ZAMİR (ADIL)
Zamir Türleri
Yapı Bakımından Zamirler
ZAMİRLER
Zamir: İsmin yerini geçici olarak tutabilen, isim gibi kullanılabilen, isim soylu kelimelerle bazı eklere zamir (adıl) denir.
Zamirlerin Özellikleri:
ZAMİR ÇEŞİTLERİ
Zamirler, isimlerin yerini tutma şekillerine ve yerini tuttukları isimlere göre çeşitlere ayrılırlar:
1.Şahıs Zamirleri
Şahıs isimlerinin yerine kullanılan zamirlerdir: ben, sen, o, biz, siz, onlar, bizler, sizler.
-Tamlayan eki (ilgi hâl eki)ni alabilirler; iyelik eklerini almazlar.
Bu durumda şahıs zamirleri tamlamalarda ancak tamlayan olarak kullanılabilirler.
Bu tamlamalarda sonradan tamlayan düşebilir. Çünkü tamlanandaki iyelik ekleri zaten şahıs anlamı taşımaktadır:
Bu tür tamlamalarda tamlayan vurgulanmak istenirse düşürülmez:
Tamlayan atıldığında yanlış anlaşılma olacaksa atılmaz:
ben ve sen zamirleri yönelme hâl eki (-a) aldıklarında ses değişikliği meydana gelir:
sen yerine saygı ve incelik olsun diye siz de kullanılır. Tabi bu durumda yüklem de çoğul olmalıdır.
Böbürlenmek amacıyla ben yerine biz kullanılabilir:
2. Dönüşlülük zamiri
Şahısları pekiştirerek bildiren ve fiildeki işin, özne tarafından bizzat yapıldığını ya da yapana dönüşünü bildiren zamirdir. Şahıs zamiri olarak da bilinir:
Dönüşlülük zamiri kendidir.
Bu zamir diğer zamirlerden farklı olarak bütün iyelik eklerini alabilir. İyelik eklerini üzerine hâl ekleri getirilebilir.
İyelik eki almadan tamlayan olabilir. Bu durumda belirtili isim tamlaması sayılır:
Özneyle (isim veya zamir) birlikte, pekiştirme görevinde (bizzat anlamında) kullanılır:
Fiilin özneye dönüşünü bildirir:
Tamlama hâlinde ve tek başına yapılan bir işi anlatmak için kullanılabilir:
3. İşaret zamirleri
İsimlerin yerini işaret yoluyla tutan zamirlerdir.
İyelik eki almazlar; diğer isim hâl eklerini alabilirler. Dolayısıyla isim tamlamalarında ancak tamlayan olabilirler.
Başlıca işaret zamirleri şunlardır: bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar, öteki, beriki, bura, şura, ora, burası, şurası, orası, böylesi, şöylesi, öylesi
bu, şu, o, öteki, beriki, böylesi, şöylesi, öylesi kelimeleri çeşitli görevlerde kullanılır:
Aşağıdaki kelimeler de hem işaret zamiri hem de sıfat olarak kullanılabilir.
Bu kelimelerin sıfat mı zamir mi olduklarını anlamak için şu soruları sorarız:
4. Belgisiz zamirler
Birden fazla simin yerini tutan ya da hangi ismin yerini tuttuğu açıkça belli olmayan zamirlerdir. Bunların çoğu, belgisiz sıfatlara çekim eki (3. şahıs iyelik ekleri) getirilerek yapılır. Sıfatla ilgisi olmayanlar da vardır.
biri, birisi, hepsi, kimi, kimisi, hepsi, tamamı, herkes, kimse, hiç kimse, çoğu, bazısı, birkaçı, birazı, birçoğu, başkası, her biri, öteberi, şey
Belgisiz sıfattan yapılanlar: birkaç-ı, bazı-ları, bir-i, pek çoğ-u, pek az-ı, bazı-sı, tüm-ü, bütün-ü, bir kısm-ı, her bir-i, başka-sı, hiçbir-i
filân kelimesi de olduğu gibi hem sıfat hem zamir olarak kullanılır.
