrlardan daha üstün
Ģəkildə inkiĢafını ĢərtləndirmiĢdir. Yəni həm siyasi mövcudluluq, həm də
bəstəkarların mühitlə əlaqədə olan mövzulara müraciət etməsi bu janrların inkiĢafı
üçün zəmin olmuĢdur. Kantata və oratoriya janrlarının mövzu seçiminin daha
əlveriĢli olması, eyni zamanda dinləyicini vaxt baxımından təmin etməsi, bu
janrın bəzi nümunələrində həcmin yığcamlığı, eyni zamanda yığcamlıqla yanaĢı
ideya məzmunun daha da qabardılaraq geniĢ dinləyici kütləsinə çatdırılması, yeni
dövrün siyasi məzmununu-insanların gələcək naminə quruculuq iĢlərinə
həvəsləndirilməsi ideyasını Ģərtləndirmək bilavasitə yeni əsərlərin yaranmasına
təkan vermiĢ oldu. Bu da təbiidir. Belə ki, bu janrlara xas olan məzmunun
qəhrəmani xarakter aydınlığı, plakatlıq, nəzəri cəlb edən harmonik düzülüĢ, dəqiq
marĢ obrazlı ritm, orkestr səslənmələrinin yığcamlığı, qüvvətli inkiĢaf və digər
musiqili ifadə vasitələri kantata və oratoriya kimi janrlara təntənəli və əzəmətli
kütləvilik verir. Bu janrlara bir qədər yığcam Ģəkildə nəzər salsaq, bəlkə də himn
janrının geniĢləndirilmiĢ nümunələrini müəyyən etmiĢ olarıq. Bu üslub
Azərbaycan bəstəkarlarının kantata və oratoriya janrlarına öz təkanverici
qüvvəsini göstərməsindən də irəli gələ bilər. Belə ki, bundan belə nəticəyə
gəlmək olar ki, musiqimizdə bu janrların yaranması üçün Qərbi Avropa
bəstəkarlarının opera yaradıcılığı zəmin olmuĢdur. Nəzərə çatdırmalıyıq ki,
dövrün ab-havasının, yaĢanılan mühitin ictimai-siyasi durumunun
iĢıqlandırılmasında kantata və oratoriya janrları daha əlveriĢli olması ilə fərqlənir.
Belə ki, möhtəĢəm ideyalardan yaranaraq meydana gələn təqdim olunan janrlar
irihəcmli olmaqla yanaĢı, baĢ verən hadisələrin, bir sözlə məzmunun hərtərəfli
açılmasında müstəsna rol oynayır, məzmun baxımından rəngarənglik daha çox
nəzərə çarpır. Çünki mövcud ictimai-siyasi Ģəraitin obrazlı və dramaturji
ifadəsinin ən bariz nümunəsi kantata və oratoriya janrlarının zəminində həyata
keçirilmiĢdir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında kantata
və oratoriya janrları ictimai-siyasi, xalqlar dostluğu, lirik ədəbi və s. mövzularda
20
daha dərindən əks etdirilmiĢdir. Bu cəhətləri nəzərə alaraq, kantata və oratoriya
janrlarını məzmun baxımından aĢağıdakı ardıcıllıqla vermək olar:
- ictimai-siyasi mövzulu ;
- xalqlar dostluğuna həsr olunmuĢ ;
- ədəbi mövzularla bağlı olan .
Təsnifatın yaradılması özü də zərurətdən yaranmıĢdır, yəni yaranan mövzu
müxtəlifliyini göstərməkdir. Təsnifatin yaradılması zamanı diqqəti çəkən əsas
məsələ siyasi mövzuda yazılan əsərlərin çoxluq təĢkil etməsidir. Lakin bu o
demək deyil ki, yazılan bu əsərlərin hamısı ictimai-siyasi mövzu istiqamətindədir,
axı milli musiqimizdə ədəbi lirik mövzuda yazılmıĢ əsərlərin çoxluğu məlumdur.
Sadəcə məqsədimiz müasir dövrün cəmiyyətinin yaĢadığı mühitə münasibətini
ifadə etməkdir, belə ki, insanları daha çox real hadisələr, onları əhatə edən mühitin
yenilik və axtarıĢları maraqlandırdığı üçün bəstəkarlar bu tələbatı nəzərə almıĢ və
monumental janrlara, o cümlədən kantata və oratoriya janrlarına daha çox
müraciət etmıĢlər.
Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında kantata və oratoriya janrlarının
əksəriyyəti əsasən XX əsrin ci illərinə təsadüf edir ki, bunlar da əsasən
ruhlandırıcı xarakter yaradaraq geniĢ xalq kütlələrini özünə cəlb edilməsi, təbliğatı
və təĢviqatı baxımından Azərbaycan xalqının həyat və məiĢətinə də öz müsbət
təsirini göstərmiĢdir. Tarixə nəzər yetirsək, bu dövrün istər siyasi, istər də
cəmiyyətin mədəni inkiĢafı yönümündə zəngin bir yol açdığının Ģahidi olmaq
mümkündür. Məhz elə bu mümkünlükdən baĢlayan bu yol klassik musiqinin qeyd
olunan janrlarının yeni səpkidə, daha dəqiq desək, yeni mühitin mövzuları ilə, bu
janrların onların özü üçün də yeni olan bir musiqi sisteminin qanunauyğunluqları
ilə qovuĢaraq inkiĢaf etməsinə və yeni mühitdə bərqərar olmasına səbəb
olmuĢdur. Həyata öz məcrasından öz baxıĢları ilə baxan bəstəkarların bu
baxımdan yanaĢma tərzi təbii qəbul olunmalıdır.
Bu gün Azərbaycan musiqi mədəniyyəti yeni müasir istiqamətlər yolunda
axtarıĢlar edərək, milli ənənələrə sadiq qalaraq müasir dövrdə yeni bədii ideya
məzmunun-istər ictimai siyasi, istərsə də lirik ədəbi mövzuların qabariq ifadə
edilməsi baxımından inkiĢaf edir. Beləliklə deyə bilərik ki, dahi Heydər Əliyevin
milli musiqi və mədəni irsimizin müasir dövrdə daha da tanınması istiqamətində
həll etdiyi məsələlər öz nəhəngliyi ilə seçilir. Azərbaycan xalqı dahi Ģəxsiyyəti
yetiĢdirdiyi kimi, dahi Ģəxsiyyət də öz xalqı ilə fəxr edərək milli
mədəniyyətimizin müasir dünyada inkiĢaf istiqamətlərinin tanınmasını, öz layiq
olduğu mövqenin əldə olunmasını müasir dövrün ən yeni mütərəqqi nailiyyətləri
səviyyəsinə qaldıraraq təcəssüm etdirmiĢdir. Bu baxımdan əminliklə deyə bilərik
ki, dahi Heydər Əliyev müasir Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin gələcək uğurlu
inkiĢafı naminə milli ənənələrin inkiĢaf etdirilməsində müqəddəs vəzifələri öz
üzərinə götürərək, onu Ģərəflə təbliğ olunmasında əvəzsiz rol oynamıĢ və bu gün
də ümummilli liderin ənənələri Ģərəflə davam etdirilir.

21
 SUMMARY
In the article the irreplaceable role of the National leader of the Azerbaijan
nation Heydar Aliyev in the history of development of musical culture and the
state care of seafoodplus.info of the genres of classic music, including the cantata and
oratorio is discussed.

ƏDƏBĠYYAT
1. Qəniyev T. Qərbi avropa, rus və Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında
kantata və oratoriya janrları. ―Musiqi dünyası‖jurnalı, , №, səh
2. Mirzəyeva N. Azərbaycanda kantata-oratoriya janrının yaranma yolları. Bakı,
, səh 31

Abbasova Arzu Yusif qızı

Naxçıvan Dövlət Universiteti

QƏDĠM OSMANLĠ QAYNAQLARĠNDA MÖVJUD TÜRK MƏNġƏLĠ

TOPONĠMLƏRĠN ERMƏNĠLƏġDĠRĠLMĠġ MÜASĠR VARĠANTLARĠ

Toponimik tədqiqatlar göstərir ki, Osmanlı dövrünün qaynaqlarında

inzibati ərazi baxımından bütöv Azərbaycanın tərkib hissəsi olan Naxçıvan və
onun ətraf bölgələrindəki toponimlərin əksəriyyəti bu günə qədər qorunub
saxlansa da, təəssüflə qeyd etməliyik ki, tarixi proseslərin nəticəsi kimi itirilmiĢ
ərazilərimizdəki coğrafi adların xeyli hissəsi siyasi – ideoloji məqsədlərlə
dəyiĢdirilmiĢ və ya tamamilə aradan qaldırılmıĢdır.
seafoodplus.infov və S.K.Kərimovun qeyd etdiyi kimi, tarixi – ictimai proses
dilin inkiĢafında, söz fonunda dəyiĢikliklərlə özünü göstərdiyi kimi, coğrafi
adların da forma sabitliyinə xələl gətirir və tədricən onları dəyiĢir.
Bu baxımdan müəlliflər dəyiĢikliyə uğramıĢ toponimləri üç qrupda
cəmləĢdirir:
1 Təhrif toponimlər: səs və ya söz düĢümü nəticəsində adlar təhrifə
uğrayır.
2 Fonetik dəyiĢikliyə uğramıĢ toponimlər: Bu toponimlərdə səs əvəzlənir,
yerini dəyiĢir.
3 Ixtisar toponimlər: Təhrif və ixtisar toponimlər isə bir – birindən
fərqlənir (1, s).
R.YüzbaĢov Ģəkli dəyiĢikliyə uğramıĢ toponimləri ««təhrif toponimlər»«
adlandırır və üç təhrif tipini göstərir:
1) mənası dəyiĢdirilmiĢ toponimlər;
22
 2) mənasızlaĢdırılmıĢ toponimlər;
3) «lal» toponimlər (2, s.9)
Yuçkeviç V.A. toponimlərdə «dəyiĢdirilmiĢ» sözü əvəzinə
«transformasiya» terminini iĢlədir və tərjümə yolu ilə və rəsmən dəyiĢdirilmiĢ
toponimləri də dəyiĢikliyə uğramıĢ toponimlər qrupuna daxil edir. (3, s. ).
seafoodplus.infoıyeva Cənubi Azərbaycan ərazisində bu Ģəkildə dəyiĢdirilib təhrif
edilən toponimləri 3 qrupda təsnif etmiĢdir.
1) Fonetik dəyiĢmə ilə təhrif edilmiĢ toponimlər.
2) Qədim toponimlərin yenisi ilə əvəzlənməsi.
3) Tərjümə edilərək dəyiĢdirilmiĢ toponimlər. (4, s)

XVI – XVIII əsr Osmanlı qaynaqlarında tarixi sənəd kimi qorunan türk
mənĢəli toponimlərin tamamilə dəyiĢilməsi və ya aradan qaldırılması ən çox
siyasi proseslərin nəticəsi kimi Sovet dövründə Naxçıvan və onun ətraf
bölgələrinin hissə – hissə qoparılaraq baĢqa – baĢqa dövlətlərin tərkibinə qatılması
nəticəsində yaradılmıĢ indiki Ermənistan (Ġrəvan xanlığı) və Cənubi Azərbaycan
ərazisində müĢahidə olunmaqdadır.
Vaxtı ilə Ġrəvan ərazisində mövjud olan türkmənĢəli toponimlərin tarixi
qaynaqlarda göstərilən qədim adlarının son dövrlərdə tamamilə kökündən
dəyiĢdirilməsi faktı antitürk erməni siyasətinin və türklərə qarĢı mənəvi
soyqırımının bariz nümunəsidir.
ErməniləĢdirilmiĢ qədim türk toponimlərinin tədqiqində ən dəyərli
qaynaqlardan biri akademik seafoodplus.infovun seafoodplus.infolayevlə birgə hazırladığı
«Ermənistanda Azərbaycan mənĢəli toponimlərin izahlı lüğəti» əsəridirsə, digər
qaynaqlardan biri də Ə.Ələkbərlinin «Qədim oğuz – türk yurdu Ermənistan»
əsəridir ki, bu əsərdə də yüzlərlə erməniləĢdirilmiĢ qədim toponimlərimiz
haqqında rəsmi statistik məlumatlar öz əksini tapır. Ermənistan SSR Ali Sovetinin
konkret tarixi rəsmi sənədləri – fərmanları əsasında yazılmıĢ bu əsər ermənilərin
son 70 ildə Ermənistandakı türk mənĢəli qədim yer – yurd adlarını
saxtalaĢdırmaqla erməniləĢdirmək kimi məkirli siyasətini ortaya qoyur. Əsərdən
aydın olur ki, ermənilər Azərbaycan – Türk toponimlərini müxtəlif prinsiplərlə
dəyiĢdirmiĢlər. Belə prinsiplərin bir qismini qeyd etmək yerinə düĢər:
1. Sovet ideologiyasını təbliğat bəhanəsi ilə toponimlərin dəyiĢdirilməsi:
Böyük Qarakilsə – Kirovakan (Böyük Qarakilsə rayonu).
Gümrü – Aleksandropol – Leninakan (Düzkənd rayonu).
Qaranlıqdərə – Lusadzor (tərjüməsi: ĠĢıqlıdərə; Karvansaray rayonu).
Çanaxçı – SovetaĢen (Vedi rayonu).
2. Erməni millətindən olan ayrı – ayrı yazıçı, inqilabçı və baĢqa tarixi
Ģəxsiyyətlərin adını əbədiləĢdirmək bəhanəsi ilə toponimlərin dəyiĢdirilməsi:
Ellər – Abovyan (Ellər rayonu).
Böyük ġəhriyar – Nalbandyan (Sərdarabad rayonu).
3. Hərfi tərjümə (kalka) yolu ilə toponimlərin dəyiĢdirilməsi:
23
 DaĢqala – Karaberd (ermənicə «kar» - «daĢ», «berd» - «qala» deməkdir;
Akin rayonu).
Gödəkbulaq – Karçaxpyur (ermənicə «karç» - «gödək», «axpyur» -
«bulaq» deməkdir Basarkeçər rayonu).
Göl – liçk (ermənicə «liçk» - «göl» deməkdir. AĢağı Qaranlıq rayonu).
4. bəzi adlardakı «böyük», «kiçik», «yuxarı», «aĢağı» sözlərini
erməniləĢdirməklə toponimlərin dəyiĢdirilməsi:
Böyük ayrım – Medzayrum (ermənicə ―medz‖ – ―böyük‖ deməkdir;
Allahverdi rayonu).
Kiçik Vedi – Pokr Vedi (ermənicə ―pokr‖ – ―kiçik‖ deməkdir; Vedi
rayonu).
Yuxarı Ağcaqala – Verin Ağcaqala (ermənicə ―verin‖ – ―yuxarı‖
deməkdir; Talin rayonu).
5.Bəzi adlardakı «kənd» sözünü ermənicələĢdirməklə toponimlərin
dəyiĢdirilməsi;
Məlikkənd – Melikgyuğ (ermənicə ―gyuğ‖ – ―kənd‖ deməkdir; Abaran
rayonu).
Lalakənd – Laligyuğ (Ġcevan rayonu).
Təzəkənd – Tazagyuğ (Zəngibasar rayonu).
6. Erməni tələffüzünə uyğunlaĢdırılaraq toponimlərin dəyiĢdirilməsi:
Həkəri – Akori (Allahverdi rayonu).
Uzunlar – Odzun (Allahverdi rayolnu).
Ərzəkənd – Arzakan (Axta rayonu).
ġınıx – ġnox (Allahverdi rayonu).
7. Bəzi yaĢayıĢ məntəqələrində ancaq azərbaycanlılar yaĢadığı üçün
onların adını tam Ģəkildə erməniləĢdirmək mümkün olmasa da, tarixi coğrafi
adları itirmək üçün müxtəlif bəhanələrlə keçmiĢ (əsl) adlar yeni Azərbaycanlı
adları ilə əvəz edilib:
Sultanabad - ġurabadı (Amasiya rayonu).
Qaraçanta – Əzizbəyov (Amasiya rayonu).
Haqqıxlı – Səməd Vurğun (Icevan rayonu).
8. Tarixi adın itirilməsi üçün eyni bir yaĢayıĢ məntəqəsinin adı bir neçə
dəfə dəyiĢdirilib:
Hacıqara – MakaraĢen – Lernapat (Böyük Qarakilsə rayonu).
Qaradağlı – TsaxkaĢen – Mrqavet (Qəmərli rayonu).
PaĢalı – Əzizbəyov - Zaritap (Soylan rayonu).
SultanəliqıĢlaq – Canəhməd – GünəĢli (Basarkeçər rayonu)(5, s. )
Erməni dili mütəxəssisləri seafoodplus.infon, R.A.Açaryan, seafoodplus.infoyan və
baĢqalarının dediyinə görə, türk dillərinin, xüsusən də Azərbaycan dilinin erməni
dilinə təsiri nəticəsində yeni erməni dilinin sintaktik quruluĢu qədim dilin
sintaktik quruluĢundan kəskin surətdə fərqlənir (6, s. 8).

24
XVI – XVIII əsr Osmanlı qaynaqları üzrə aparılan araĢdırmalardan bir daha aydın
olur ki, qədim Azərbaycan – türk torpaqları olmuĢ indiki Ermənistan tarixi
dövrlərdə Azərbaycan dövlətinin tərkib hissəsi olmaqla daxili inzibati ərazi
bölgüyə də malik olmuĢdur.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, tərjümə edilmiĢ və yeni adlarla əvəz
edilmiĢ belə toponimlərin bir müddətdən sonra müəyyən rəsmi sənədlərdə bərpa
edilməsi bir qədər çətinləĢir və ya mümkünsüz olur. Məhz bu baxımdan
toponimik tədqiqatlarda tarixi coğrafi adların müasir adlarla paralel verilməsi
olduqca zəruridir.

SUMMARY
The armenianiged modern variants of turkij origin toponyms existing in old
Ottoman sourjes have been investigated in the artijle It has been given the
anoIysis some prinjiples of this substitution.

ƏDƏBĠYYAT
1. Yusifov Y.B., Kərimov S.K. Toponimikanın əsasları. Bakı: Maarif, ,
s.
2. YüzbaĢov R. və baĢq. Azərbaycanın coğrafi adları. Bakı, , s.
3. Juçkeviç V.A. Obhaə toponimika. Minsk
4. Hacıyeva Q. Cənubi Azərbaycan toponimləri. Bakı, ««Elm»«, ,
s.
5. Ələkbərli Ə. Qədim Türk – Oğuz yurdu – «Ermənistan». Bakı, , s.
6. Abdullayev Ə.Z. Azərbaycan dili məsələləri. Bakı, BDU, , s.
7. Budaqov B.Ə., Qeybullayev Q.Ə. Ermənistanda Azərbaycan mənĢəli
toponimlərin izahlı lüğəti. «Oğuz eli», Bakı, , s.
8. Ġrəvan əyalətinin icmal dəftəri. Bakı: Elm,
9. Qeybullayev Q.Ə. Qədim Türklər və Ermənistan. Bakı: AzərnəĢr,
, s.
Mehrəliyev E.Q. Azərbaycan SSR – də coğrafi adları öyrənməyin bəzi
məsələləri haqqında // seafoodplus.info EA Xəbərləri. Geoloji – coğrafiya elmləri
seriyası, , № 1, s.
Aslan Y. Rus Ġstilasından Sovyet Ermenistanı`na Erivan Vilayetinin
Demoqrafik Yapısı ( – ). Ankara,
Makas Z. Ermenistan‘da Adları DeğiĢtirilen Bazı Türk Yerleri Üzerine
// Türk Dünyası AraĢtırmaları Dergisi. , nisan, № 83, s.

25
 Abbasova Elnarə Mikayıl qızı
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti

AZƏRBAYCAN VƏ ĠNGĠLĠS DĠLLƏRĠNDƏ TƏKTƏRKĠBLĠ VƏ

CÜTTƏRKĠBLĠ CÜMLƏLƏRDƏ PREDĠKATĠVLĠK

«Təktərkibli cümlələr» anlayıĢı sadə cümlələrin baĢ üzvlərin iĢtirakına

görə təsnifi zamanı müəyyən tipin adlandırılması prosesinin məhsuludur. BaĢ
üzvlərin iĢtirakına görə cüttərkibli və təktərkibli cümlələr fərqləndirilir.
Azərbaycan dilində olduğu kimi, ingilis dilində də sadə cümlələr (simple
sentences) təktərkibli (one-member) və cüttərkibli (two-members) olur. Məsələn,
She is a student. Burds fly. Winter!
Təktərkibli cümlələrin özünü iki qrupa bölmək olar: 1) mübtəda qütbü əsasında
formalaĢanlar; 2) xəbər qütbü əsasında formalaĢanlar. Hansı üzv əsasında
formalaĢmadan asılı olmayaraq bu cümlələrə də predikativlik xasdır.
«Predikativlik anlayıĢı subyekt və predikat arasındakı əlaqədən geniĢ
götürülməlidir. Çünki təktərkibli cümlələrin xəbər və ya mübtəda əsasında
formalaĢmasına baxmayaraq onlarda da predikativlik vardır. Bu predikativlik
onlarda həm hökm üzvləri, həm də intonasiya ilə yaradılır»
[2, ].
BaĢ üzvlərindən biri iĢtirak etməyən və buraxılmıĢ üzvü təsəvvür olunmayan
cümlələrə təktərkibli cümlələr deyilir. Ə.Cavadov təktərkibli cümlələrdə hökmün
hər iki üzvünün özünü ayrı-ayrılıqda göstərə bilmədiyini və bu səbəbdən Ģəxsiz
cümlələrin təkcə bir üzvdən, yəni predikatdan ibarət hökm hesab olunduğunu
qeyd edərək yazmıĢdır: «Təktərkibli cümlələrin üzvlərindən biri formal cəhətdən
buraxılmıĢ olsa da, hökmə xas olan üzvlər burada iĢtirak edir. Təktərkibli
cümlələrdə çox zaman subyekt eyni zamanda predikatdır»[1,6]. Buna
baxmayaraq, təktərkibli cümlələrin müxtəlif növlərində predikativlik özünü fərqli
Ģəkildə göstərir. Burada üzvlərdən birinin iĢtirak etməsinə baxmayaraq, cümlə
məzmunca tam olur. Yəni cümlədə predikativlik aĢkarlanır, mahiyyətcə
tamamlanan, bitkinləĢən informasiya ötürülür. Lakin xəbər qütbü, yəni predikat
əsasında formalaĢan təktərkibli cümlədə predikativlik daha güclü formada özünü
göstərir. Küçələrdə hələ qıĢdır. Həyətdə sakitlik idi. Bu cümlələrdə mübtədanın
olmaması, onun təsəvvür edilməsi aĢkardır. Həmin cümlələrdə yalnız xəbər iĢtirak
etsə də, onun müstəqil iĢlənməsi heç bir əlavə Ģərh və izah tələb etmir.
Ġnformasiya tamdır. Cümlə üçün nisbi qəbul olunan «bitmiĢ fikir ifadə etmə»
yerli-yerindədir. Təktərkibli cümlələrin Ģəxssiz, qeyri-müəyyən Ģəxsli və ümumi
Ģəxsli növlərində eyni cəhət özünü göstərir.
ġəxssiz cümlədə mübtəda olmur, onu təsəvvürə gətirmək mümkün deyildir.
Məsələn, At öləndə, itin bayramıdır.
Aydındır ki, cümlədə haqqında söhbət gedən əĢyanı, hadisəni bildirən söz həmiĢə
mübtəda olmur. «Mübtədanın cümlədə haqqında söhbət gedən əĢya və hadisə
26
olması ilə yanaĢı, onun adlıq halda durması da Ģərtdir. Lakin subyekt üçün belə
Ģərt qoymaq olmaz. Mənə soyuqdur cümləsində subyekt mənə-dir. Çünki cümlədə
haqqında söhbət gedən əĢya mən-dir. Amma mənə soyuqdur cümləsində mənə
mübtəda deyildir»[1, 49].
ġəxssiz cümlə tipi subyektlə predikat arasındakı əlaqənin mübtəda ilə xəbər
arasındakı əlaqədən fərqləndiyini aĢkar Ģəkildə nümayiĢ etdirir. ġəxssiz
cümlələrdə qrammatik Ģəxslə subyekt bir-birindən ayrılır. «ġəxssizliklə
subyektsizlik müxtəlif anlayıĢlardır. Çox zaman Ģəxssiz cümlələrdə subyekt olur,
lakin o, qrammatik mübtəda Ģəklində ifadəsini tapmır»
[2, ].
ġəxssiz cümlədə subyektin varlığı predikativliklə subyekt arasındakı münasibəti
açır. Mənə soyuqdur cümləsində informasiya birinci Ģəxsin təkinin dilindən verilir
və bu informasiya onun özünə də aiddir. Predikasiya ismi xəbərlə əldə olunur. Bu
tipli cümlə ilə eyni məzmunlu Ģəxsli cümləni də qurmaq mümkündür: Mən
üĢüyürəm. Bu cümlədə subyekt və predikat vardır. Cümlənin mübtədası və xəbəri
yerindədir. Lakin cümlələr fərqli növlərdədir. Onların məzmunu, demək olar ki,
eynidir. Hərçənd ki, «soyuqdur» və «üĢümək» cümlədə ifadə etdikləri məna
çalarlarına görə də bir-birindən seçilir və bu iki cümlə arasında sintaktik
sinonimlik özünü göstərir.
Ġngilis dilində Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, Ģəxssiz cümlənin xəbəri Ģəxssiz
fellərlə ifadə edilir. ġəxssiz fel və Ģəxssiz cümlə anlayıĢı bir-biri ilə bağlı olsa da,
iki fərqli kateqoriyaya aiddir.
Ġngilis dilində Ģəxssiz cümlələr Azərbaycan dilindəki Ģəxssiz cümlələrdən onunla
fərqlənir ki, bu cümlələrdə qrammatik mübtəda həmiĢə olur. Məsələn, It is dark. –
«Qaranlıqdır»; It is getting dark –»QaranlıqlaĢır»; It is necessary to go there –
Oraya getmək vacibdir. Lakin bu tipli cümlələrdə mübtəda subyekti ifadə etmir.
Belə cümlələrdə mübtəda subyekti ifadə etmir. Əlbəttə, ingilis dilindən cümlənin
tərcüməsi zamanı alınan variant ingilis dilindəki struktura həmiĢə adekvat
strukturu vermir. Bu da müxtəlifsistemli dillərdə subyekt və predikat arasındakı
münasibət, eləcə də cümlənin mübtədası və xəbəri arasındakı münasibət arasında
fərqlərin olduğunu aĢkara çıxarır.
A.Ġ.Smirnitski göstərir ki, belə Ģəxssiz cümlələr ingilis dilində dilin inkiĢafının
sonrakı dövrlərində yaranmıĢdır. Qədim mətnlərdə, abidələrdə mübtədasız
«snows» tipli Ģəxssiz cümlələrə rast gəlinir. «Ġt» əvəzliyinin mübtəda kimi daxil
edilməsinin səbəbi felin Ģəxs və kəmiyyət formalarının azalması, onların
omonimliyinin artması ilə birbaĢa bağlı olmuĢdur. BaĢqa hallarda mübtədanın
istifadə olunması vərdiĢi tədricən bu tipli cümlələri də əhatə etmiĢdir [6, ].
Qədim ingilis dilində bir sıra fellər mübtədasız cümləni formalaĢdıra bilmiĢdir. Bu
fellər psixi və fiziki halı ifadə edən fellərdir. Qədim ingilis dilində qeyd olunan
cümlələr əvəzliklə, nadir hallarda isə psixi və fiziki halı təsvir edilən Ģəxsi bildirən
isimlə ifadə olunan tamamlıqla baĢlanır. Bu tip Azərbaycan dilindəki «Mənə

27
soyuqdur» cümləsinin tipinə uyğun gəlir. Lakin Azərbaycan dilində cümlənin
xəbəri ismi xəbərdir. Ġngilis dilində isə bu mövqedə feli xəbər durur.
Ġngilis dilində mübtədasız cümlə Ģəxssiz cümlədir. Lakin cümlədə subyekt vardır.
ġəxs obyektli təktərkibli cümlədə baĢ üzv, bir qayda olaraq, III Ģəxsin təkində
indiki və ya keçmiĢ zamanda olan fel forması ilə ifadə olunur. Lakin cümlənin
quruluĢu daha mürəkkəb ola bilər. BaĢ üzv to be feli və predikativ üzv olan sifət,
yaxud isimlə, eləcə də modal fellə məsdərdən təĢkil olunur.
Müasir ingilis dilində Ģəxssiz cümlənin əsas xüsusiyyəti mübtədanın yoxluğu ilə
deyil, subyektin yoxluğu ilə bağlıdır. It is useful- faydalıdır. It is necessary -
vacibdir tipli cümlələr də onlardan sonra infinitiv və ya that bağlayıcılı budaq
cümlə gəldikdə Ģəxssiz cümlə funksiyasında çıxıĢ edir.
It is necessary to go there cümləsində birinci hissə It is necessary nəyinsə
görülməsinin vacibliyini göstərir. Bu zəruriyyətin məzmunu
konkretləĢdirilməlidir. Belə konkretləĢdirmə isə infinitiv və ya budaq cümlənin
artırılması ilə əldə olunur. Ġt is necessary to go there və to go there is necessary
cümlələrindən birincisində nəyin vacib olmasının məğzi açılır, ikincidə isə to go
hərəkəti səciyyələndirilir. Onun haqqında məlumat verilir. Birincidə hansısa
hərəkətin vacibliyi, ikincidə isə vaciblik hərəkəti, iĢi görmə üçün əsas rolunu
oynayır. Belə cümlələr məzmunlarına görə fərqlənir. It is necessary to go there
cümləsi I must go there cümləsi ilə sinonimdir və ona uyğun gəlir. Burada go
mübtəda deyil, xəbər qrupuna daxil olur və onun məzmununu inkiĢaf etdirir. Bu
cümlələrdə mübtəda olan Ġt yalnız fel üçün dayaq rolunu oynayır, cümlənin
məzmununa heç nə əlavə etmir. It is difficult to understand this cümləsi də oxĢar
formadadır.
It is said that the meeting will not be held –Deyildi ki, toplantı keçirilməyəcəkdir
cümləsi də eyni tiplidir. Bəzən bu cümlədə the meeting will not be held mübtəda
kimi qəbul edilir. «Ġt» daxiledici vasitə sayılır və özündən sonra gələn mübtədaya
«That-Clause» Ģəklində istiqamətləndirməni gerçəkləĢdirir. Həqiqətdə isə «That-
Clause» adlanan vasitə burada They say that the meeting will not be held budaq
cümlənin yerinə yetirdiyi funksiyada çıxıĢ edir və xəbərin (say) məzmununu açır.
ġəxssiz cümlələrdə də predikativlik müxtəlif modallıq çalarlarını ifadə edir. Bu
çalarların tam dairəsini təyin etmək olmasa da, onların müəyyən qismini
göstərmək mümkündür: 1) güman, təxmin çaları; 2) zərurilik çaları; 3) imkan
çaları; 4) etiraz çaları [6, ].
Müasir Azərbaycan dilində sadə cümlə, o cümlədən də onun bir növü olan Ģəxssiz
cümlə monopredikativ struktur-semantik vahiddir. Bu cümlə tipi bir predikasiya
ilə səciyyələnir.
ġəxssiz cümlədə ismi və ya feli xəbərdən asılı olaraq zamanı müxtəlif Ģəkildə izah
etmək mümkündür. Feli xəbərdə zaman qrammatik vasitələrin – zaman
Ģəkilçilərinin köməyi ilə ifadəsini tapar. Məsələn, SoruĢa-soruĢa hara desən
getmək olar. Bu cümlədə qeyri-qəti gələcək zaman Ģəkilçisi iĢlənmiĢdir. Ġsmi
xəbərli cümlələrdə zaman nisbi səciyyə daĢıyır. Mənə soyuqdur cümləsində
28
hadisə indiki, Mənə soyuq idi cümləsində isə hadisə keçmiĢ zamana aid edilir.
Zaman mənası Ģəxssiz cümlədəki informasiyada da ifadəsini tapa bilər.
Azərbaycan və ingilis dillərində Ģəxssiz cümlələrdə predikativliyin zaman
əlamətləri də özünü müxtəlif Ģəkillərdə göstərir. Zamanın Ģəxssiz cümlələrdə üzə
çıxması müəyyən söz və ifadələrin predikativ vəzifədə iĢlənməsi ilə bağlıdır. Bu
məsələdə ingilis və və Azərbaycan dillərində oxĢarlıq özünü büruzə verir. OxĢar-
lıq zaman bildirən söz və ifadələrin predikativ vəzifədə iĢlənməsində təzahür edir.
Qeyd olunduğu kimi, ingilis dilindəki Ģəxssiz cümlələrdə Azərbaycan dilində-
kindən fərqli olaraq həmiĢə mübtəda vardır, lakin bu mübtəda formal xarakter da-
Ģıyır, heç də real subyekt bildirmir.
Zaman bildirən Ģəxssiz cümlələr hər iki dildə ismi xəbərli Ģəxssiz cümlə-
lərdən ibarət olur. Onların yaranmasında temporal söz və söz birləĢmələri iĢtirak
edir. Azərbaycan dilində Ģəxssiz cümlələrdə xəbərlə təsəvvür edilən fikir predme-
tinin, məzmunun indiki zamana aidliyi -dır4 xəbərlik Ģəkilçisi, keçmiĢ zamana
aidliyi idi, imiĢ bağlamaları, gələcək zamana aidliyi isə olmaq feli ilə reallaĢır. Ġn-
gilis dilində isə indiki zamana aidlik to be felinin üçüncü Ģəxsin təkində iĢlənən is
forması, keçmiĢ zamana aidlik həmin felin was forması, gələcək zamana aidlik
isə will be forması ilə reallaĢır. Nitq prosesində hər iki dildə əsasən indiki və keç-
miĢ zamanlara aid Ģəxssiz cümlələr istifadə edilir.
Ġndi gecdir. Gedim evimizə, yıxılım-yatım (Anar).
Eyni tipli cümlələr ingilis dilində də həm indiki, həm də keçmiĢ zamanda iĢ-
lənir: It was too late (seafoodplus.info). It is now twenty minutes to eight (seafoodplus.info). It
was summer-time, and lovely weather (Ch. Dickens).
Yay idi, qovunun təzəcə ağaran vaxtı idi (Ə.Əylisli). Səhər beĢin yarısı idi
(Anar). Ġlin-ayın axır çərĢənbəsi idi (Ġ.ġıxlı). It was a dry cold night (seafoodplus.infos).
It was a fine day, early in spring (seafoodplus.infom). Gecə saat on iki idi (Anar).
ġəxssiz cümlə kimi iĢlənən baĢ cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin bir cəhə-
ti diqqəti cəlb edir. Onların tələb etdiyi budaq cümlə (mübtəda budaq cümləsi)
Ģəxsin yerini doldurur, amma bu «Ģəxs» qrammatik Ģəxs deyil, məntiqi Ģəxs, bir
növ dildənxaric Ģəxsdir: Neçə gün idi ki, sahibsiz qalmıĢ bu cah-calalın üstündə
gələcək əlbəyaxalar ehtirasının qığılcımları sezilirdi.
Qeyd olunduğu kimi, müəyyən hallarda cümlənin subyekti verbal ifadəsini
tapmır. Onun hərəkətin icraçısı, halın daĢıyıcısı olaraq zəruriliyi qalır. Çünki
subyektsiz hərəkət və hal mümkün deyildir. Deməli, cümləni yaradan predikativ
akt da olmur.
Təktərkibli cümlələrdə ayrıca mübtəda və xəbər yoxdur. Predikativlik bir
qrup təktərkibli cümlələrdə subyektlə predikativ birləĢməsində, yəni təktərkibli
cümlənin baĢ üzvünü təĢkil edən sözdə ya mübtədada, ya da xəbərdə ifadəsini
tapır. Ümumi Ģəxsli, qeyri-müəyyən Ģəxsli və Ģəxssiz cümlələrdə cüttərkibli
cümlələrdə olduğu kimi, predikativliyin ifadəsinə zaman, Ģəxs və Ģəkil əlamətləri
xidmət edir. Məsələn, It is a question that involves you, as much as it does me,
since Steve is your son as well as mine, even though you haven‘t taken much
29
interest in him all these years (I. Shaw Two weeks in Another City) – Mənə aid
olduğu kimi, sənə də aid sualdır. Steve sənin oğlun olduğu kimi, mənim də
oğlumdur, baxmayaraq ki, bütün bu illərdə bu onunla maraqlanmadığınız sual
doğurur. ―Ġt is a question» - sual doğur(ur) -Ģəxssiz cümlədir. Buradaki «take an
interest» predikatı kontekstdə iĢlənir. BaĢqa bir cümləni nəzərdən keçirək: Her
pupils were interested by their teacher – Onun Ģagirdləri müəllimləri tərəfindən
maraqlandılırdı.
I am interested in truths. I like science. But truth‘s menace. Science is a
public danger –Məni həqiqət maraqlandırır. Mən elmi sevirəm. Amma həqiqət
özü təhlükədir. Elm ictimai təhlükədir.
Belə kontekstdə «be interested» predikatının yerinə «take an interest»
predikatını qoymaq olmaz. Belə ki, are you interested in hearing what I‘ve been
thinking about the picture? – Bu Ģəkil haqqında mənim fikirləĢdiyimi bilmək
sənin üçün maraqlıdır?
He was talked (Onun haqqında danıĢırdılar). It was night (Gecə idi). He will
be taken to war (Onu müharibəyə aparacaqlar) və s.
Ümumi Ģəxsli cümlələrdə isə xəbər formaca birinci, ikinci, yaxud da üçüncü
Ģəxslə ifadə olunsa da, bunlar konkret subyekti deyil, qeyri-müəyyən yaxud
ümumiləĢmiĢ Ģəxsləri bildirir. Yəni həmin cümlələrdə xəbərdəki Ģəxs əlamətləri
konkret Ģəxsləri bildirmir, qeyd olunduğu kimi, bu zaman fəaliyyət, ümumiyyətlə,
hamıya, bir qrup Ģəxsə aid olur.
Deməli, predikativliyin ifadəsinə xidmət edən Ģəxs zaman və Ģəkil
kateqoriyaları təktərkibli cümlələriin yuxarıda göstərilmiĢ növlərində də olur.
Lakin bunlar müəyyən formalarda məhdudlaĢır.
Adlıq cümlə yeganə baĢ üzvü söz və ya söz birləĢməsi ilə ifadə olunan
cümlələrdir. Belə cümlələrdə hadisənin və ya əĢyanın varlığı təsdiqlənir. Adlıq
cümlələr mübtəda əsasında formalaĢan təktərkibli cümlələrdir. Lakin bu,
ümumiyyətlə adlıq cümlənin baĢ üzvünü təyin etmək mübahisəli bir məsələ kimi
hələ də özünü göstərir. Söz və ya söz birləĢməsi yalnız kontekst daxilində və
xüsusi intonasiya ilə iĢləndikdə adlıq cümlə statusu qazanır. Deməli, adlıq
cümlədə də subyekt və predikat özünü göstərməlidir. «Cüttərkibli cümlələrdə
subyekt və predikat mübtəda və xəbər Ģəklində ayrı-ayrı sözlərlə ifadə edilirsə,
adlıq cümlələrdə bunların ikisi də bir sözdə birləĢir. Adlıq cümlələrdə subyekt və
predikatı ayrı-ayrılıqda, bir-birindən ayrılmıĢ Ģəkildə təsəvvür etmək çətindir.
Sözlər predikativliyi qəbul etdikdən sonra müəyyən fikir ifadə edir. Adlıq
cümlələrdə predikativlik əsas etibarı ilə intonasiyanın yardımı ilə yaranır»[2,78].
Təktərkibli cümlələrdən olan adlıq və söz-cümlələrdə predikativlik bitmiĢ
intonasiya və kontekstlə dəqiqləĢir. Deməli, ümumi Ģəxsli, qeyri-müəyyən Ģəxsli
və Ģəxssiz cümlələrdə predikativlik cümlənin əsasını təĢkil edən söz və ona
qoĢulan Ģəxs, zaman, Ģəkil əlamətləri ilə ifadə edilir. Söz-cümlələrdə və adlıq
cümlələrdə isə Ģəxs, zaman və Ģəkil əlamətləri olmur, xüsusi bitmiĢ intonasiya və
mətn onlara bitkinlik verir. Məsələn: Midnight. The voice of babies. Ġt is dark
30
everyhere. Nothing was seen inside (Gecə yarısı. Körpələrin səsi. Hər yer
qaranlıqdır. Ġçəridə heç nə görünmürdü).
Deməli, predikativlik ancaq cüttərkibli cümlənin baĢ üzvləri arasındakı
münasibət deyildir. Bu, təktərkibli cümlələrdə ifadəsini tapan xüsusiyyət,
cümlənin əsas əlamətlərindən biridir. Lakin bu iki növ cümlələrdə predikativliyin
ifadə üsulları və formaları müxtəlifdir. Həmin cəhətlərin üzə çıxmasında
müxtəlifsistemli dillərdə oxĢarlıqlar kimi, fərqlər müĢahidə olunur.
Ənənəvi normativ qrammatikalar müxtəlifsistemli dillərdə cümlənin
normativ sintaktik quruluĢuna münasibətə təsir göstərmiĢdir. Ġngilis və
Azərbaycan dillərində cümlənin strukturu məsələsi də bu təsirdən yan
keçməmiĢdir. Lakin tədricən bu münasibətdə dəyiĢmə baĢ vermiĢdir.
Ġngilis dilində norma kimi cüttərkibli cümlələr əsas götürülmüĢ, bu struktur
sxemdən kənarda qalan hər cür cümlə tipi elliptik, yarımçıq cümlələr adlandırıl-
mıĢdır. Müasir dilçilikdə ellipsis nəticəsində meydana çıxan və yarımçıq
adlandırılan cümlələr ayrıca tədqiq olunur. Belə cümlə tipləri Azərbaycan dilində
də vardır və bu cümlələri təktərkibli cümlə tipləri ilə eyniləĢdirmə doğru deyildir.
Lakin buna qədər cümlə tiplərinə münasibətin hansı Ģəkildə inkiĢaf etməsini
qısaca da olsa, nəzərdən keçirmək lazım gəlir. Bununla bağlı ingilis dilinə dair
tədqiqatlara diqqəti yönəltməyi daha məqsədəuyğun sayırıq. Çünki, bu dillə bağlı
araĢdırmalardakı fərqli mövqelər sonralar digər hind-Avropa dillərini öyrənənlərin
fikir və mülahizələrinə təsir etmiĢ, rus dilçiliyində özünü göstərmiĢ, oradan da
Azərbaycan dilçiliyinə gəlib çıxmıĢdır.
«Say», «Run», «Read» və s. bu tipli feli əmr cümlələrdə əvəzliklə ifadə
olunan mübtədanın buraxılmasının ellepsisin nəticəsi olması fikri özünü
doğrultduğu halda adlarla formalaĢan «Forward!», «Silence!» tipli cümlələrdə
yalnız mübtədanın deyil, həm də xəbəri formalaĢdıran felin buraxılması özünü
göstərir. Burada ellipsis hadisəsi əsasında izah çətinlik törədir. Çünki bu
cümlələrdə baĢ üzvlərdən heç biri qeydə alınmır. Bu cümlələr mahiyyətinə görə
müəyyən situasiya ilə bağlılığa malikdir. Onlar müəyyən sahədə qəbul olunmuĢ
nitq konstruksiyalarıdır. Məsələn, hərbdə, idmanda belə tipli cümlələrdən istifadə
olunur ki, onlar ünvanlandıqları subyektə tələb olunan informasiyanı çatdıra bilir.
Bunlar komandaları ifadə edən cümlələrdir və onlardan irəli gələn tələb
informasiyanı qəbul edən üçün aydındır. «Forward!» və «forward» müxtəlif
səciyyələr daĢıyır. Birinci cümlə-komanda, ikinci isə leksik vahid, müəyyən
predmeti adlandıran sözdür. Birincinin yazıda cümlə səviyyəsinə qaldırılması
üçün durğu iĢarəsindən, Ģifahi nitqdə isə inftonasiyadan istifadə olunur. Bu zaman
ellipsis hadisəsi baĢ vermir. Bu tip çox hallarda qabaqcadan qəbul edilmiĢ və öz
intonasiyası olan sintaktik quruluĢ kimi özünü göstərir, baĢqa hallarda situasiyanın
doğurduğu vəziyyətlə formalaĢır və yenə də öz intonasiyası ilə adi sözdən
fərqlənir. Ellipsis cümlənin müəyyən hissəsinin qanunauyğun Ģəkildə düĢməsi,
ixtisar olunmasıdır. Ellipsis ifadənin elementinin (üzvünün) müəyyən kontekstdə
və ya situasiyada buraxılmasıdır. BuraxılmıĢ ünsür və ya üzv asanlıqla bərpa
31
oluna bilir. Kontekstual ellipsis və situativ ellipsis bir-birindən fərqləndirilir. Bu
və ya digər üzvün buraxılması (dropping) onun sıfır ifadəsi kimi qavranılır [4,
].
Klassik qrammatiklər dil faktlarını qrammatik normaya tabe etmək mövqe-
yindən əl çəkməyin və gerçəklikdə mövcud olan faktın meydana çıxma
səbəblərini aydınlaĢdırmağın vacibliyini qeyd etmiĢlər. Cümlənin qəbul olunmuĢ
cüittərkibli normasından fərqlənən formasının nisbi bitmiĢ fikri ötürmə
imkanlarını açıqlamağa diqqətin yönəldilməsinin daha düzgün olması qənaəti
artıq üstünlük təĢkil edir.
«Dildə ümumi səviyyədə iĢlənən nə varsa, onlar qrammatik doğru
formalardır» fikrini irəli sürən seafoodplus.info ingilis dilində cüttərkibli cümlələrdən
fərqlənən təktərkibli cümlələrin və cümlə funksiyasında çıxıĢ edən sintaktik
quruluĢların olduğunu təsdiq etmiĢdir. Müəllif «Come!» tipli feli əmr cümlələrini,
«Half a cup, please!» tipli felsiz xahiĢ cümlərini, «Yes», «No», «Please!» tipli
söz-cümlələrini, «Cohn!», «Ann!» tipli vokativ cümlələri, «Alas!» tipli nida
cümlələrini «Condensed sentences» adlandırdığı bir qrupda birləĢdirmiĢdir [7,
].
seafoodplus.infoson cümləyə verilmiĢ təriflərin həddən artıq çox və müxtəlifcinsli
olduğunu, həmin təriflərin böyük qisminin ya formal, ya məntiqi, ya psixoloci
mülahizələr əsasında verildiyini qeyd etmiĢdir. O, ənənvi məntiq təlimlərində
cümlənin üçüzvlü (subyekt, bağlayıcı, predikat) kimi qəbul olunmasını göstərərək
yazmıĢdır: «Hazırda köhnə «üçüzvlük» əvəzinə «ikiüzvlükdən danıĢılr; hər
cümlədə iki üzvü - mübtəda və xəbəri ayırırlar. The sun shines cümləsində «The
sun» mübtəda, «shines» isə xəbərdir. Bu iki üzvdən hər biri mürəkkəb ola bilər.
Məsələn, The youngest brother of the boy who we have just seen once told me a
funny story about his sister in Ireland.- Oğlanın indicə gördüyümüz kiçik qardaĢı
Ġrlandiyadakı bacısı haqqında bir dəfə mənə maraqlı əhvalat danıĢdı. Bu cümlədə
seen sözünə qədər olan hissə mübtəda, ondan sonrakı hissə isə xəbərdir. Dilçilər
cüttərkibli cümlədən baĢqa , təktərkili cümlələrin də olmasını getdikcə daha çox
təsdiq etməyə baĢlayıblar [7, ].
Predikativ münasibət cüttərkibli cümlədə cümlənin baĢ üzvləri – xəbərlə
mübtəda arasında olur. Məsələn, I worked , she comes, she is a teacher, the paper
is white və s.
Qeyd olunduğu kimi, təktərkibli cümlədə isə predikativ münasibət
intonasiya və mətnlə ifadə olunur. Predikativ əlaqə əvvəlcədən hazır Ģəkildə
cümləyə gətirilmir. O, nitq prosesində yaradılır. Bu əlaqənin yaradılması ilə cümlə
təĢkil edilir. BaĢqa əlaqələr isə cümləyə ikinci dərəcəli üzvlərin gətirilməsi ilə
yaradılır.
Cüttərkibli cümlələrdə baĢ üzvlərin hər ikisi iĢtirak edir. Məsələn, The door
was knocked (qapı döyüldü); The train started (qatar yola düĢdü) və s. Bu cür
cümlələrdə predikativlik iki kateqoriyanın, mübtəda və xəbərin münasibətindən
doğur. Ġngilis dilində elə bir qrammatik forma yoxdur ki, o predekativ
32
denotatların mənaları üçün iĢlənsin. Lakin elə forma da vardır ki, onlar əsasən
özlərinin denotatlarını səciyyələndirirlər. Bu forma Indifinite və Present Perfect
zaman formalarıdır. Continous zaman forması özünün əsas mənalarında hərəkət
və prosesləri real vaxtla göstərir.
Ġngilis dilində elə bir forma da vardır ki, hətta yeganə denotatın təsviri
zamanı belə hərəkət və prosesin gerçəkləĢməsi momentini ifadə edə bilmir. Bu
forma Present Perfect zamanı formasıdır. O, zaman dəqiq göstərən ifadə ilə də
birləĢə bilmir. Məsələn, «The car has arrived - MaĢın qəldi» cümləsinə «a minute
ago» birləĢməsini əlavə etmək olmur.
SUMMARY