Bazı ikilemelerde ikinci ve anlamsız olan kelime zamirdir.
Belgisiz zamirlerin de sıfatlardan ayırt edilme yolu bütün zamirlerde (özellikle işaret zamirlerinde) olduğu gibidir. Zaten belgisiz zamirler ek almış oldukları hâlde sıfat olarak kullanılamazlar.
Belgisiz zamirler isim tamlamasında hem tamlayan hem de tamlanan olabilir:
5. Soru zamirleri
Soru yoluyla isimlerin yerini tutan zamirlerdir. Cümledeki soru anlamı soru zamirleriyle de sağlanır.
ne, kim, hangisi, nere, kaçı
Soru zamirleri Özellikleri ve Örnekler:
Soru zamirleri cümleye soru anlamı katar, ama bazı durumlarda soru cümlesi yapmaz.
hangi ve kaç sıfatları iyelik eki alarak zamir olurlar.
Soru zamirleri hâl eklerini alabilir.
Soru zamirleri isim tamlamasında tamlayan da tamlanan da olabilir.
6. İlgi zamiri -ki
benim kalemim > benimki
onun eli > onunki
Orhanın puanına nazaran Hakanınki daha yüksek.
Cemalin defteri seninkinden daha düzenli.
Türkçede üç tane ki vardır:
a. ki Bağlacı
Sadece ki biçimi vardır.
Kendinden önceki ve sonraki kelimelerden ayrı yazılır.
Türkçe değil, Farsça bir bağlaçtır ve Türkçe cümle yapısına aykırı olarak kullanılır.
ki ile başlayan bir ara cümle asıl cümlenin içinde kısa çizgiler arasında verilebilir:
b. -ki İlgi Zamiri
Eklendiği kelimeye bitişik yazılır ve bir ismin (tamlananın) yerini tutar.
Büyük ve küçük ünlü kurallarına uymaz; sadece -ki şekli vardır:
c. -ki Yapım Eki
İsimlere eklenerek yer ve zaman bildiren sıfatlar türeten ektir.
Zaman bildiren kelimelerin sonuna doğrudan eklenirken, yer bildiren sıfatlar türetirken -dE hâl ekiyle birlikte kullanılır.
Sadece -ki ve az da olsa -kü şekilleri vardır:
7. İyelik zamiri
İyelik ekinin ta kendisidir. Her dil bilgisi kitabı bunu zamir olarak almaz. İsim tamlamasında tamlayan kullanılmadığı takdirde tamlanandaki bu eklere iyelik zamirleri denir.
YAPI BAKIMINDAN ZAMİRLER
Yapı bakımından zamirler dörde ayrılır:
1. Basit Zamirler: Kök hâlindeki zamirlerdir:
2. Birleşik Zamirler: Birden fazla kelimeden oluşan zamirlerdir.
3. Öbekleşmiş Zamirler: Birden fazla kelimenin değişik yollarla öbekleşerek oluşturdukları zamirlerdir.
4. Ek Hâlindeki Zamirler: İlgi ve iyelik zamirleri ek hâlindedir.
SÖZCÜK TÜRLERİ:
Fiilimsiler
a) İsim-fiiller (Ad-Eylem)
b) Sıfat-Fiiller (Ortaç)
c) Zarf-Fiiller (Bağ-Fiil, Ulaç)
1) Kişi (Şahıs) Zamirleri
2) Dönüşlülük Zamiri
3) İşaret (Gösterme) Zamirleri
Uyarı: İşaret zamirleri, işaret sıfatlarıyla karıştırılabilir. İşaret zamirlerinin işaret sıfatlarından temel farkı, isim çekim eklerini almalarıdır. Ek almadan bir ismi belirttiği zaman işaret sıfatı olan şu, bu, o, öteki, beriki gibi sözcükler bir ismin yerini tuttuğu zaman veya isim çekim eklerinden birini aldığı zaman işaret zamiri olur.