In this article, different and similar aspects between one-member and two
member sentences in predication. Azerbaijan, Russian and English linguists‘s
thoughts and ideas about one-member and two-member sentences found their
reflection in this article. The main expresion means of this sentences are being
investigated according to the Azerbaijan and English materials.

ƏDƏBĠYYAT
seafoodplus.infoв Я. М. Тяктяркибли cцмля. Азярбайcан дилинин
синтаксисиня даир тядгигляр. -Бакы: ЕА няшри, – səh.
seafoodplus.info Азярбайcан дили. Синтаксис. ЫЫЫ c. – Бакы: Елм,
s
seafoodplus.infoов Н., Ахундов А. Дилчилийя эириш. – Бакы: Маариф,
– с.
seafoodplus.infoва О.С. Словарь лингвистических терминов. –Москва:
Советская энциклопедия, с.
seafoodplus.infoен О. Философия грамматики. – Москва: УРСС, – c
seafoodplus.infoв А.Ш. Историческая синтаксис азербайдcанского языка (на
материале памятников прозы): Автореф. дисс … докт. филол. н. –Баку,
с.
seafoodplus.info H.A. New English Grammer. Logical and Historical. Part I. -
Oxford, p.

33
 Abbasova Lalə Zeynal qızı
Бакинский Государственный Университет, seafoodplus.info

УЧЕТ ПРИНЦИПОВ ОПЕРАТИВНО-РОЗЫСКНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

ПРИ ОБЖАЛОВАНИИ ДЕЙСТВИЙ СУБЪЕКТОВ ОПЕРАТИВНО-
РОЗЫСКНЫХ ОРГАНОВ

Цели уголовно-правовой политики государства в обеспечении

соблюдения законности, защиты прав и свобод граждан, их собственности
от преступных посягательств, осуществляется различными средствами,
находящимися в распоряжении субъектов правоохранительной
деятельности. Судебно-следственная практика свидетельствует, что
наиболее эффективным средством борьбы с преступностью является
оперативно-розыскная деятельность (ОРД), которая представляет собой
особый вид правоохранительной функции государства. Эти функции
осуществляются специальными способами, методами и средствами, с
помощью которых в итоге достигаются задачи по противодействию
преступности и защите конституционных прав человека и гражданина.
В процессе реализации оперативно-розыскной деятельности
затрагиваются права и свободы граждан, находящихся в орбите
ее осуществления. Однако, эти ограничения обусловлены необходимостью
решения задач борьбы с преступностью, защитой интересов каждого
гражданина в отдельности и общества в целом. В связи с этим,
использование в деятельности правоохранительных органов оперативно-
розыскных мер должно осуществляться лишь в силу обоснованной
необходимости, в строгом соответствии и неукоснительном соблюдении
законности.
Применение оперативными подразделениями в своей деятельности
специальных, в большей степени негласных методов и средств требует
особого контроля со стороны государства, в противном случае
необоснованное их использование может привести к серьезным нарушениям
прав и законных интересов граждан.[6, С] С этой целью Закон об
Оперативно-розыскной деятельности АР [3] устанавливает ряд
основополагающих принципов, которые позволяют, не только более
глубоко, основательно познать розыскную деятельность как таковую, но и
эффективнее регулировать оперативно-розыскные отношения.
Принципы права являются одним из актуальнейших в правовой
науке, и представляет немалый интерес для исследователей-правоведов.
Принципы оперативно-розыскной деятельности не являются исключением.
Проводимая в Азербайджане правовая реформа, основополагающей частью
которой является реформа законодательства, в том числе и оперативно-
розыскного, предполагает необходимость анализа фундаментальных идей,
34
лежащих в основе, как всего правового института, так и его отдельных
отраслей. [1, С]
В силу того, что этот вид деятельности основан на конспирации,
сочетания гласных и негласных методов работы, к сожалению, отсутствуют
данные официальной государственной статистики о количестве обжалуемых
действий субъектов оперативно-розыскной деятельности. Однако, в виду
того, что значительная часть уголовных дел возбуждается по результатам
оперативно-розыскной деятельности, обеспечение правовой помощи
личности находящейся в процессе оперативно-розыскной деятельности
является одной из наиболее важных задач в реализации прав и законных
интересов граждан.
В правовой литературе принципам оперативно-розыскной
деятельности уделено не достаточно внимания, в силу чего, многие
проблемы данных принципов остаются спорными или нерешенными.
Проблемно-дискуссиоными остаются вопросы о понимании как принципов
вообще, так и оперативно-розыскных, в частности. Это выражается в
определении сущности, правовой природы принципов оперативно-
розыскной деятельности, определении их законодательного закрепления и
нормативного регулирования, а также в определении круга принципов,
входящих в систему принципов оперативно-розыскной деятельности.
Указанные обстоятельства дополняются непоследовательной позицией
законодателя по многим ключевым вопросам принципов оперативно-
розыскного права, а также конспиративной деятельностью оперативно-
розыскных органов, что одновременно отражается на негласности судебной
практики, что лишает возможности дать сравнительное исследование
практике применения оперативно-розыскного законодательства в контексте
его соотношения с предварительным следствием и судебным
разбирательством.
Содержание принципов оперативно-розыскной деятельности находит
свое отражение в ст.3 Закона об Оперативно-розыскной деятельности
Азербайджанской Республики. Согласно Закону деятельность основывается
на принципах законности, гуманизма, уважения прав и свобод человека,
конспирации, сочетания гласных и негласных методов работы. Гражданство
того или иного лица, его национальность, пол, местожительство, социальное
и имущественное положение, служебное положение, принадлежность к
общественным объединениям, отношение к религии и политические взгляды
не могут препятствовать осуществлению оперативно-розыскных мер, если
законодательством Азербайджанской Республики не предусмотрен другой
случай. Принципы оперативно-розыскной деятельности имеют
существенное значение в охране прав и законных интересов граждан и в
частности, в такой важной сфере как обеспечение правовой помощи
граждан, в отношении которых осуществляется оперативно-розыскная
35
деятельность. Данная проблема не была предметом научного исследования,
в связи с этим постараемся изложить ее в аспекте предмета оперативно-
розыскная деятельность.
Принцип законности. Принцип законности является руководящим
началом организации общественной жизни и справедливо
противопоставляется произволу властей. Законность - это общеправовой
идеал, к достижению которого должно стремиться любое цивилизованное
общество.
Действующий закон об оперативно-розыскной деятельности
года впервые за всю историю развития уголовной юриспруденции закрепил
принцип законности на законодательном уровне в системе оперативно-
розыскной деятельности. Принцип законности является руководящим
началом организации общественной жизни и справедливо
противопоставляется произволу властей, в такой наиболее важной сфере
деятельности как оперативно-розыскная. Законность - это общеправовой
идеал, к достижению которого должно стремиться любое цивилизованное
общество.[2, С]
Традиционно законность обычно отождествлялась с
нормопослушностью, правоприменительной дисциплиной, точным и
неуклонным исполнением всех предписаний закона. Однако в последние
годы, особенно представителями оперативно-розыскного, уголовно-
процессуального и цивильного права, отстаивается тезис о расширительном
понимании принципа законности. В юридической литературе неоднократно
звучала критика ранее существовавших представлений о законности,
которая обосновывалась примерами несбалансированного и
недемократического законодательства, его отставанием от динамики
социальных процессов. В связи с этим нельзя не согласится с Олейником О.
В., которым было высказано мнение о необходимости усиления,
контролирующей деятельностью Конституционного Суда, для
единообразного применения законодательных актов.[5, С]
Конституционный принцип законности непосредственно указан в ст.
3 Закона об ОРД и находит свое отражение в том, что: эта деятельность
проводится исключительно субъектами, уполномоченными на то Законом об
ОРД, УПК АР и другими законодательными актами. Законность в ОРД
гарантируется проведением вневедомственного контроля, включая
судебный, а также осуществлением прокурорского надзора. Тем не менее,
проблема принципа законности требует дальнейшего исследования с целью
выявления:
- соотношение положений идеи законности и категории законности в
теоретико-правовом плане с оперативно-розыскным принципом законности.
- разработки вопроса о гарантиях соблюдения законности.[5, С]

36
 Успешное разрешение проблем реализации гарантий соблюдения
принципа законности в оперативно-розыскной деятельности обеспечит, в
конечном счете, сокращение числа лиц, совершающих преступления, что
будет способствовать предупреждению преступности в обществе. С учетом
позиции Олейника О.В. применительно к оперативно-розыскной
деятельности исследования в принципе законности должны быть
направлены на:
- изучение основных положений сущностных признаков категории
законности;
- на основе анализа научной литературы и законодательства
сформулировать развернутое определение принципа законности в
оперативно-розыскной деятельности;
- установить систему и определить понятие гарантий законности в
оперативно-розыскной деятельности;
- проанализировать реализацию принципа законности в процессе
правового творчества и правоприменительной деятельности в системе
оперативно-розыскной деятельности.
Принцип гуманизма. Как известно, действующее оперативно-
розыскное законодательство (ст.3) включает в себя ряд принципов, в том
числе принцип гуманизма, который, с одной стороны, должен обеспечивать
безопасность человека, с другой - оперативно-розыскные мероприятия не
должны иметь целью причинение физических страданий и унижение
человеческого достоинства.
В специальной литературе проблемы принципов гуманизма в разное
время рассматривались в работах Н.И. Загородникова, В.А. Квашиса, С.Г.
Келиной, Т.В. Кленовой, В.Н. Кудрявцева, А.В. Кузнецова, Г.А. Кригера,
В.В. Мальцева, Б.С. Маньковского, А.В. Наумова, А.А. Пионтковского, А.Н.
Попова, Б.Т. Сабанина, А.Б. Сахарова, А.Н. Тарбагаева, А.Н. Трайнина, П.А.
Фефелова, С.А. Шоткинова, М.Л. Якуба и др.
Однако при этом целый ряд аспектов проблемы гуманизма оставался
научно не обеспеченным. В частности, до настоящего времени открыты
вопросы, связанные с установлением правовой сущности принципа
гуманизма, определением его понятия, назначением в праве, в том числе
праве уголовном, его реализацией на правотворческом и
правоприменительном уровнях. [4, С]
Гуманизм в ОРД проявляется в приоритетности мер, которые
принимают органы, осуществляющие ОРД, направленных на
предупреждение совершения лицами преступлений. В ОРД запрещается
выполнять ОРМ или выносить решения, унижающие достоинство лица,
приводящие к незаконному распространению сведений об обстоятельствах
его личной жизни, ставящие под угрозу его жизнь или здоровье,
необоснованно причиняющие ему физические или нравственные страдания.
37
 Принцип гуманизма органически присущ ОРД. Его конкретизация во
многих статьях Закона об ОРД свидетельствует о том, что он отражает
сущность ОРД.[4, С]
Принцип равенства прав человека и гражданина перед законом в
ОРД закреплен в Законе об ОРД в виде положения о равенстве всех граждан
перед оперативно-розыскным законом вне зависимости от гражданства,
национальности, пола, места жительства, имущественного, должностного и
социального положения и др. (ст.3)
Согласно данного принципа, Законом гарантируется следующее:
- лицо, полагающее, что действия органов, осуществляющих ОРД,
привели к нарушению его прав и свобод, вправе обжаловать эти действия в
вышестоящий оперативно-розыскной орган, прокурору или в суд;
- лицо, виновность которого в совершении преступления не доказана
в установленном законом порядке, т.е. в отношении которого в возбуждении
уголовного дела отказано либо уголовное дело прекращено в связи с
отсутствием события преступления, или в связи с отсутствием в деянии
состава преступления, и которое располагает фактами проведения в
отношении него ОРМ и полагает, что при этом были нарушены его права,
вправе истребовать от органа, осуществляющего ОРД, сведения о
полученной о нем информации (в пределах, допускаемых требованиями
конспирации и исключающих возможность разглашения государственной
тайны);
ОРО обязан предоставить судье по его требованию оперативно-
служебные документы, содержащие информацию о сведениях, в
предоставлении которых было отказано заявителю (за исключением
сведений о лицах, внедренных в ОПГ, штатных негласных сотрудниках
органов, осуществляющих ОРД, и лицах, оказывающих им содействие на
конфиденциальной основе).
Принцип сочетания гласных и конспиративных методов и
средств является характерной и одновременно отличительной чертой ОРД в
сравнении с другими видами юридической деятельности антикриминальной
направленности (например, уголовно-процессуальной).
Как определенное сочетание форм и элементов содержания ОРД он
проявляется двояко. Во-первых, информация о цели, задачах и принципах
этой деятельности, основаниях и условиях для совершения конкретных
ОРМ, о субъектах осуществления ОРД, их обязанностях и правах, а также о
видах и способах контроля за данной деятельностью (и некоторые другие
данные) в соответствии с нормами Закона об ОРД открыта для каждого. Во-
вторых, не подлежит разглашению информация, в соответствии с
действующим законодательством составляющая государственную или иную
тайну, а равно касающаяся личной жизни, чести и достоинства граждан,
полученная в ОРД, кроме как в случаях и в порядке, установленных
38
законодательством в области ОРД. В частности, гласные начала ОРД
проявляются в таких конкретных ситуациях, как изучение оперативниками
(судьями, прокурорами и др.) писем, жалоб и заявлений граждан;
исследование различных открытых источников информации (средств
массовой информации, материалов судебных заседаний и различных
комиссий по борьбе с преступностью, документы государственных органов
и учреждений и т.д.); непосредственное получение информации в процессе
личного сыска и др. Негласные же начала ОРД проявляются, прежде всего, в
процессе конфиденциального сотрудничества с гражданами при
осуществлении негласных ОРМ (например, контроля почтовых
отправлений) и др.
Хотя данные принципы являются исчерпывающими, однако по
нашему мнению необходимо дополнить Законе об ОРД АР существующие
принципы положением, предусматривающим принцип оказания
квалифицированной юридической помощи по делам об оперативно-
розыскной деятельности. Данное положение будет соответствовать ст
Конституции АР каждому гражданину право на получение
квалифицированной правовой помощи.

SUMMARY

Firstly, principles of operative-search activity are investigated in this

article. For the purpose of strengthening protection of rights and legal interests of
participant-citizens of operative-search process, it is suggested to add the principle
of specialized legal aid on the issue about operative-search activity to Article.3 of
the law on operative-search activity.

ЛИТЕРАТУРA
1. Əməliyyat-axtarıĢ fəaliyyətinin əsasları (Dərs vəsaiti). Bakı, Qanun,
, s
2. Адвокат в уголовном деле: учебно-практическое пособие / Под
ред. Д-ра юрид. наук, проф. seafoodplus.infoвича. – М.: Юристь,
– c
3. Закон Азербайджанской Республики «Об оперативно-розыскной
деятельности». С изменениями от 17 мая года № IIГД,
24 мая года № IIГД; 5 марта года № IIГД
4. Коршиков Игорь Владимирович. Принцип гуманизма в уголовном
праве Российской Федерации : Дис. канд. юрид. наук : :
Саратов, c. РГБ ОД, /

39
 5. Олейник, О. В. Принцип законности и гарантии его реализации в
уголовном праве Российской Федерации :Автореферат
диссертации на соискание ученой степени кандидата
юридических наук. Специальность - Уголовное право и
криминология ; Уголовно-исполнительное право /Рязань,
с.
6. Махмутов Т.Т. Соблюдение и гарантии обеспечения прав и
законных интересов субъектов оперативно-розыскных
правоотношений : диссертация кандидата юридических наук :
- Тюмень, - с. : ил. РГБ ОД, /

Abbasova Nuridə Mərdan qızı

Ü.Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının dissertantı

SÜLEYMAN ƏLƏSGƏROVUN ĠKĠLĠ KONSERTƏ MÜRACĠƏTĠ VƏ

ONUN JANR XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ

Azərbayjan musiqisində ikiqat konsrtin ikinji nümunəsini Süleyman

Ələsgərov yaratmıĢdır. Bu violonçel, fortepiano və simfonik orkestr üçün ji
ildə yazılmıĢ konsertdir və onun ilk ifaçıları S.Ağayeva (fortepiano) və S.Əliyev
(violençel) olmuĢdur. (ji il iyun)
Çox əlamətdar fokt kimi qeyd etməliyik ki, o illər S.Ələsgərov
konservatoriyanın tələbəsi idi və professor seafoodplus.infonın bəstəkar sinfində
oxuyurdu. Azərbayjan musiqisində ilk konsert nümunəsini həmin siniıfdə təhsil
alan ƏĢrəf Abbasov yazmıĢdır. Onun ardınja isə F.Əmirov skripka, fortepiano və
orkestr üçün ikili konserti qələmə almıĢdır. S.Ələsgərovun konsert canrına
mürajiət etməsi çox təbii və məntiqli idi. Demək olar ki, musiqi sirrlərinə
yiyələnən bəstəkar konservatoriyada müxtəlif canrlarda özünü sınayır və tələbəlik
illərində yazdığı əsərlərin sırasında xalq çalğı alətləri orkestri üçün rəqsləri,
skripka və fortepiano üçün sonata, mahnıları və «Böyük Oktyabr» kontatasını
gəstərmək olar. ġübhəsiz, tələbəlik əsərlərinin içərisində S.Ələsgərovun ikili
konserti xüsusi əhəmiyət kəsb edir.
Təhlil etdiyimiz əsər yalnız bəstəkarın yaradıjılığında jiddi uğur kimi
qiymətləndirilməlidir. Eyni zamanda bu əsər azərbayjan musiqisində diqqəti jəlb
edən bir nailiyyət kimi qəbul olunmuĢdur. Bu baxımdan S.Ələsgərovun violonçel,
fortepiano və orkestr üçün ikili konserti bu gün də müəyyən maraq döğurur.
Bəsətkar burada qarĢısında bir sıra jiddi məsələlər qoyur və onların həlli təqdirə
layiqdir.
Ġlk növbədə qeyd etməliyik ki, S.Ələsgərov F.Əmirovdan fərqli olaraq, öz
konsertinin ənənəvi Ģəkildə təqdim edir. Ümumiyyətlə, müəllif öz əsərində bu
ənənəviliyə geniĢ mənada istinad edir və bunu yalnız konsertin ümumi üç hissəli
40
silsilə quruluĢuna aid etməməliyik. S.Ələsgərov konsertin obraz emosional
məzmununu, hissələrin ardıjıllığı və xarakterini, temtizmni, formasını canra xas
olan tərzdə istifadə edir. Qeyd etdiyimiz kimi təhlil etdiyimiz ikili konsert üç
hissəli silsilədir və burada klassik ənənəyə uyğun olaraq jəld templi və obyektiv
xarakterli kənar hissələr arasında ağır templi (qrave) və subyektiv lirikanı əks
etdirən orta hissə yerləĢir.
Konsertin birinji hissəsi (a-moll) sonata formasında yazılıb və silsilənin
inkiĢafında bu hissə xüsusi rol oynayır. Aydın məsələdir ki, hər silsilədə birinji
hissə əsərin baĢlanğıjı olduğuna görə məhz burada əsərin mənası özünü büruzə
verir
Bu baxımdan S.Ələsgərovun ikili konsertinin I hissəsi çox tipikdir. BaĢqa
sözlə desək bu hissə məzmun və formasına görə geniĢ və mürəkkəbdir. Buna
əlavə olaraq onu da qeyd etməliyik ki, sonata formasının tematizmi çox
maraqlıdır. Bəstəkar burada bir sıra mövzular ilə bizi tanıĢ edir və onların arasında
sıx intonasiya, tematizm yaxınlığı hiss olunur. Əgər nəzərə alsaq ki, I hissənin
əsas partiyasının iki tematik elementi II və III hissələrində də səslənir, onda
demək olar ki, S.Ələsgərovun ikili konsertində tematizm vahidliyi və dolğunluğu
əldə olunur.
Konsertin birinji hissəsi əsas mövzu(moderato jantabile, a-moll) ilə açılır və
onu sakit,ifadəli, mahnıvari mövzu (melodiya) konsertin tematik əsasını tĢkil edir
və sonra səslənən mövzunu bilavasitə onunla bağlayır.
Konsertin əsas partiyası çox geniĢ ətraflı xarakter daĢıyır və sadə üçhissəli
formada yazılıb. Mövzunun əsasını ilk 4 xanə təĢkil edir. Sonrakı inkiĢafı isə onun
2 variantlı təkrarı kimi verilir:a1(3+3), və a2(2+2+6)
Mövzuya xas olan sekvensiyalılıq, variantlılıq, pilləvari melodik hərəkət
onun mili xarakterini təsdiqləyir; onun ümumi melodik diapazonu geniĢ olsa da
əsasını təĢkil edən motiv əksildilmiĢ kvarta (fis-b) diapazonlu da verilir.
Əsas partiyanın səslənməsi violonçelin üstünlüyü ilə bağlıdır. Orkestr
müĢayiətinə 2 fleyta və violonçel, kontrabaslar jəlb olunur və bununla solistin
partiyası daha qabarıq Ģəkildə təqdim olunur. Sonata-Alleqronun əsas partiyası
ikinji elementi də (pio mosso, a-moll) violonçelin solosunda ifa olunur. Bu
mövzu çox fəal xarakterlidir və onun hətta yuxarı istiqamətdə inkiĢaf etməsində
ənənəvi Sonata-Alleqronun əsas partiyasına tam uyğundur. Mövzu obyektiv
xarakter daĢıyır.
Əsas partiyanın ardı fortepiano partiyasına tapĢırılır və burada artıq birinji
göstərilməsini qeyd etməliyik.
Bununla mövzuya yenidən subyektivlik və emosionallıq sanki daxil olur və
əsas partiyanın ifası hər iki solistin tam üstünlüyü ilə baĢ verir.
Yığjam bağlayıjı köməkçi partiyaya (andante jon motto, jis-moll) gətirib
çıxarır. Bu mövzu da lirik təmkinliyi ilə ənənəvi xarakter daĢıyır.
Köməkçi partiya 3 jümlədən ibarət olduğuna görə geniĢ və ətraflıdır. Onun I
jümləsi (18 xanə) simli kvintetin ifasında çox sakit və yumĢaq səslənir. Mövzunun
41
II jümləsi (20 xanə) violonçelin partiyasında keçir, fortepiano və simlilər onu
müĢayiət edir. Nəhayət, mövzunun III jümləsi daha rəngarəng səslənir və burada
vilonçel solosu fotepianonun zərif passacları ilə müĢayiət olunur.
Sonata Alleqronun iĢlənmə bölməsi orkestrin tuttisi ilə bağlıdır və
maraqlıdır ki, bəstəkar ilk dəfə olaraq orkestrin bütün səslərindən istifadə edir.
Odur ki, I hissədə orkestr tuttisindən yalnız iĢlənmədə istifadə olunur. Adətən
konsertd iĢlənmə çox yığjam olur. S.Ələsgərov da öz iĢlənməsini yığjam təqdim
edir və burada giriĢ əsas partiyanın tematik elementlərinin istifadəsini yuxarı
istiqamətdə inkiĢaf etməsini qeyd etməliyik.
ĠĢlənmənin sonu violonçelistin kadensiyasına gətirib çıxarır və bu kadensiya
(E-dur) və əsas partiyanın intonasiyaları üzərində qurulur. Bu kadensiya
improvizə xarakteri daĢıyır və violonçelin həm texniki, həm də ifadə imkanları
ustalıqla çatdırılır. Sonra fortepiano əsas partiyanın II elementini səsləndirir və o
I, II skripkalar və altlarla unison səslənir. Beləliklə, Sonata Alleqronun reprizası
əldə olunur və qeyd etməliyik ki, o qısaldılmıĢ Ģəkildə inkiĢaf edir.
Köməkçi partiya reprizada ümumiyyətlə göstərilir və bununla repriza giriĢ
və əsas partiyanın tam üstünlüyü ilə keçir.
I hissə əsas mövzusunun səslənməsi ilə nətijələnir və bununla Sonata
Alleqrosu çərçivəyə alınır. Beləliklə, S.Ələsgərovun ikili konsertinin I hissəsi əsas
partiyanın böyük əhəmiyyət kəsb etməsi ilə səjiyyələnir. Bu mövzular I hissəsinin
məzmununun açılmasında xüsusi rol oynayır və eləjə də violonçel solosunun
qeyri-adi rolunu da qeyd etməliyik.
Konsert 2 solist üçün yazılsa da demək olar ki, solist kimi yalnız violonçel
çıxıĢ edir. Fortepiano partiyası onunla müqayisədə daha məhduddur və daha çox
müĢayiətediji rol oynayır.
Orkestr ekspozisiyada və reprizada əsl mənada müĢayiətedijidir. Hətta bu
bölmədə tam tərkiblə çıxıĢ etmir və tutti Ģəklində çıxıĢ etmir.
daxilində böyük bir təzad yaratmır.
ġübhəsiz, S.Ələsgərovun konsertinin traktovkasında bəzi xüsusiyyətlə bizim
diqqətimizi jəlb edə bilməzdilər. Əvvəla qeüd etməliyik ki, təhlil etdiyimiz II
hissə bir mövzu üzərində qurulur və o konserti açan mövzu ilə çox yaxındır.
Beləliklə, silsilə daxilində I və II hissəllərin arasında tematik əlaqələrin
mövjudluğu var və bu da onun bütövlüyü və vahidliyini təmin edir.
Eyni zamanda II hissənin mövzusunda baĢ verən bəzi intonasiya
dəyiĢiklikləri çox vajibdir ıə onlar musiqinin inkiĢafına öz təsirini göstərmiĢ olur.
II hissə Des-durda yazılmıĢdır və aydın məsələdir ki, musiqinin iĢıqlı macor
əhval-ruhiyyəsi I hissənin nisbətən tutqun a-moll tonallığından çox fərqlənir.
Ümumiyyətlə birinji hissənin bütün mövzularında təmkinlik aydın hiss
olunur. Hətta köməkçi partiya öz sakit, yumĢaq xarakteri ilə yadda qalır. Ġkili
konsertin II hissəsinin lirikası açıq emosionallığı ilə xüsusi təsir bağıĢlayır ki, bu
da müəyyən mənada klassik ənənəvilikdən çox uzaqdır.

42
 Bildiyimiz kimi hər konsertin orta hissəsi öz sakit, təmkinli səslənən lirik
musiqisi ilə xarakterizə olunur və burada yalnız bu hissənin lirik musiqisi sanki
onu tamamlayır. Məhz, buna görə konsertin II hissəsi silsilə daxilində elə bir
böyük təzad yaratmır.
ġübhəsiz, S.Ələsgərov konsertin traktovkasında bəzi xüsusiyyətləri, temp
təzadlığı eyni zamanda obraz, emosiya, geniĢ götürsək məzmun təzadlığı da çox
vajib amil kimi çıxıĢ edir.
S.Ələsgərov öz ikili konsertində nə qədər klassik ənənələrə istinad etsə də
eyni zamanda hələ gənj təjrübəsi olmayan və s. Kimi bu ənənəviliyi pozan bəzi
addımlarını atmıĢ olur.
II hissəsinin çox emosional səslənməsi bunun təzahürü kimi göstərmək olar.
Çox maraqlıdır ki, javanlığına baxmayaraq bəstəkar lirik baĢlanğıja bu qədər
böyük diqət yetirir və hətta onu müxtəlif yollarla çatdırmaq imkanı nümayiĢ
etdirir. Konsertin lirik mövzusunu 2 yerə bölmək olar:obyektiv və subyektiv,
təmkinli və ehtiraslı. Bununla yanaĢı bəzi zəif jəhətləri də qeyd etməliyik.
Bəstəkarın ikili konsertində müəyyən mənada mövzu kasadlığı hiss olunur. Bu
ifadəni iĢlətməklə mövzuları sanki bir-birini təkrarlayır. Bu istər-istəməz musiqidə
müəyyən təkrarlara gətirib çıxarır. Dediyimizin təsdiqi kimi I hissəsi əsas
mövzusu konsertin II, III hissələrində də təkrarına aid etmək olar. Yəqin ki, bu
təkrarlanan mövzu yerinə tamamilə yeni mövzuların yaranması daha məqsədə
uyğun olardı və ikili konsertin musiqisinin zənginliyinə xidmət edərdi. Gözə
çarpan bir qüsur kimi də bu ikili konsertin orkestr partiyasının zəifliyini
göstərmək olar. Bəstəkar orkestri yalnız müĢayiətediji kimi çıxıĢ edir və hətta bu
rolu da olduqja məhduddur.
2 solistn partiyasına gəldikdə isə onu deməliyik ki, konsertdə tam üstünlük
violonçel partiyasına verilir. Bəstəkar violonçel partiyasını olduqja ətraflı və geniĢ
göstərir. O, violonçelin bir alət kimi bütün texniki və ifadə imkanlarını bajarıqla
istifadə edir, fortepiano partiyasının imkanlarını qeyd etdiyimiz kimi bir qədər
məhduddur və burada əsasən iri Raxmaninovsayağı akkordların istifadəsini
göstərmək olar.
Konsertin III hissəsi (alleqro moderato, A-dur)ikili konsertə parlaq təzadlılıq
daxil edir. Bəstəkar konsertin finalını rondo adlandırır və burada demək olar ki,
rondoya xas olan bütün xüsusiyyətlər öz əksini tapır. Musiqi öz Ģən obyektiv
bayramsayağı xarakteri ilə xas təəssürat yaradır. Bəstəkar finalı, II epizodlu rondo
formasında yazır. Ġlk növbədə finalın əsas mövzusunun rolunu qeyd etməliyik.
Refren (A-dur) oynaq rəqsvari xarakter daĢıyır və onun mili musiqi köklərə
əsaslanması xüsusi qeyd olunmalıdır. Mövzunun çatdırılması variantlıq,
sekvensiyalılıq xüsusi rol oynayır və bu da bəstəkarın mili ənənələri və sıx
bağlılığını təsdiq edir. Refrenin ilk səslənməsi orkestrin və sonra violonçelin
ifasında verilir. I epizod J-durda violonçelin solosunda çatdırılan mövzu ilə
bağlıdır. Bu epizod sırf lirik xarakter musiqi üzərində qurulur və onun mövzusu I
hissənin əsas partiyası ilə olduqja yaxĢıdır. Mövzuda mahnıvarilik aydın hiss
43
olunur. II epizod isə I hissənin əsas partiyası üzərindən keçir və beləliklə ikiqat
konsertin finalında refrenin 3 dəfə səslənməsi 2 sırf lirik xarakterli epizodun bir-
birini əvəz etməsi baĢ verir. Xüsusi olaraq qeyd etməliyik ki, finalın musiqisində 2
obraz təzadlığı var. ġübhəsiz, finalın ümumi əhval-ruhiyyəsini refren yaradır,
lakin bu ümumi obyektiv və əhval-ruhlu mühitə lirik baĢlanğıjın daxil olması
həm parlaq, həm də təsiredijidir. Bununla ikili konsertin musiqisində lirik
baĢlanğıjın ümumi rolunun vajibliyi bir daha vurğulanır və bir daha bu lirik
baĢlanğıjın bəstəkarın musiqisində qeyri-adi rol oynamasını qeyd etməliyik.