Uyarı: İsim çekim eklerini aldığı halde sıfat olarak kullanılan sözcükler de vardır.
Bana böylesi duygular nerden geliyor? cümlesinde böylesi sözcüğü çekim eki aldığı hâlde sıfat görevindedir.
Uyarı: O ve onlar zamirleri bir insan adının yerini karşılayacak şekilde kullanılırsa kişi zamiri, insan dışı bir varlığın yerini karşılayacak şekilde kullanılırsa işaret zamiri olur.
Uyarı: İşaret zamirleri, bazen bir cümlenin yerini tutabilecek şekilde kullanılabilir.
Hâlâ beni seviyorsan bunu sen de biliyorsun. cümlesinde bunu işaret zamiri Hâlâ beni seviyorsun. cümlesinin yerini tutmuştur.
İşaret zamirleri isim tamlamasında hem tamlayan hem de tamlanan olarak kullanılabilir.
Şunun şurasında sınava ne kaldı ki! cümlesinde şunun işaret zamiri tamlayan, şurası işaret zamiri ise tamlanandır.
4) Belgisiz Zamirler
Uyarı: Bir cümlede geçen kimi sözcüğü bazısı anlamındaysa belgisiz zamir, soru anlamı taşıyorsa soru zamiri olur, ancak bir ismi belirtiyorsa belgisiz sıfat olur.
Uyarı: Belgisiz sıfatlar isim çekim eklerini aldıklarında çoğu zaman belgisiz zamire dönüşür. Belgisiz sözcük ismin yerini tutmuş ve çekim eki almışsa belgisiz zamir, bir ismi belirtirse belgisiz sıfat olur.
Uyarı: Çok sözcüğünün iyelik eki almış hali olan çoğu sözcüğü bir ismi belirtirse belgisiz sıfat, ismin yerine kullanılırsa belgisiz zamir olur.
5) Soru Zamirleri
Uyarı: Neden sözcüğü niçin anlamındaysa soru zarfı olur fakat ismin yerini tutmuşsa soru zamiri olur.
Uyarı: Ne sözcüğü bir ismi belirtiyor ve hangi anlamına geliyorsa soru sıfatı, bir ismin yerini tutuyorsa veya çekim eki almışsa soru zamiri, niçin anlamındaysa soru zarfı olur.
6) İlgi Eki (İlgi Zamiri)
İlgi eki olan -ki Ektir. Bitişik yazılır. İsmin yerini tutar. Genellikle -ın veya -im tamlayan ekinden sonra gelir.
Sıfatlaştıran -ki Ektir. Bitişik yazılır. Geldiği sözcüğü sıfat görevine sokar. Genellikle -de bulunma ekinden sonra gelir. Sıfatlaştıran -ki yer ve zaman bildiren sözcüklere gelir.
Bağlaç olan kiSözcüktür. Ayrı yazılır. Sözcük ya da cümleleri bağlar. Genellikle yüklem ve özne görevli sözcüklerden sonra gelir.
Uyarı: İyelik ekleri yani tamlanan ekleri de çeşitli kitaplarda iyelik zamiri olarak adlandırılmaktadır. İyelik ekleri Çekim Ekleri bölümünde ayrıntılı olarak işlenecektir.
Varlıkları ifade etmek istediğimizde onların ismini söyleriz: Ahmet, kalem, masa, çiçek vb.
Hasan kalemi aldı. cümlesini bazen varlığın yerine farklı kelimeler kullanarak ifade ederiz, örneğin Hasan onu aldı. deriz. Hasan onu aldı. dediğimizde onu sözcüğünün kalem sözcüğü yerine kullanıldığını anlarız. Bu şekilde ismin yerine kullanılan kelimelere zamir (adıl) adı verilir.