SUMMARY
Abbasov Nurida, Suleyman Alasgarov article was provided by the
vioıonchel, double concert for piano and symphony orchestra, and studied history
and theoretical point of view, the form structure of the work, tune-intonation,
rhythmic point of view was reflected in the analysis here.

Abdullabəyova Gülər Həsən qızı

Bakı Slavyan Universiteti

АЗЕРБАЙДЖАНСКО-ПОЛЬСКИЕ ЛИТЕРАТУРНЫЕ СВЯЗИ

(конец ХХ века)

Становление проблемы азербайджановедения х годов и

азербайджанско-польские литературные связи этого периода представлены
большим литературно-художественным материалом, отражающим процесс
взаимообогащения двух литератур. Обусловленный наличием исторических,
идеологических, общекультурных и психологических факторов,
контактными связями этот процесс создает особо благоприятные условия
для возникновения общих тенденций в азербайджанской и польской
культурах. Азербайджанская и польская литературы, входящие в единую
семью европейских литератур, движутся одним путем, утверждающим
общечеловеческие идеалы гуманизма. Много общего в тематике, в судьбах
героев, их внутреннем мире, психологическом настрое, отображенном в
польской и азербайджанской прозе последних лет. Четкие параллели и точки
соприкосновения можно обнаружить при внимательном анализе творчества
многих современных писателей Азербайджана и Польши. Такое родство
обнаруживается у Акрама Айлисли и Юлиана Кавальца – одного из ведущих
писателей, как называют польские литературоведы, «крестьянского
направления» в послевоенной польской прозе. Писатель родился в
небольшой деревне Тарнобжег, окончил факультет польской филологии
Ягеллонского университета в Кракове. Годы оккупации провел в родной
44
деревне, после освобождения работал журналистом (в газетах и журналах,
связанных с Крестьянской партией Польши). Первое его произведение было
опубликовано в году, а через десять лет писателю была присуждена
премия 1-ой степени Министерства культуры и искусства за книги ―К земле
приписанный‖, ―Танцующий ястреб‖ и ―Свадебный марш‖, произведений
широко известных советскому читателю.
Отрывки из книги ―Танцующий ястреб‖ были переведены на
азербайджанский язык еще в году seafoodplus.infoвым. Как правило, сюжет
романов и повестей писателя связан с переходом героев из деревни в город.
Этот процесс становится причиной глубокого внутреннего противоречия
героев. С одной стороны, они приобщаются к культуре, делают карьеру, а с
другой отдаляются от наследия отцов и дедов, как бы совершают измену.
Эти люди постоянно ощущают свою обособленность, сознают свое
деревенское происхождение, seafoodplus.infoц внимательно прослеживает этот
сложный, психологический процесс своих героев, ярко и
высокохудожественно отражает его в своих произведениях.
Мы специально совершили краткий экскурс в историю жизни и
творчества польского писателя, сделали это с целью показать как
прекрасное знание среды из которой он вышел, помогло ему выбрать
безошибочно точный путь в литературе, свое место в ней, то место, которое
занимает в азербайджанской прозе Акрам Айлисли. Поэтично и
проникновенно описывает он свою деревню Бузбулаг центр многих
событий, участниками которых становятся односельчане писателя. Так же,
как и seafoodplus.infoц, seafoodplus.infoи создает сильные, драматические произведения
о своем современнике. «Драматизм его повестей не в экстремальных
ситуациях не в остроте самого сюжета, а в психологическом анализе
событий, оценке складывающихся положений, в чертах морального облика
самих героев» 1. Много общего можно найти у героев Кавальца и Айлисли
в произведениях, созданных за последние годы, эта общность и определяет
интерес писателей Азербайджана к литературе братского народа.
Произведения польских писателей отличаются художественным
мастерством, тематическим и проблемным разнообразием. Из них
отбираются наиболее близкие по духу творчеству азербайджанских
переводчиков, в чем-то созвучные, перекликающиеся с теми вопросами,
которые являются общими для писателей Польши и Азербайджана, да и
вообще для всех писателей – представителей большой многонациональной
семьи европейских литератур. Самый важный и волнующий сегодня
писателей вопрос – облик человека, его мысли, роль и место в современном
обществе, Этот вопрос интересует представителей новой прозы
Азербайджана среди которых Анар, Эльчин, seafoodplus.infoанлы, seafoodplus.infoи, он
находит свое отражение в произведениях Леона Кручковского, Корнелия
Филиповича, Юлиана Ковальца, Яна Капровского и др. Одной из черт разви-
45
тия польской прозы последнего десятилетия является стремление к
раскрытию нравственно-психологического мира личности. Эту черту южно
проследить и в азербайджанской литературе того же периода В основе
многих произведений представителей польской прозы – исследование
психологии человека, в которой ярко высвечены философские,
политические, моральные стороны. Такие именно произведения служат
успешному выполнению главной задачи культуры Польши, которое
«постепенно, но решительно формирует человека, – его моральный,
культурный, эмоциональный облик». Этим объясняется отбор азербайджан-
скими литераторами произведений польских писателей, среди которых Ян
Капровский с его рассказами ―Дед‖ в переводе seafoodplus.infoа, seafoodplus.infoович
―Редкая бабочка‖ (рассказ) переводчик seafoodplus.infoиев, seafoodplus.infoлик ―Конец
каникул‖ (повесть) в переводе seafoodplus.infoрова. Все эти произведения были
изданы в году 2.
В году азербайджанский читатель знакомится с творчеством
Леона Кручковского, представленным социально-историческим романом
―Кордиан и хам‖ в переводе seafoodplus.infoва. Леон Кручковский ( г.),
писатель-трибун, неутомимый борец за революционное переустройство
мира, ровесник XX века» вся его судьба личная и творческая неразрывно
связана с его эпохой. Кручковский, родившийся в многодетной рабочей
семье, испытал на себе все тяготы, выпавшие на долю его народа, его
поколения. Творчество Кручковского вобрало в себя лучшие традиции
демократической польской литературы, в первую очередь, Болеслава Пруса,
Элизы Ожешко, Марии Конопницкой, Стефана Жеромского, Нужно
отметить, что самые крупные произведения перечисленных авторов хорошо
известны нашему читателю, переведены на азербайджанский язык. А роман
seafoodplus.infoкого ―Накануне весны‖ – фундаментальное произведение
польской военной литературы вплотную связанное с Азербайджаном, еще
ждет своего переводчика. Многие страницы романа содержат описание
революционного Баку и жизни бакинских поляков.
Один из романов Элизы Ожешко ―Хам‖ (также переведен в году
на азербайджанский язык Гусейновой) о жизни польского крестьянства – так
презрительно шляхта называла крестьян. Писательница с высоким
художественным мастерством показала высокие нравственные качества
своего героя – ―хама‖.
Кручковский этим же прозвищем называет своего главного героя –
сельского учителя, выходца из крестьян Казимежа Дечинского (личность
исторически революционная), а представителя шляхты (seafoodplus.infoства)
подхорунжего Фелюся Чартистского, помещичьего сынка – ―Кордианом‖.
Кордиан – герои одноименной политической драмы выдающегося польского
романтика Юлиуша Словацкого (), современника Адама
Мицкевича, так близкого ему своей революционной и демократической
46
настроенностью. Кордиан – родовитый польский шляхтич, который дает
слово убить царя за то, что он ―украл у нас польский край‖. Но в самый пос-
ледний момент у порога в царскую спальню, преследуемый мистическими
видениями он не выполняет своей миссии. В благородном образе своего
героя Словацкий воплотил высокие стремления и патриотическое
самопожертвование лучших представителей польской шляхетской моло-
дежи, принявших участие в восстании года. Словацкий критически
относился к своему герою, хотя и видел в нем лучшие черты шляхетской
революционности.
Поэт показывает нереальность замысла Кордиана, его трагический
индивидуализм, оторванность от широкого народного движения. Словацкий
в своем романе восставал против действии романтических одиночек, против
реакционных руководителей восстания.
seafoodplus.infoвский, называя своего героя – заурядного подхорунжего
Кордианом, полемизировал не столько со Словацким, сколько с теми, кто
ложно героизировал и окружал романтическим ореолом исключительности
личность из среды шляхетских участников восстания. Исключительности
романтического героя Кручковский противопоставил непосредственность,
лишенную примечательности, – Фелюся 3.
Основной темой произведения, ―главным стержнем‖, как говорил сам
seafoodplus.infoвский в предисловии к роману,‖ является крестьянский вопрос в
Королевстве Польском накануне ноябрьского восстания года‖ 4.
Нужно отметить, что многие участники этого восстания,
подавленного царским самодержавием, были сосланы в самые отдаленные
окраины царской России одной из которых являлась т.н. ―Южная Сибирь‖, –
Кавказ, Азербайджан. Среди участников этого восстания были
seafoodplus.infoкий, seafoodplus.infoницкий, и многие другие представители передовой
польской творческой молодежи, посвятившие Азербайджану ряд своих
талантливых художественных произведений. Характеризуя ноябрьское
восстание года, Энгельс сказал:
―Оно ничего не изменило во внутреннем положении народа, это была
консервативная революция‖ 5. А вот как оценивают значение этого
события в Польше:
―Ноябрьское восстание, несмотря на его шляхетский характер, имело
в ту эпоху прогрессивное значение. Это был удар по царизму, важный этап в
борьбе польского народа за национальную независимость, яркий,
вдохновляющий пример самоотверженного героизма, энтузиазма и
мужества повстанцев‖ 6.
В романе ―Кордиан и хам‖ Кручковский впервые в польской
литературе тех лет показал всю сложность классового сознания крестьян,
процесс его зарождения и утверждения.

47
 Рисуя тяжелое, подневольное положение польского крестьянства
первой трети XIX века, автор заставлял задумываться о современном
состоянии класса землепашцев, которое мало в чем изменилось, хотя
Польша стала ―свободной‖. Так же, как и раньше ее врагами оставались
помещики.
Обращение к этому произведению азербайджанских переводчиков,
обусловлено, в первую очередь, необходимостью лучше познать историю
польского народа, судьбой азербайджанского народа, также испытавшего на
себе все тяготы царского режима. Оказавшиеся в пределах одной империи,
одинаково угнетаемые царским самодержавием, народы Азербайджана и
Польши уже тогда проявляли интерес друг к другу. Борьба польского народа
против гнета и деспотизма русского царизма, в частности, польское
восстание гг. вызвало у азербайджанских деятелей национально-
освободительного движения огромный интерес к этим событиям и
восхищение мужеством польского народа.
Однако не только история Польши интересует азербайджанских
переводчиков в центре внимания находится ее настоящее, ее сегодняшний
день. Одним из популярных жанров является приключенческая литература –
современный детектив. В польской литературе один из лучших образцов
этого жанра – повесть Ежи Эдигея ―При поднятом занавесе‖,
представленная в году издательством ―Язычи‖ в переводе Вилаята
Рустамзаде 7. Основу сюжета составляет следствие по делу убийства на
сцене театра исполнителя роли предателя Рожера в пьесе французских
журналистов ―Мария Октябрь‖ актера Мариана Зарембы. В убийстве
обвиняется помощник режиссера Ежи Павельский, которому вынесен
смертный приговор. Благодаря чуткому, внимательному анализу,
проведенному следователем, капитаном милиции Лапиньским, истинный
убийца наказан, торжествует правда. Произведение, насыщенное
напряженными эпизодами, психологическими сценами с интересом читается
и на азербайджанском языке. Необходимо отметить внимание
азербайджанских литераторов к польскому юмору – короткому
юмористическому рассказу, имеющему своих признанных мастеров. Генрих
Бордзиевский – один из представителей этого жанра, его рассказ
―Приглашение к ужину‖8, переведенный на азербайджанский язык, был
опубликован в газете ―Литература и искусство‖ (―Ədəbiyyat və incəsənət‖).
Широко известно в Польше имя талантливой детской поэтессы Ванды
Хотомской. Ее творчество, основанное на фольклорных традициях, любимо
и взрослыми и детьми.
Поэма Ванды Хотомской ―Здравствуйте, пан Андерсен!‖ 9,
обращение к великому датскому сказочнику польской детворы, содержащее
выражение глубокой любви и верности заветам Андерсена. Поэма

48
переведена на азербайджанский язык талантливой детской поэтессой
seafoodplus.infoли.
Необходимо отметить, что все названные выше произведения
польских авторов были переведены с русского языка, благодаря которому
совершается большой и важный процесс приобщения советского читателя к
богатому и своеобразному миру европейской культуры. Однако, при всей
прогрессивности и положительности этого пути, идеальным продолжает
оставаться перевод произведений зарубежных, польских, в данном случае,
писателей с оригинала.
Значительна миссия азербайджанских переводчиков в приобщении
своего читателя к богатому духовному миру польского народа, немало
сделано ими для познания творчества Мицкевича в Азербайджане, однако
многое еще неизвестно читателю из богатого поэтического наследия
польского романтика, лучшие произведения поэта, его баллады и поэмы еще
ждут своих переводчиков.

SUMMARY
The article deals with the literary relations between Azerbaijan and Poland
at the end of XX century. The article especially deals with the interest of Polish
literary critics to the Azerbaijan literature and culture. In this article author
analyzed translations of poems, stories of Polish writers.

ЛИТЕРАТУРА
1
. seafoodplus.infoов. Движение жизни, движение прозы. ―Литературный
Азербайджан‖,
, № 12, seafoodplus.info
2. seafoodplus.infoский. ―Дед‖. ―Азербайджан муаллими‖, , 3 авт. (на
seafoodplus.info),
3. seafoodplus.infoвич. ―Редкая сабочка‖. ―Адабият ве инджесенат‖, , 6
апреля (на seafoodplus.info), seafoodplus.infoлик. ―Конец каникул‖, seafoodplus.infoик, (на аз.
яз.), seafoodplus.infoвский. ―Кордиан и хам‖, seafoodplus.infoик, (на seafoodplus.info).
4. См. Пиотровская А.Г. Леон Кручковский. М., , с,
5. Леон Кручковский. Избр., М., Изд-во Иностранной литературы
, с. 7
6. seafoodplus.info и seafoodplus.infoс. Соч., т.4, с
7. См. ―История Польши‖. М., Изд-во АН СССР, , т.1, с
8. Бордзиевский Г. Приглашение к ужину. ―Адабият ве инджесенет‖,
, 17 октября, с.8, пер. Зарафатчы (на азерб. языке).
9. Хотомская В. Здравствуйте, пан Андерсен. ―Пионерская правда‖,
Хг (на seafoodplus.info).

49
 seafoodplus.infoвич. Предисловие к кн. Польская поэзия. Т.1, Госполитиздат.
М., , с
seafoodplus.info, , №
Мицкевич А. К М. (К Марыле ) ―Адабият ве инджесенат‖, II
февраля , с
Мицкевич А. ―Морское путешествие. Полились мои слезы.
Сомнение‖. ―Адабият ве иджесенет‖, 19 февраля г., с 3
Митскевич seafoodplus.info сонетлəри.Б., Язычы,
Мицкевич А. ―В Альбом Людвига Мицкевича‖. ―Адабият ве
инджесенет‖, 23 декабря г., с.7 (на seafoodplus.info) пер. seafoodplus.infoханлы.
Adam Mitskeviç və Azərbaycan‖, 7 феврал

Abdullayeva Güllü Bayram

Bakı Slavyan Universiteti

MÜASĠR AZƏRBAYCANIN ĠDMAN SĠYASƏTĠ

Azərbaycan qədim ənənələrə malik olan ölkədir. Xalçaçılıq,

heykəltaraĢlıq, dülgərlik və sair kimi sahələr ölkəmizi dünyaya tanıdıb. Ġdman da
Azərbaycanda qədimdən meydana gəlib və əhəmiyyətli Ģəkildə inkiĢaf edərək
formalaĢıb. Tarixi mənbələrə əsaslanaraq, qeyd etmək olar ki, Azərbaycanda
eramızdan əvvəl güləĢ, oxatma, qılıncoynatma, atçapma kimi idman növləri geniĢ
yayılmıĢdır. Hələ ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanında qəhrəmanların güləĢ, oxatma,
atçapma ilə güclərini sınamaları, belə sınaqlarda kimin güclü olmasını
yoxlamalarından dönə-dönə danıĢılır. Dastanda kiĢilərlə yanaĢı, qadınların da bu
mübarizə növlərində hünər və məharət göstərməsi qeyd edilir. Orta əsr görkəmli
Azərbaycan mütəfəkkirlərindən Xaqani ġirvani, Nizami Gəncəvi, Qətran Təbrizi,
Nəsirəddin Tusi və bir çox baĢqa Ģairlərin əsərlərindədə Azərbaycanda yayılmıĢ
atçapma, çovqan, güləĢ, oxatma, qılıncoynatma, daĢqaldırma, sürpapaq və sair
kimi idman oyunlarından bəhs olunur.
Uzun illər Sovet Ġmperiyası tərkibində olduğu müddətdə Azərbaycanda
qədim idman növlərinin bəzi motivləri qorunub saxlansa da, demək olar ki, idman
ənənələri unudulmuĢ və yeni yaranmıĢ növlərə daha çox üstünlük verilmiĢdir.
Müstəqilliyini bərpa etməsi ilə Azərbaycan bir çox sahələrdə, o cümlədən idman
sahəsinin də özünəxas ənənələri yenidən dirçəltməyə nail oldu.
Ġdman böyük qayğı və diqqət tələb edir. Hər hansı ölkədə onun kifayət
qədər ardıcıl və məqsədyönlü inkiĢafı, idman ənənəsi, idmanla məĢğul olmağa
50
Ģərait və imkan, idmançılara münasibət, idman sahəsində mütəxəssislərin
yetiĢdirilməsi, yarıĢların təĢkili və keçirilməsi, idmançıların beynəlxalq yarıĢlarda
iĢtirakının təmini, idmanın təbliği, kütləviləĢdirilməsi kimi amillərdən çox asılıdır.
Belə amillər cərgəsində dövlətin idmana münasibəti və bu sahədə siyasəti
özünəməxsus yer tutur. Çünki bu münasibət və siyasət özü-özlüyündə qeyd
olunan məsələlərin müəyyən qisminin həllinə bilavasitə təsir göstərir.
Azərbaycanda bugünkü idmanın mövcudluğu və inkiĢafı bilavasitə
ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. O, Azərbaycanda idmanın,
Olimpiya Hərəkatının ən böyük pərəstiĢkarı və təbliğatçısı olaraq idmanın maddi-
texniki bazasının gücləndirilməsi yolunda böyük iĢlər görmüĢdür. Heydər Əliyev
Azərbaycanda ilk dövrlərdə idmanın vəziyyətinə münasibət bildirərək demiĢdir:
"Xalqımız, millətimiz genetik xüsusiyyətlərinə görə fiziki cəhətdən sağlam
insanlardan ibarət olan xalqdır, millətdir. Fiziki sağlamlıq və fiziki güc, mənəvi
sağlamlıqla bərabər Azərbaycan xalqına, millətinə xas olan xüsusiyyətdir. Amma
bu xüsusiyyət həmiĢə bizim daxilimizdə qalıbdır. KeçmiĢ dövrlərdə də, əsrlərdən-
əsrlərə pəhləvanlarımız da, güləĢçilərimiz də, oxatanlarımız da, fiziki imkanlarını
cürbəcür oyunlarda nümayiĢ etdirənlərimiz də olubdur. Ancaq məlum olan
səbəblərə görə bunlar yalnız öz ölkəmizin çərçivəsində qalıb, dünya miqyasına
çıxmayıbdır" [1].
Azərbaycan idmanının himayədarı Heydər Əliyevi ölkə idman ictimaiyyəti
həmiĢə xüsusi minnətdarlıq və məhəbbət hissi ilə xatırlayacaqdıseafoodplus.infoərbaycanda
idman ənənələrini bərpa etmək, Azərbaycan idmanını dünyaya tanıtmaq üçün
Ümumilli Lider Hüydər Əliyev zamanında ilk növbədə, bir çox iri idman
qurğularının tikilib istifadəyə verilməsinə baĢlanmıĢdır. O, idmanı inkiĢaf
etdirməklə gəncləri pis vərdiĢlərdən, zərərli adətlərdən çəkindirmək, idman
vasitəsilə onları layiqli Azərbaycan vətəndaĢlarına çevirmək, kütləvi bədən
tərbiyəsinin yayılması ilə xalqın fiziki sağlamlığına nail olmaq, peĢəkar
idmançıların uğurlu çıxıĢlarına kömək etmək, onların gücü ilə Azərbaycan adlı
məmləkəti dünyaya tanıtdırmaq siyasəti yürüdürdü. Ġndi tam qətiyyətlə demək
olar ki, bu siyasət uğurla nəticələndi və müvəffəqiyyətlə davam etməkdədir.
cü ilin 26 iyulunda ölkədə idmana və gəncliyə dövlət qayğısını bilavasitə
gerçəkləĢdirəcək bir qurum - Gənclər və Ġdman Nazirliyini yaratmaqla, o, bir-biri
ilə sıx bağlı olan bu iki sahəyə qayğını önə çəkdi. ci ilin martın 5 də ulu
öndər, Azərbaycan idmanının himayədarı Heydər Əliyev Bakı Ġdman Sarayında
Dünya və Avropa çempionatlarının qalibləri və mükafatçıları ilə görüĢmüĢ və
onların sağlam ruhda tərbiyə almaları və əsl vətəndaĢ kimi yetiĢmələri naminə
əlindən gələni əsirgəməyəcəyini bəyan etdi. ―Idmana xüsusi qayğını öz üzərimə
götürürəm və əmin ola bilərsiniz ki, siz bunu daima hiss edəcəksiniz‖-deyən
dövlət baĢçısı bu sahənin inkiĢafı üçün Ġdman Fondunu təsis etmiĢ, bədən
tərbiyəsi və idmanın inkiĢafında yeni strategiyanın təməlini qoymuĢdur [2].

51
 Bundan baĢqa, yeni nəslin mənəvi və fiziki inkiĢafı, gənclərin hüquqlarının
qorunması və onların beynəlxalq səviyyəli tədbirlərdə iĢtirakı üçün müvafiq
tədbirlər görülmüĢdür.
Ümumiyyətlə, gənclərin fiziki, mənəvi-əxlaqi, vətənpərvərlik tərbiyəsi
iĢini, onların sosial-iqtisadi problemlərinin həllini sürətləndirmək məqsədilə
cı ildən bəri aĢağıdakı qanunvericilik aktları qəbul olunmuĢdur:
―Azərbaycanın gənc istedadlarına dövlət qayğısı haqqında‖ Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin Fərmanı (22 iyun cı il);
- ―Gənc istedadlar üçün xüsusi təqaüdlərin təsis edilməsi haqqında‖
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı (13 sentyabr ci il);
- ―Dövlət gənclər siyasəti haqqında‖ Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin Fərmanı (29 iyul cu il);
- ―Gənc ailə‖ Proqramı (16 fevral cu il);
- ―Gənclərdə vətənpərvərlik və vətəndaĢlıq hisslərinin yüksəldilməsi
haqqında‖ Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı (17 fevral cu il);
- ―Ġstedadlı yeniyetmələrin və yaradıcı gənclərin sosial, iqtisadi və s.
problemlərinin həllinə yönəlmiĢ, onların öz qabiliyyətlərini inkiĢaf etdirmələrinə
kömək edən dövlət proqramı‖ (4 avqust ci il);
- ―Ordudan tərxis olunmuĢ gənclərin məĢğulluğu‖ Proqramı (23 avqust
ci il).
ci ildə təsis edilmiĢ Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsi (AzMOK)
- Olimpiya Xartiyası, Azərbaycan Respublikasının müəssisələr və ictimai birliklər
haqqında qanunları əsasında yaradılmıĢ, Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə
Nazirliyi tərəfindən qeydiyyatdan keçmiĢdir və Nizamnaməsi Beynəlxalq
Olimpiya Komitəsində qəbul olunmuĢ hüquqi Ģəxs statuslu müstəqil qeyri-dövlət
təĢkilatıdır. ci illər arasında Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsinin
fəaliyyətində qeyd olunmalı iĢlər Avropa Yeniyetmələrinin Olimpiya Günlərində
iĢtirakı, Bakıda Beynəlxalq QaçıĢ Günlərinin keçirilməsini əhatə edir. Bu dövr
üçün qeyd olunmalı ən mühüm hadisə isə cı ildə Azərbaycanın müstəqil
dövlət kimi ilk dəfə Olimpiya Oyunlarına qatılmasıdır. Bu tarixi hadisənin
reallaĢdırılmasında Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyevin böyük əməyi oldu.
Ölkəmizdə Olimpiya hərəkatının inkiĢafında əsas mərhələ isə ci ildə,
Ġlham Əliyevin Milli Olimpiya Komitəsinin prezidenti seçilməsindən sonra
baĢlandı. XX əsrin sonlarında dünya idmanında olimpizmin geniĢ vüsət aldığı bir
vaxtda, Ģübhəsiz ki, Azərbaycan bu mühüm cərəyandan kənarda qala bilməzdi.
Milli Olimpiya Komitəsi dünya və Avropa idman təĢkilatları ilə sıx əlaqələr
yaratmaqla həm də respublikamızın beynəlxalq aləmdə tanıdılması üçün
əvəzedilməz xidmətlər göstərdi. Bununla yanaĢı, Olimpiya oyunları dünya
xalqlarının və ölkələrinin bir-birinə tanıdılması, təbliğ edilməsi baxımından
əvəzsiz rol oynayır.
Milli Olimpiya Komitəsi idmançıların sosial vəziyyəti ilə yaxından
maraqlanır, perspektivli idmançılar və onların məĢqçiləri üçün Milli Olimpiya
52
Komitəsinin təqaüdləri təsis olunur. Belə ki, yarıĢlarda fərqlənən imançılarımız və
məĢqçilərimiz MOK-un Azərbaycan idmanının Ģərəfini ləyaqətlə qorumuĢ
veteranlar, respublikanın tanınmıĢ idmançıları da diqqətdən kənarda qoyulmur.
Milli Olimpiya Komitəsi tərəfindən veteran idmançılar üçün xüsusi təqaüdlər təsis
olunur. Azərbaycanda idmanın kütləviləĢdirilməsi, uĢaqların və yeniyetmələrin
idmana cəlb olunması məqsədilə Milli Olimpiya Komitəsi Gənclər və Ġdman
Nazirliyi, Təhsil Nazirliyi, Həmkarlar Ġttifaqları Konfederasiyası ilə birlikdə
Yeniyetmələrin Respublika Oyunlarının təĢkil olunmasına xüsusi səy göstərilir.
ci ildən etibarən Yeniyetmələrin birinci Respublika Oyunları keçirilir. Artıq
bu Oyunlar periodik olaraq, yəni iki ildən bir təĢkil olunur. Azərbaycan Milli
Olimpiya Komitəsinin yeniyetmə idmançılara göstərdiyi diqqət və qayğı yalnız
Respublika Oyunları ilə məhdudlaĢmır. Son üç ildə MOK Olimpiya hərəkatı ilə
bağlı müxtəlif beynəlxalq miqyaslı tədbirlərdə yeniyetmələrin iĢtirakını təmin
etmiĢdir. ci illərdə Komitənin rəhbərliyi Beynəlxalq Olimpiya
Komitəsinin, Milli Olimpiya Komitələri Assosiasiyasının, Avropa Olimpiya
Komitəsinin baĢ məclislərində, digər tədbir və görüĢlərində, seminarlarda fəal
iĢtirak etmiĢseafoodplus.info Olimpiya Komitəsinin prezidenti Ġlham Əliyevin ötən
dövrdə Beynəlxalq Olimpiya Komitəsinin prezidenti Xuan Antonio Samarançla,
hazırda Beynəlxalq Olimpiya Komitəsinin prezidenti olan Cak Roqla görüĢlərində
respublikada Olimpiya Hərəkatının, idmanın vəziyyəti və inkiĢaf perspektivləri
müzakirə olunmuĢ, beynəlxalq əlaqələrin geniĢləndirilməsi, əməkdaĢlığın
gücləndirilməsi məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilmiĢdir. ci ilədək Bakıda ən
kiçik beynəlxalq turnirin təĢkil olunması müĢkül məsələ idi. Ġndi ölkəmiz
dünyanın idman mərkəzlərindən birinə çevrilmiĢdir. Burada hər il ən mötəbər
beynəlxalq yarıĢlar, dünya və qitə çempionatları, Olimpiya Oyunlarının lisenziya
turnirləri təĢkil olunur. Həm də beynəlxalq yarıĢların təkcə paytaxtda deyil,
ölkənin regionlarında da təĢkil edilməsi sevindirici haldır. Bütün bunlar ölkənin
Ġdman və Olimpiya Hərəkatında qazandığı nüfuz hesabına mümkün olmuĢdur.
Azərbaycan olimpiya oyunlarında ciddi uğurlar əldə edib. Azərbaycanlı
idmançılar Yay Olimpiya Oyunlarında güləĢ, atıcılıq, boks və cudo idman
növlərində onaltı medal qazanıblar. ci ildə respublikamız ilk dəfə QıĢ
Olimpiya oyunlarına qatıldı. Yaponiyanın Naqano Ģəhərində keçirilən XVIII QıĢ
Olimpiya oyunlarında respublikamız 5 nəfər idmançı ilə dörd yarıĢda təmsil
olundu. ci ildə Sidney Olimpiyadasında Azərbaycan idmançıları 2 qızıl, 1
bürünc medal qazandı. Azərbaycan komanda hesabına ölkə arasında cü,
Avropa ölkələri arasında isə cü oldu. Bu ölkənin olimpiya hərəkatı tarixində ən
böyük uğuru idi. ci ildə Azərbaycan ikinci dəfə QıĢ Olimpiya oyunlarının
iĢtirakçısı oldu (3). ABġ-ın Soit Leyk siti Ģəhərində keçirilən bu oyunlarda
idmançılarımız 3 yarıĢda iĢtirak etmiĢdilər. Nəhayət, cü ilin avqustunda
Afinada keçirilən Olimpiya oyunlarında idman tariximizdə ilk dəfə olaraq
idmançılarımız Azərbaycana 5 medal qazandırmıĢdı. Bütün bunlar Ġlham Əliyev
cənablarının təĢkilatçılıq fəaliyyətinin uğurlu nəticələri kimi dəyərləndirilməlidir.
53
Ümuniyyətlə, Ölkəmizdə olimpiya hərəkatının inkiĢafı birmənalı olaraq Prezident
Ġlham Əliyevin adı ilə bağlıdır. Azərbaycanda Olimpiya Hərəkatı və idmanın son
on ildəki inkiĢafı, uğurları, bu sahədə qarĢımızda açılmıĢ bütün perspektivlər
ümummilli lider Heydər Əliyevin siyasətindən qaynaqlanmıĢ cənab Ġlham
Əliyevin bu iĢə bağlılığı, sədaqəti, məqsədyönlü fəaliyyəti nəticəsində mümkün
olmuĢdur. Cənab Ġlham Əliyevin əməyi Beynəlxalq Olimpiya Komitəsi tərəfindən
yüksək qiymətləndirilmiĢdir. cü ildə Ġlham Əliyev Beynəlxalq Olimpiya
Komitəsinin ən ali mükafatı ―Olimpiya ordeni ilə təltif edilmiĢdir. Onun ən ali
mükafatı xalqın, elin sevgisi, məhəbbətidir.
Prezident Ġlham Əliyevin MOK xəttilə uĢaq və gənclərin problemlərinin
ardıcıl olaraq həll etməsi, onların imkan və bacarıqlarını reallaĢdırmaları üçün
hərtərəfli və geniĢ Ģərait yaratması dövlətimizin fəaliyyətinin ən mühüm
istiqamətlərindən birinə çevrilib. Bu gün ölkəmizdə 64 idman növü inkiĢaf edir.
Respublikamızda 53 idman Federasiyası, 66 idman təĢkilatı, 60 idman klubu,
idman məktəbi fəaliyyət göstərir. Federasiyalardan ü olimpiya idman növünü,
sı qeyri-olimpiya idman növünü inkiĢaf etdirir. Son 15 ildə beynəlxalq rəsmi
yarıĢlardan ölkəmizə dən çox medal gətirilmiĢdir.
Dövlət qayğısı idmançıları qələbələrə ruhlandırır göstərilən diqqət
idmanın, bədən tərbiyəsinin inkiĢafı bu sahənin tərəqqisi üçün həyata keçirilən
davamlı və məqsədyönlü sistemi ilə Ģərtlənir. Ġdmançılarımıza ən yaxĢı Ģərait
yaradılması məqsədi ilə paytaxt Bakı ilə yanaĢı, digər Ģəhər və rayonlarımızda da
inĢa edilən Olimpiya idman komplekslərində təcrübəli mütəxəssislərin rəhbərliyi
altında aparılan gərgin məĢqlər böyük yarıĢlarda qələbələr qazanılmasında baĢlıca
Ģərtdir. Bu gün belə komplekslər Bakı və Gəncədə, Naxçıvan və Lənkəranda, ġəki
və Qubada, Qazax və Masallıda, respublikamızın digər bölgələrində gənclərin
sevimli istirahət yerinə çevrilmiĢdir. Azərbaycan Prezidenti, Milli Olimpiya
Komitəsinin Prizidenti Ġlham Əliyev bölgələrdə açılan komplekslərdə Ģəxsən
iĢtirak edərək gənclərə dönə-dönə tapĢırır ki, bu Ģərait onlar üçün yaradılıb,
çəkinməsinlər, valideynlərə tövsiyə edir ki, övladlarının bu sahəyə marağına Ģərait
yaratsınlar: "Ġnanmaq istəyirəm ki, bu iĢdə valideynlər bizə kömək
göstərəcəklər. Onlar övladlarının sağlamlığı, doğma Azərbaycana Ģan-Ģöhrət
gətirəcək idmançıların yetiĢməsi naminə uĢaqlarının yolunu idman
meydançalarına, salonlarına yönəldəcəklər" [4].
Son dövrlərdə Olimpiya komlpekslərinin, müasir idman bazalarının sayı
daha da artır və Azərbaycan idmanın inkiĢaf səviyyəsinə görə dünyada irəlidə
gedən ölkələrdən birinə çevrilmiĢdir. Bu danılmaz həqiqət və təsdiq olunmuĢ bir
faktdır. Ġdmançılarının qələbə soraqları tez-tez dünya, Avropa çempionatlarından,
beynəlxalq turnirlərdən, Olimpiya Oyunlarından gələn Azərbaycan bu sahədə
inkiĢafa görə nəinki keçmiĢ SSRĠ respublikalarının, hətta əksər Avropa
dövlətlərini geridə qoyur.

54
 Onun davamı olaraq –ci il 4 mart taixixində Prezident Ġlham Əliyev
―Bədən Tərbiyəsi və Ġdman Günü ‖nün təsis edilməsi haqqında Sərəncam
imzaladı. Müntəzəm olaraq hər il bu gün qeyd olunmağa baĢlayır.
Bəli, bu gün Azərbaycan dünya idmanında aparıcı mövqeyə malikdir.
Məhz Milli Olimpiya Komitəsinin prezidenti Ġlham Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata
keçirilən bütün tədbirlər də bu amala qulluq edir. Azərbaycanı beynəlxalq
Olimpiya ailəsinin bir üzvünə çevirmək, Olimpiya Hərəkatında fəal iĢtirak etmək,
müxtəlif səviyyəli turnirləri ölkəmizdə keçirmək, digər dövlətlərin idman
qurumları ilə sıx əlaqələr qurmaq, bununla da lazımi təcrübənin qazanılmasına
Ģərait yaratmaq Azərbaycan dövlətinin əsas məqsədlərindən idi. Təsadüfi deyil ki,
Beynəlxalq Olimpiya Komitəsinin rəhbərliyi Azərbaycan Milli Olimpiya
Komitəsinin qısa müddət ərzində gördüyü iĢləri yüksək qiymətləndirərək, digər
ölkələrin milli Olimpiya komitələrinə örnək göstərmiĢdir. Beynəlxalq Olimpiya
Komitəsi ölkəmizdə Olimpiya Hərəkatının və idmanın inkiĢafını daim diqqətlə
izləyir. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin bu barədə böyük ibrətamiz bir fikri
var: ―Ümumiyyətlə, idman, bədəntərbiyəsi xalqın sağlamlığı ilə bağlı olan mühüm
bir sosial sahədir. Belə ki, Azərbaycan bayrağı dünyada, demək olar ki, iki dəfə
qaldırılır. Bu, bir Azərbaycanın dövlət baĢçısı hər hansı bir ölkədən gələrkən və
bir də ki, idmançılarımız beynəlxalq yarıĢlarda çempion adını qazanarkən olur.
Azərbaycan himni səslənir, dövlət bayrağı qaldırılır‖(5). Ġdmanın böyük hamisi,
bütün ömrünü xalqına bəxĢ etmiĢ ulu öndər Heydər Əliyev görkəmli dövlət
xadimi kimi Azərbaycanın çağdaĢ tarixində əbədiyyatlıq qazanmıĢdır. Ümumilli
liderin böyük siyasi iradəsi və müdrik uzaqgörənliyi sayəsində ölkədə ictimai-
siyasi sabitlik tam bərqərar olmuĢ, iqtisadiyyatımızda sürətli inkiĢaf tempi təmin
edilmiĢ, idman sahəsində uğurlar həyata keçirilməsinə baĢlanmıĢdır.
Azərbaycanda idman sahəsində davamlı olaraq qazanılan nailiyyətləri, ilk
növbədə, milli genefondun qorunması baxımından vacib əhəmiyyət kəsb edən bu
sahənin inkiĢafına göstərilən yüksək diqqət və qayğının bəhrəsi kimi
dəyərləndirilir.
Ġdman sahəsindəki uğurlar həm də dövlətin ümumi inkiĢaf səviyyəsini,
iqtisadi potensialını müəyyənləĢdirən vacib meyarlardan biri kimi təbliğati-siyasi
məzmun kəsb edir. Bu baxımdan Azərbaycanın dinamik inkiĢafı idmanda
qazanılan uğurlarla bir paralellik təĢkil edir. Həm qazandığımız medallar, həm
idman komplekslərinin tikintisi, həm də Azərbaycanın beynəlxalq miqyasda
idman ölkəsi kimi imicinin möhkəmlənməsi bir vəhdət təĢkil edərək idman
sahəsindəki uğurlarımızın əsasını təĢkil edir. Ġdman ictimaiyyəti əmindir ki,
Prezident Ġlham Əliyevin ölkəmizin inkiĢafına xidmət edən siyasi xətti
idmanımızın daha da inkiĢafına böyük töhfələr verəcək.

55
 SUMMARY
In the article is spoken about the way of development which Azerbaijan covered
in the sphere of sport, the countries policy and care in respect to sport. The author
underlines particular role of nationwide leader Heydar Aliyev in the existence
and development of our sport. Profoundly researched the activity of the
National Olympic Committee under leadership of president Ilham Aliyev. The
author pays attention to the appraisal concerning sportsmen ‗s successful
achievements that recognized Azerbaijan worldwidely as well.

ƏDƏBĠYYAT
1. Ġdmana qayği bu gün dövlətimizin prioritet məsələlərindən biridir
―Respublika‖ qəz.
2. seafoodplus.info%3Foption%3D
3. seafoodplus.info=aze&cats=15&ids=
4. ―Olimpiya dünyası yanvar.-NS
5. Əliyev Adil. Azərbaycan idmaninin inkiĢaf yollari və perspektivləri
()
[seafoodplus.info?id=79]
6. Heydər Əliyev və ÇağdaĢ Azərbaycan dövlətçiliyi. Ġstanbul – ci il
səh

.
Abdullayeva Sənubər Əlövsət qızı
Bakı Dövlət Universiteti

AZƏRBAYCAN NAĞIL VƏ DASTANLARINDA ALINMA SÖZLƏR

Məlumdur ki, nağıl və dastanların öz süjet xətti, öz coğrafiyası, öz

obrazları, özünə uyğun folklor həqiqəti vardır. Həmin həqiqəti əks etdirmək
üçün buna uyğun onun ideal denotat sistemi mövcuddur. Təbii ki, folklorun
leksikası da bu denotatlarla bağlıdır.
seafoodplus.info yazır: «Nağıllar yarandığı dövrü göstərir, ancaq bu
göstərmə o dövrdə baĢ vermiĢ real hadisələri birbaĢa köçürmək deyil, öz
xüsusi qanunları ilə əks etdirmədir» [1, 52].
ġifahi xalq ədəbiyyatının dil baxımından əhəmiyyətindən danıĢarkən
professor V.Vəliyev göstərir: «Folklor, hər Ģeydən əvvəl mənsub olduğu
xalqın canlı danıĢıq dilinin bütün incəliklərini özündə əks etdirən qiymətli
bir xəzinədir. Hər bir xalqın ədəbi dilinin yeni sözlərlə zənginləĢməsində,
birinci, əvəzolunmaz mənbə canlı danıĢıq dilidir, bu da öz xəzinəsini
folklorda, xalqın Ģifahi yaradıcılığında qoruyub saxlayır» [2, 4].
Azərbaycan nağıl və dastanları qədim oğuz elində yaranan, onun həya-
tını, adət-ənənəsini, dünyaya baxıĢını əks etdirən, əbədi yaĢayan, zaman-
56
zaman insanları heyran qoyan bir sənət nümunələridir. Nağıl və dastanları-
mızın dili öz axıcılığı, səmimiliyi ilə oxücuları cəlb edir.
Bu dil sadədir, çünki o, xalq danıĢıq dili zəminində yaranmıĢdır. Oğuz
elinin həyatında baĢ verən, təsəvvürlərdə yaĢayan hadisələr xalqın baĢa
düĢəcəyi bir dildə nağıl edilir. Bu gözəl sənət nümunələrini neçə-neçə
nəsillərin, dövrlərin istedadlı sənətkarları xalq üçün yaratmıĢdılar. Xalq üçün
yaranan sənət əsərləri isə ancaq ümumxalq dilində xalqa çatdırılırdı.
Xalqımızın bu ali, möhtəĢəm, monumental ədəbi abidələri öz dadını,
duzunu, Ģirinliyini, gözəlliyini ümumxalq dilində tapır. Yəqin ki, nağıl və
dastanların ümumxalq dilində olması, onların dilinə bu axıcılığı, sadəliyi və
eyni zamanda əzəməti, möhtəĢəmliyi verir.
Müasir Azərbaycan dilinin leksikasında olan mənĢəcə müxtəliflik
Azərbaycan nağıl və dastanlarının dilində də müĢahidə olunur.
MənĢə etibarı ilə Azərbaycan nağıl, dastan dilinin leksikasının əsas
hissəsi qədim Azərbaycan sözləridir. Bu sözlər Azərbaycan xalqının orta
əsrlərdəki həyat tərzi və əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar əsl məhfumları ifadə
edir. Xalis Azərbaycan sözləri nağıl və dastan dünyasının ən zəruri məiĢət
əĢyalarını – çaxmaq daşı, heybə, xurcun, bardaq, qazan, dolça, küp, küpə,
güyüm, oxlov, sənəg//səhəng, tava, tabaq, tayqulp, çəllək, yorğan, çömçə,
parç, ələk, beşik, qamçı, qırmanc, cəhrə, iy, torba, sac, sacayağı, üzəngi,
tərlik, çul, xış, çapacaq, boxça, çuval, motal, tor, sini, nimçə), yeyinti
məhsullarını (ət, yağ, duz, çörək, yuxa, lavaş, cad, fətir, yavanlıq, qaxac,
düymənc, doğramac, aş, ayran, yaxma, düyü, un, yayma), təbiət
hadisələrini (çən, duman, ildırım, yağış, qar), heyvan adlarını (it, dəvə,
qoyun, keçi, qoç, it, pişik, siçan, ceyran, qurd, tülkü, dovşan, arslan, şir,
meymun, qarışqa, gərgədan, kərtənkələ, qurbağa, tısbağa, ilan), bitki
adlarını (alma, arpa, buğda, yarpaq, qoz, ağac, budaq, sarmaşıq), müxtəlif
keyfiyyət və əlamətləri (yaxın, uzaq, uca, yüksək, ortancıl, yoxsul, yündür,
uzun, qısa və s.), hal-vəziyyəti (tez, gec, dünən, bildir, inişil, bu il, yeyin və
s.), hal-hərəkəti (getmək, gəlmək, demək, söyləmək, aldatmaq, dadmaq,
qarğamaq, ovlamaq, sızlamaq, qovuşmaq, hürmək, çuğullamaq və s.), say
və əvəzlikləri əhatə edir.
Qohumluq bildirən ata, ana, qız, oğul, dayı, qardaş, ər, qadın, insanın
bədən üzvlərini ifadə edən baş, üz, göz, qaş, burun, əl, ayaq, diz, dirsək,
dırnaq və s. sözlər də əsil Azərbaycan sözləri olub, nağıl və dastan dilində
böyük iĢləkliyə malikdir.
Məlumdur ki, qədim oğuz torpağında «at» totem səviyyəsinə qaldırıl-
mıĢdır. Ona görə də sehirli nağıllar və qəhrəmanlıq dastanlarının dilində
atla əlaqədar ilxı, day, dayça, daylaq, ürgə, qulan, yabı, qatır kimi türk
mənĢəli leksik vahidlər iĢlənir. O cümlədən, qoyunun cinsi və yaĢı ilə
əlaqədar qoç, erkək, toğlu, quzu, əmlik kimi, heyvan və quĢların ayrı-ayrı
bədən üzvlərini bildirən buynuz, quyruq, qanad, yal, dimdik və s. kimi xalis
57
Azərbaycan sözləri nağıl və dastan dilinin əsas leksik vahidləridir. Bu
sözlər türk dillərinin ən qədim sözləri hesab olunur.
Ümumiyyətlə, türk mənĢəli sözlər Azərbaycan nağıl və dastanlarının
əsasını təĢkil edir. Amma dastanlarda az miqdarda ərəb və fars, cüzi miq -
darda isə (xüsusilə, «Qaçaq Nəbi» dastanında) rus dilindən alınmıĢ sözlər
iĢlənir. Bu da təsadüfi deyil. Ərəb və fars sözləri Azərbaycan dilinin lüğət
tərkibinin müəyyən bir hissəsini təĢkil edir. Ərəb sözlərinin Azərbaycan
dilinə gəlməsini dilçilər VII əsrdə ərəb istilaları ilə əlaqələndirirlər. Amma
fars sözlərinin Azərbaycan dilinə keçməsi daha da qədimlərə aiddir. Bu da
qədim zamanlardan türk xalqlarının fars dilli xalqlarla həmiĢə qonĢu ya Ģa-
ması, bir-biri ilə ictimai, iqtisadi və mədəni əlaqədə olması ilə
əlaqələndirilir.
Ərəb və fars sözlərinin iĢlənməsi də folklor dilinin əsas xüsusiyyət -
lərindəndir. Alınmalardan yaranan elə ifadələr var ki, nağıl və dastan boyu
iĢlədilir və folklor dilinin yaradıcı vasitələrindən biri kimi çıxıĢ edir.
Barihəmlini yerə qoydu, rəmmal rəml atdı, vəzindən yüngül, qiymətdən
ağır, yuxusu ərşə çəkildi, yuxusu ərşə bülənd oldu, qəm dəryasına qərq
oldu, ağlı sərdən çıxdı, misli bərabəri yox idi, aləmi -röya, abi-kövsər və s.
bu kimi söz və ifadələr nağıl, dastan boyu iĢlənir, folklor dilini yaradır.
Ərəb və fars dilindən alınmıĢ bu söz və ifadələr, folklor dilini dialekt
səviyyəsindən çox-çox yuxarı qaldırır,ona məxsusilik verir,
dialektfövqülüyün əlamətlərindən biri kimi özünü biruzə verir.
Ərəb alınmaları folklor dilində böyük iĢlənmə tezliyinə malikdir. Dini
görüĢlər (vəhy, qeyd, dua, zühur, ziyarət, qibləgah, məscid, sahibə, zahid,
halal, haram), idarəetmə və siyasət (siyasət, vəzir, vəkil, hakim, vilayət,
rəiyyət, kamal-ədəb, kəmali-ehtiram), elm və təhsil (elm, alim, təhsil, fikir,
arif), mücərrəd mənalı anlayıĢlar(cəfa, ədalət, xələl, eyb, qəza, qəmzə, vəfa,
minnət, üzr), ədəbiyyat (təsnif, beyt, misra, şeir, şair, nəğş) və s. ilə bağlı
sözlər adları çəkilən folklor nümunələrində geniĢ yayılmıĢdır. Bəzi
realiyaları bildirən məğrib, məşriq, iqlim, səyyarə, qərib və əlamət,
keyfiyyət bildirən kəbir, səğir kimi ərəb alınmaları tez-tez iĢlədilən
sözlərdəndir.
Dastanlarda, xüsusilə ustadnamələrdə ġah Ġsmayılın öz qoĢmalarından,
Qurbaninin, Xəstə Qasımın əsərlərindən, Sarı AĢığın bayatılarından yeri
gəldikcə məharətlə istifadə edilir. Bunlar nağıl və dastanlarda tarixilik
meyarının güclənməsinə, zaman və mühitlə yaxından səsləĢməsinə kömək
edir. Bu da, nağıl və dastanların dilinə keçmiĢ yüzilliklərin ab -havasını,
ruhunu gətirir, insanı həmin zaman və mühitlə, həmin dövrlə tanıĢ edir.
Azərbaycan nağıl və dastanlarında allah, vəhdət, mələk, adət, aləm,
cahil, cəhalət, kağız, kitab, zühur, laqeyd, zahid, mane, tabe, təcavüz,
ehtiram, etiraz, istixarə, məhrumiyyət və s. bu kimi ərəb mənĢəli sözlər də
iĢlənir. Bu sözlərdən bəziləri öz mənalarını saxlamıĢ, bəziləri isə fonetik və
58
leksik-qrammatik cəhətdən dəyiĢikliyə uğramıĢdır:
Hicranın əlindən yetmiĢəm cana,
Nə deyim dərdimi, gəlməz bəyana,
BaxmıĢam cənnətdə huri-qılmana,
Gər bircə ləhzə vüsalın görsəydim (Azərbaycan xalq dastanları,
).
Dörd misralıq Ģerdə hicran, dərd, bəyan, cənnət, ləhzə, vüsal kimi sadə
sözlərlə yanaĢı, huri-qılman kimi mürəkkəb birləĢmə forması da vardır.
Dastanların nəzm hissəsində belə misallara daha çox rast gəlmək olur. Bunu
biz, yazılı ədəbiyyatla aĢıq poeziyasının bir-birinə qarĢılıqlı təsiri kimi baĢa
düĢür və qanunauyğun hal kimi qiymətləndiririk. Ancaq təhsil almıĢ, mü əy-
yən savadları olan aĢıqlar klassik poeziyadan bəhrələnirdilər. Qurbani, Xə s-
tə Qasım, Sarı AĢıq, AĢıq Alı, AĢıq Ələsgər məhz belə ustad sənətkarlar hesab olunur.
Onlar ġərq ədəbiyyatına bələd olmuĢ və yeri gəldikcə öz əsərlərində həmin
qaynaqlardan istifadə etmiĢlər. Təbii ki, bu aĢıqların dastanlarda iĢlənmiĢ Ģeirlərində
sabit kliĢe təsiri bağıĢlayan ərəb və fars sözlərinə təsadüf edilir. Ona görə də ərəb və
fars sözləri qədim dastanlarda daha çox iĢlənməsi qanunauyğundur. Bu sözlərin bir
qismi mənaca anlaĢılmayan leksik vahidlərdir:

Ruyin təcalladı, cəmalın günəĢ,

Külli malə, külli Ģalə deyibdir.
Ġki qaĢı, gözü qürrətil-eynin,
Görəsən qanıma nə susayıbdı («Qurbani», s).

Sözün naseh, məlamındı imamət,

Səcdə elər, ona gündə təmamət,
Əcəb norəstədi, xub qəddi-qamət,
Əcəb şəhla, əcəb şəmayil, Pərim («Qurbani», s).
Nağıl və dastan dilində arxaikləĢərək dilin lüğət fondundan çıxmıĢ
ərəb, fars sözləri yüksək iĢlənmə tezliyinə malikdir.. KeçmiĢ dövr adam ları-
nın yaĢayıĢ və düĢüncəsini, tarixi mühitini, məiĢət tərzini göstərən folklor
örnəklərində el sənətkarları müxtəlif məqamları dəqiq, canlı, real lövhələrlə
təsvir etmək üçün ərəb, fars sözlərindən istifadə etmiĢləseafoodplus.info sözlərdən
istifadə olunması qaçılmazdır. Bu leksik vahidlər nağıl və dastan dilində
emosionallıq çalarının daĢıyıcısına çevrilmiĢdir:
Tay məmləkətdə təbib, loğman qalmadı, hamısını çağırdğlar
(Azərbaycan nağılları, II c., s); Pəri xanım onu görən kimi qəşş eləyib
yıxıldı (Azərbaycan nağılları, II c., s); Kəniz gəlib gördü, adə, burda
halva satan bir oğlan var, yemə içmə, xətti-xalına, gül camalına tamaĢa elə
(Azərbaycan nağılları II c., s); Odu ki, çar-naçar bir kəcavə bəzətdi
(«Koroğlu», s. ).
Azərbaycan dastanların dilində iĢlənən fars dili sözlərinin əksəriyyəti
59
fonetik cəhətdən dəyiĢikliyə uğramıĢdır. Bu sözlərin bəziləri ədəbi
dildəkindən fərqli səslənir, çünki bu sözlərin əksəriyyəti danıĢıq dilininə
uyğunlaĢdırılaraq dastan dilində iĢlədilmiĢdir.. Bir neçə misal gətirək:
damən-daman, şahi-şayı, xain-xayin, xahiş-xayış, bəhane-mahna, səgrəqib-
seyrağıb, bazubənd-bəzmənd, əfsar-osar, xərid-xırıd, abruy-abır, asiman-
asman və s.
Mahna - atları sulamax mahnasıynan qaçıb dağılarsız (Azərbaycan
nağılları, IV c., s).
Damən-daman.
Qurban olum sənin kimi nəqqaĢa,
Yetirdi dəstimi damana, Pəri,
Qüdrət qələm çalmıĢ o qələm qaĢa,
Əbruların bənzər kamana, Pəri («Abbas və
Gülgəz»).
Bədtər-betər.
Koroğlu tək duĢmannarı səstəməy,
Hay deyəndə yağı üstə qəsd deməy,
Arpa verib cannan betər bəstəməy,
Ərəbat dediyin elə nisbətdi («Koroğlu», s).
Dəst, sər, ruy, rux, ruzi, ruzigar, sərpuş, çarhovuz, kilid, kisə, viran,
danə, namə, çeşm, didə, şətrənc, abi-kösər, yekdil, bəzirgan, kişvər, firiştə,
əjdəha, div, bəd, bədrəftar, abi-leysan, asiman, bədniyyət, badi-səba,
bədgüman, bazubənd kimi fars mənĢəli sözlər digər sözlərlə birlikdə iĢlənir
və nağıl, dastan dilini yaradır.
Nağıl və dastanların dilində dövrün tarixi, ictimai-siyasi leksikası da
fars və ərəb alınmaları ilə verilir. Müəyyən dövrü real, dəqiq, həm də canlı
əks etdirmək üçün ərəb və fars mənĢəli sözlərdən əlveriĢli üslu bi vasitə
kimi istifadə edilmiĢdir:
Sonra fərraĢlar Əhmədi götürüb ġah Abbasın divanxanasına tərəf yö-
nəldilər. Bəli, Əhmədi gətirdilər Ģahın hüzuruna (Azərbaycan nağılları II
c., s. ); Qibleyi-aləm sağ olsun, bəli, mənəm, nə fərmayişiniz var
(Azərbaycan nağılları, II c., s. ); Təbli-cəng çalındı (Azərbaycan
nağılları, II c., s); Vəzir, vəkil, əhli-məclis, hamı oğlanın bu hünərinə
məhəttəl qaldılar (Azərbaycan nağılları, II c., s); Padşah, vəzir,
əyanlar, camaat məyus oldu (Azərbaycan nağılları, II c., s); Bir imarət
tikdirdi ki, padĢahın imarəti bunun yanında heç bir Ģey idi (Azərbaycan
nağılları, II c., s); Beçə DərviĢ onu baĢının üstündə fırladıb yerə elə
çırpdı ki, pəhləvan cəhənnəmə vasil oldu (Azərbaycan nağılları, s);
Gözünə döndüyüm padĢahın baĢ hərəmi eĢitdi ki, bəs filan yerdə bir bacı-
qardaĢ şad-xürrəm yaĢayırlar (Azərbaycan nağılları, II c., s. ).
El sənətkarları tarixilik və bədiilik prinsiplərinin zəruri tələbinə əsasən
ərəb, fars dili sözlərindən yeri gəldikcə istifadə etmiĢlər. Bu nümunələrdəki
60
alınmalar mətnin təsir qüvvəsini, kəsərini artırır. Bu sözlər nağıl və dastan
dilində yüksək pafos, təmtəraq yaradır.
Müəyyən tarixi mühiti canlandırmaq məqsədi ilə iĢlədilən ərəb, fars
sözləri nağıl və dastan dilində emosionallıq, ekspressivlik yaradan üslubi
vasitə kimi özünü göstərir:
ġəmil atasının qavrı üstündən gətirdiyi sarı ata süvar olub, yel kimi
yola rəvan oldu (Azərbaycan nağılları, s); Onları azad eləyən on yeddi
yaĢında elə bir oğlandı ki, misli-bərabəri dünyada yoxdu (Azərbaycan na-
ğılları, II c., s); Dərzi kəmali-ehtiramnan öz qonaqlarını əyləĢdirdi, bir
yerdə taam eylədilər (Azərbaycan nağılları, II c., s); ġah sağ olsun,
mən ərz elədim ki, o yuxunu aça bilməyəcəyəm (Azərbaycan nağılları, II
c., s); QoĢun əhli içəri girib Ġbrahimin evini tarmar elədi (Azərbaycan
nağılları, II c., s); Məstan Ģəkli götürüb baxdı, o saat qəşş edib, daĢ
parçası kimi yerə sərildi (Azərbaycan nağılları, II c., s); Hər iki aşiq-
məşuq əhd-peyman elədilər (Azərbaycan nağılları, II c., s); Qarı qızın
burnuna bihuşdarı verdi, qız bihuş olub özünnən getdi (Azərbaycan
nağılları, s); Elə güman elədi ki, padĢah şikara çıxıb (Azərbaycan
nağılları, II c., s).
Ərəb, fars mənĢəli sözlərin qarĢılıqlarını nəzərdən keçirək: məmləkət,
vilayət-ölkə, cəm eləmək-yığmaq, taam eləmək- çörək yemək, qəşş eləmək-
özündən getmək, ahu-ceyran, ərz eləmək-demək, fərmayeş-əmr, ata süvar
olmaq-ata minmək, yola rəvan olmaq-yola düşmək, bihuş olmaq-özündən
getmək və s. El sənətkarları ümumxalq dilində iĢlənən sözlərdən də istifadə
edib, nağıl və ya dastanı danıĢa bilərdilər. Amma adı çəkilən folklor
örnəklərində ərəb, fars sözlərini yeri gəldikcə iĢlətməklə nağıl dilinə xüsusi
rəng, həmin Ģəraitə uyarlıq yaradır, onlardan üslubi priyom kimi istifadə
edir, xüsusi nağıl, dastan dilini meydana gətirirdilər. Bu sözlər folklor
nümunələrinin ayrılmaz bir hissəsinə çevrilirdi.
Azərbaycan nağıl və dastanlarında cüzi də olsa, rus dilindən alınmıĢ
sözlərə təsadüf edilir. Rus dili sözlərinin və rus dili vasitəsilə dilim izə daxil
olmuĢ baĢqa dillərə məxsus sözlərin Azərbaycan dilinə keçməsi Azər bayca-
nın Rusiyanın tərkibinə daxil olması ilə əlaqədardır. Həmin dövrdə,
xüsusilə XIX əsrin ortaları və axırlarında bir sıra dastanlar meydana gəldi.
O dövrdə yaranan dastanlardan bir də «Qaçaq Nəbi» dastanıdır. Dastanda
Nəbinin və onun silahdaĢlarının fəaliyyət dairələri geniĢ olduğu üçün onları
gah Ermənistan və Gürcüstanda, gah da Dağıstan və HəĢtərxanda görürük.
Dastanda hadisələrin baĢ verdiyi mühit və dövr haqqında təsəvvür yaradan
əsas vasitələrdən biri kimi onun dilində rus dilindən alınmıĢ sözlərin
iĢlənməsidir.. Bu sözlər dastanın dilində xalq tələffüzünə uyğun Ģəkildə
iĢlənir, digər sözlərə qarıĢaraq vahid bütöv halında nəzərə çarpır. «Qaçaq
Nəbi» dastanında rus dilindən alınmıĢ insan adları (Ginikor bəy,
Slavoçinski), titullar (nəçənnik, yaranal, qoburnat, izborçi, örənnik), hərbi
61
sahəyə aid sözlər (saldat, strajnik, qəmir (kamera), patron, patrondaĢ),
məiĢətlə bağlı olan sözlər (poĢt, samavar, aquĢqa, xozeyin, calank ə
(jalonka), qaravat, ədyal) və s. bu kimi leksik vahidlər iĢlənir:
Siz də xozeyin olmusunuz, nədir? Axı, bu yazıq saatlarnan gözünü
jalonkəyə zilləyir, neft içərisində qarağat kimi qabıq qoyub, qəpik-qəpik pul
alır ki, uĢaqlarını dolandırsın; Nəçənnik Səlim bəy qaravatın üstündən yıxıldı
yerə; Nəçənnikdən çoxlu patron və pul alıb gəldi evinə; Nəbi olan qəmirdə
Ġbrahim Xəlil və iranlı Nəbi adlı iki adam da olurdu; Nəbi bir kağız yazıb
izborçiyə verdi.
Yorğanım ədyaldır, döĢəyim kəsir,
Nəçənnik gələndə ürəyim əsir.
«Qaçaq Nəbi» dastanın ci il nəĢrindən götürülmüĢ bu nümunələr
o dövrü təsvir edən vasitə kimi çıxıĢ edir.
Rus dilindən alınmıĢ sözlərə, az da olsa, baĢqa dastan və nağılların
dilində də rast gəlirik:
Ərzurumun diyarından keçəndə,
Aquşqadan gördü məni, əfəndim! («Koroğlu», s)
Gəlib evə sarı, qapını açıb içəri girdi, gördü ki, evdə heç kəs yoxdu,
amma samavar bir tərəfdə, qazan da ocaq üstə qalıbdı (Azərbaycan nağıl -
ları, III c., , s).
Nağıl dilində rus mənĢəli sözlər xalq tələffüzünə uyğunlaĢdırılmıĢ bir
Ģəkildə iĢlədilir. «Xalq tələffüzü» dedikdə rus sözlərinin fonetik cəhətdən
dəyiĢilmiĢ Ģəkildə iĢlənməsi nəzərdə tutulur:
1. Səs artımı. R samiti ilə baĢlanan sözlərdə səs artımı nəzərə çarpır:
Söz əvvəlində iki samit yanaĢı iĢləndikdə də səs artımı hadisəsi baĢ verir:
urus, urset, işkaf, istəkan və s.
Həkim kitabı açdı, bir yerinə baxdı, tez yüyürüb işkafın birindən bir
dərman götürüb qızın burnuna tutdu (Azərbaycan nağılları, II c., s. 53);
İstəkan əlində girdi içəri (Azərbaycan nağılları, I c., s).
2. Səs əvəzlənməsi. Bir samitin baĢqa bir samitlə əvəz olunması nəti -
cəsində söz təhrif olunmuĢ bir Ģəkildə nağıl və dastan dilində iĢlədilir:
aquşqa, incinar, nəçənnik və s.
Bu vaxt keçəlin arvadı aquşqadan baxırdı, birdən Hindistan
padĢahının gözü keçəlin arvadına sataĢdı (Azərbaycan nağılları, II c.,
s); Xacə Ġbrahim o saat bir incinar tapıb padĢahın hüzuruna gətirdi
(Azərbaycan nağılları, II c., s).
Belə fonetik dəyiĢmələr həmiĢə müəyyən olmuĢ qayda-qanunla getmir.
Bu sözlər çox vaxt qeyri-müəyyən bir Ģəkildə xalq dilində səslənir. Səslən-
diyi Ģəkildə də nağıl və dastan dilində öz əksini tapır.
Azərbaycan nağıl və dastanlarında ərəb, fars və rus dili sözləri iĢlənsə də, adları
çəkilən folklor örnəklərinin dilinin əsasını əsil Azərbaycan sözləri təĢkil edir.
Azərbaycan nağıl və dastanlarını oxuduqca qarĢımızda poetik düĢüncə
62
tərzinə malik, Azərbaycan dilinin xəlqi təbiətinə və sirlərinə bələd olan
istedadlı ozan, aĢıqlarımız, Dədə Qorqud təbiətli el sənətkarlarımızın obrazı
canlanır. Adama elə gəlir ki, nağıl və dastanlar Azərbaycan xalqının həyatı
haqqında poemadır. Azərbaycan nağıl və dastanlarımızın dili ilə çağdaĢ
dilimiz eyni əsasdadır. El sənətkarlarının sözü sözə qoĢmaq, qədimlə yenini
birləĢdirmək qabiliyyəti xüsusi olaraq diqqəti cəlb edir.
Nağıl və dastanların dili səlis və milli koloritlidir. Diqqəti cəlb edən cəhət-
lərdən biri də ayrı-ayrı nağıl personaylarının fikir və deyimlərində təsvir
olunan dövrə məxsus, qədimlik təsiri bağıĢlayan söz və ifadələrin iĢlənmə-
sidir.
ġahla vəzirin, divlə küpəgirən qarının, keçəllə nənəsinin, Zümrüd quĢu
ilə göyərçinin dili bir-birindən seçilir. Bu personaylara məxsus dil söz
düzümü ilə bir-birindən xeyli fərqlənir.
Vəzir padĢaha müraciət etdikdə «Qibleyi-aləm sağ olsun» ifadəsini
iĢlədirsə, padĢah vəzirə, «Vəzir, bir tədbir» - deyə əmr edir. Div «adam-
badam iyisi gəlir, yağlı-adam iyisi gəlir» -deyə meydana gəlirsə, qarı Ģirin
dilini iĢə salıb, qəhrəmanına xoĢ söz deyib, ürəyini ələ alır. Zümrüd quĢu
qəhrəmanına kömək etmək üçün ona əmr, xahiĢlə əl uzadırsa, göyərçin yar -
dım etməzdən əvvəl qəhrəmanın baĢına gələni danıĢır, sonra isə «yatmısan
oyan, oyaqsan eĢit» deyə ona vəziyyətdən çıxıĢ yolunu göstərir. Azərbaycan
dilinin zəngin lüğət fondundan istifadə edilərək ayrı-ayrı nağıl və dastan
personaylarının dili fərdiləĢdirilir. Bu deyimlərin məcmusu isə nağıl və
dastan dilini yaradır, nağıl mətnini formalaĢdırır.

SUMMARY
The article deals with of lexical structure of the Azerbaijani fairy tales and
eposes. Here once again affirms that the basis of lexicon of these folklore genres
is made by words of a Turkic origin. In some cases to specify in more ancient
character of legends, are used words from the Arabian and Persian language
which serve for giving expressivity to folklore texts.

ƏDƏBĠYYAT

1. Пропп В. Я. Поетика фольклора. Москва: Лабиринт,

2. Vəliyev V. Azərbaycan folkloru, Bakı: ADU nəĢriyyatı,

63
 Abdullayeva Xatirə Adil qızı
Bakı Slavyan Universiteti

MÜHACĠR CƏNUBĠ AZƏRBAYCAN ġAĠRLƏRĠNĠN DĠLĠNDƏ

FRAZEOLOJĠ ĠFADƏLƏR

seafoodplus.info, seafoodplus.infoəroğlu, Əli Tudə, Hökümə Billuri, Mədinə Gülgün kimi

mühacir Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin dilində frazeoloji ifadələr zənginliyi və
əhatə dairəsinin geniĢliyi ilə diqqət çəkir.
Frazeoloji ifadələr quruluĢ etibarı ilə cümləyə tən gəlir, ona bərabər
tutulur. Frazeoloji birləĢmələrlə frazeoloji ifadələr ifadə etdikləri məcaziliyə
görə birləĢsələr də, onlar arasında əsaslı fərqlər mövcuddur. Ən aparıcı fərq isə
ondan ibarətdir ki, frazeoloji birləĢmələrin tərkib hissələrini təĢkil edən leksik
vahidlər öz ilkin mənasından ayrı düĢüb məcazilik qazanırsa, frazeoloji
ifadələrdə sözlər öz nominativ semantikasını qoruyur və elə məna yükü də bu
nominativlik üzərində qurulur. Onlar daĢıdığı məna ümumiliyi, daimiliyi və
dəyiĢilməzliyi ilə yadda qalır. «Frazeoloji ifadələr sırasına atalar sözü,
məsəllər, yazıçıların yaratdığı məsəlvari ifadələr, aforizmlər, həmçinin bəzi
rəvayətli ifadələr, Ģtamp və kliĢe adlanan ifadələr…» [3, s. ] daxildir. Lüğət
tərkibinə görə dünyanın ən zəngin dillərindən belə geri qalmayan Azərbaycan
dili frazeoloji ifadələri ilə də çox zəngindir. Ġlkinliyini xalqın tarixi deyim
tərzindən götürən bu ifadələr mühacir Cənub Ģairlərinin də dilində bir sistem
Ģəklindədir. Mühacir Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin dilində frazeoloji ifadələri
aĢağıdakı kimi qruplaĢdırmaq olar:
1. DaĢlaĢmıĢ atalar sözləri və məsəllər
2. Fərdi-üslubi kontekstuallıqla müĢayət olunan (dəyiĢilmiĢ, yəni
formasını itirən, məzmununu isə qoruyan) atalar sözləri və məsəllər
3. Fərdi hikmətli ifadələr
4. Frazeoloji nidalar.
1. DaĢlaĢmıĢ atalar sözləri və məsəlləri. Bu, sənətkarların dilində
müəyyən əhatə dairəsi ilə diqqət çəkir. Bunların içində həm hər iki mühit üçün
ortaq, həm də Cənub üçün tipik olan daĢlaĢmıĢ atalar sözləri və məsəlləri də
var. Mühacir Cənub Ģairlərinin dilində qeydə alınan atalar sözləri və məsəllərin
sərhəddini müəyyənləĢdirmək isə həmiĢə olduğu kimi, yenə də çətinlik törədir.
Düzdür, bir sıra tədqiqat əsərlərində bu sərhəd ayrılığı haqqında kifayət qədər
söhbət açılır. Bu fərqləri ümumiləĢdirilmiĢ Ģəkildə əsasən aĢağıdakı kimi
dəyərləndirirlər:
«Zərbi – məsəllərdə hədəfi güdmək, iĢarə, eyham, alleqorik
səciyyə, məcazlar daha çox iĢlənir və ümumiləĢdirmə birinci plana keçə
bilmir…, ona görə ki, zərb məsəl konkret Ģəraitlə əlaqədar olur.
Zərb məsəl təcrübədə, ünsiyyət prosesində əĢya və ya hadisənin
adını çəkir, varlığın əĢya və hadisələrini tipikləĢdirir.
64
 Atalar sözləri isə konkretlik, fərdiyyətdən abstrak ümumiliyə,
təsadüfdən zərurətə, əlaqənin mahiyyətinə, zərurətinə qədər qalxa bilir ki, bu
da atalar sözlərinə qanun anlayıĢı, qanunauyğunluq, zərurət kimi baxmağa əsas
verir» [2, s. ].
Bu və ya digər nəzəri fikirlərin mövcudluğu da bəzən atalar sözləri və
məsəllərin sərhəddini müəyyənləĢdirməyə köməklik edə bilmir. Çünki bunların
hər ikisi cümlə Ģəklində olur, hər ikisində fikir bitkinliyi ifadə olunur və s. Çox
vaxt atalar məsəllərinin qarĢısında «məsəl var, deyərlər» kimi «papaq»dan
istifadə edilir: Məsəldir, deyərlər, bu bizim eldə Hər kəsin həyatda bir diləyi
var; Bizim eldə bir məsəl var: «Parçalar qəlbi intizar» [HB, «Mənim arzum»,
s. 40, 46]. Amma söz sənətkarları bəzən bu baĢlıqdan elə atalar sözlərinin
əvvəlində də istifadə edirlər: Ancaq unutmayın, belə bir məsəl var: «Hər bir
yaman günün ömrü az olar» [MG, «Savalanın ətəklərində», s. 13]. Hər halda
biz hər ikisini qoĢa, yanaĢı, paralel Ģəkildə təhlilə cəlb edəcəyik. Onu da qeyd
edək ki, daĢlaĢmıĢ atalar sözləri və məsəllərinin bir qismi hər iki dil mühitini
paylaĢsa da, az da olsa, müəyyən hissəsi Cənub tipikliyini əks etdirir. Onların
bir qisminin təhlilini vacib sayırıq: «Fəqət ehtiyatlı tərpənin bir az Ehtiyat
igidin yaraşığıdır» [MG, «Firidun», s. 17]; Deyirlər ki, aynasıdır gözlər ürəyin
[ST, «Ay iĢığında», s. 15]; Qurunun oduna yaş da yananda Dözmürəm,
varımdan, yox oluram mən [ƏT, «Söz ömrü», s. ]; Haçansa babalar
peyğəmbər kimi, Qılınc öz qınını kəsməz, deyibdir [ƏT, «Söz ömrü», s. ];
Nisgilim böyükdür, arzum böyükdür, Dərdi dərd bilənə deyərəm təkcə [MG,
«Yora bilməz yollar məni», s. 73]; Dinlə, ürəyimi bir daha dinlə: Dərdi
dərdliyə de – demiş atalar [HB, «Səhər günəĢi», s. 36], Dedi, bir tikənin qədrin
bilməyən Xalvarın da qədrini görək bilərmi? [MG, «Dünya Ģirin dünyadır», s.
19].
Sonuncu nümunələrdəki ifadə «dərdi dərd bilənə danıĢarlar //deyərlər»
Ģəklində, ən axırıncı misralardakı isə «bir tikənin qədrini bilməyən, min tikənin
də qədrini bilməz», yaxud «azın qədrini bilməyən çoxun da qədrini bilməz»
variantları ilə məĢhurdur. Fərq özünü daha çox «xalvar» sözü ilə
qabarıqlaĢdırır.
seafoodplus.infon dilində qeydə aldığımız Dəvəni pəyədə gizlətmək olmaz
frazeoloji ifadəsi isə [Gərək açıq olsun ər-arvad bir az. Dəvəni pəyədə
gizlətmək olmaz! – ST, «Bulaq», s. 58] ġimal dil kontekstində «cidalı çuvalda
gizlətmək olmaz» Ģəklində iĢləkdir. Su iylənər sənəkdə qalsa [Yoxsa su iylənər
sənəkdə qalsa, Arzu pas götürər ürəkdə qalsa – ST, «Ay iĢığında», s. 75]
frazeoloji ifadəsi isə «bir yerdə qalanda su da iylənər» Ģəklində qeydə alınır.
Çox maraqlıdır ki, seafoodplus.infon dilində bu forma da qeydə alınır: Bir yerdə
qalanda su da iylənər [ST, «Həyat Ģirindir», s. 85].
Su daĢımaq üçün iĢlədilən və misdən hazırlanmıĢ xüsusi qab olan sənək
sözü ədəbi dildə iĢləkliyini itirən, dialektlərdə isə hələ də rast gəlinən
sözlərdəndir. Düzdür, dialektlərimizə həsr olunmuĢ elmi-tədqiqat əsərlərində
65
bu söz də öz əksini tapmayıb. Amma danıĢıq dilinə əsasən Qubadlı keçid
Ģivələrində bu leksik vahidin çox geniĢ iĢlənmə tezliyi ilə müĢayət olunduğunu
müəyyənləĢdirdik. Zərdab, Göyçay keçid Ģivələrində sənək məiĢət əĢyasının
forma quruluĢu ilə eyniyyət təĢkil edən su qabı güyüm adlanır.
«El gücü, sel gücü» atalar sözü isə zülmə qarĢı xalq birliyinə nail olmaq
və onu qorumaq naminə M.Gülgün tərəfindən Ģeirə qatılır: El gücü, el yumruğu
Birləşin zülmə qarşı [MG, «Firidun», s. 22]. Göründüyü kimi, ikinci hissə (el
yumruğu) dəyiĢkənliklə Ģeir dilinə daxil olur. Bu təbiidir, çünki Ģeir hər hansı
fikrin məntiqi gücünü təsdiq etmək naminə əksər vaxtlarda xalq hikmətinə üz
tutur və bu zaman atalar sözləri və məsəllər söz sənətkarının ixtiyarına keçir.
Yəni Ģeir dilində ondan necə istifadə etmək bacarığı artıq Ģairin öz öhdəsinə
düĢür. Və elə bu halda bəzi atalar sözləri və məsəllərin həm tərkib
komponentlərində, həm də quruluĢ strukturunda müəyyən dəyiĢkənlik baĢ
verir.
Uca dağa, Uca başa, Uca yerə qar yağar [ST, «Mənim yolum», s. 3]
misralarında isə «dağ baĢına qar yağar» atalar məsəlinin həm forma, həm də
məzmunu ilə yerləĢdiyinin Ģahidi oluruq. Göründüyü kimi, mühacir Cənub
Ģairlərinin dilində rast gəldiyimiz son iki nümunə onların əsərlərində müəyyən
dəyiĢikliklə iĢlənmiĢdir. Amma bu dəiĢkənlik cüzi xarakter daĢıdığından biz
onları da burada qruplaĢdırmağı lazım bildik. Çünki sonrakı bəndə biz bu
Ģairlərin dilində məzmunu qoruyub saxlayan, formasını isə tamamən dəyiĢən
atalar sözləri və məsəlləri daxil etmiĢik.
Təqdim etdiyimiz bu atalar sözləri və məsəllərinin hamısı mətn
daxilində mühacir Cənubi Azərbaycan Ģairlərinin fikrinə qətiyyət verir və
müəllif fikirlərinin təsdiqi üçün köməkçi funksiya rolunu oynayır.
«Dağ dağa qovuşmaz» – dedi babalar, Dağ dağa qovuşdu mən
qovuşmadım [MG, «Yora bilməz yollar məni», s. ] nümunəsində isə dağ