> Zamirler, yerini tuttukları varlıklara ve özelliklerine göre 2 ana başlıkta incelenir:
İnsan isminin yerini tutan kelimelere kişi zamiri denir. Üç tekil, üç de çoğul olmak üzere toplam altı tane şahıs zamiri vardır:
1. tekil kişi → ben
2. tekil kişi → sen
3. tekil kişi → o
1. çoğul kişi → biz
2. çoğul kişi → siz
3. çoğul kişi → onlar
UYARI Zamirler isim çekim eklerini alabilirler. Bu yüzden kişi zamirleri karşımıza çekim eki almış şekilde çıkabilir.
ben + e → bene → bana
sen + i → seni
o + (n)dan → ondan
biz + im → bizim
siz + de → sizde
onlar + ı → onları
Örnek(ler)
» Pikniğe sadece Enes katılmadı. → Pikniğe sadece o katılmadı.
»Benim taşıdığım kutu çok ağır, senin taşıdığın kutu çok hafif.
» Annem bana hediye almış.
»Sizi ben de görmek istiyorum.
» Taraftar olarak biz onlardan çok farklıyız.
NOT Kendi sözcüğü de şahıs zamirleri içinde değerlendirilir ve bu zamire dönüşlülük zamiri adı verilir.
Örnek(ler)
» Bırakın tüm işleri kendi yapsın.
» İnsan kendini düşünmeli bazen.
Varlıkların adını söylemeden, onları işaretle göstermeye yarayan sözcüklere işaret zamiri denir. Bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar, buraya, şuraya, oraya, burası, şurası, orası, öteki vb. işaret zamirleridir.
Örnek(ler)
»Şunları arkadaşlarım için alayım.
» Ahmet Beyler buraya on yıl önce taşınmış.
» Size ait olan kitaplar orada.
»Bu, yapılacak işlerin listesi.
NOT O ve onlar sözcükleri hem işaret hem de kişi zamiri olarak kullanılabilirler. Bu kelimeler insan isminin yerini tutuyorsa şahıs zamiri, insan dışı varlıkların yerini tutuyorsa işaret zamiridir.
Örnek(ler)
»Onu kütüphanede çalışırken görmüşler. (İnsan ismi yerine kullanıldığı için kişi zamiri)
»Onu cüzdanıma koyarken düşürmüşüm. (İnsan dışı varlık (para, fotoğraf vb.) yerine kullanıldığı için işaret zamiri)
NOT Bu, şu, o sözcükleri bir isimden önce kullanılıyor, o ismi etkiliyorsa bu sözcükler zamir olmaktan çıkar, işaret sıfatı olurlar.
Örnek(ler)
»Bu telefon babama ait. (telefon sözcüğünü işaret ettiği için işaret sıfatı)
»Bu babama ait. (bir ismin yerini tuttuğu için işaret zamiri)
Varlıkların yerini tutmalarına rağmen hangi varlığın yerine kullanıldığı tam ve açıkça belli olmayan sözcüklere belgisiz zamir denir. Bazıları, biri, kimi, hepsi, herkes, kimse, birçoğu, birkaçı, şey vb. sözcükler belgisiz zamirlerdir.
Örnek(ler)
» Testteki sorulardan birkaçı çok kolaydı.
» Olanları kimse anlamıyordu.
»Biri telefonuma çağrı bırakmış.
NOT Belirsizlik bildiren sözcükler bir isimden önce kullanılıyor, o ismi etkiliyorsa bu sözcükler belgisiz sıfat, bir ismin yerini tutuyorsa belgisiz zamir olur.
Örnek(ler)
»Bazı veliler toplantıya katılmadı. (veliler sözcüğünü belirttiği için belgisiz sıfat)
»Bazıları toplantıya katılmadı. (bir ismin yerini tuttuğu için belgisiz zamir)
İsimlerin yerini soru yoluyla tutan sözcüklere soru zamiri denir. Ne, kim, kimi, hangisi, kaçı, nereye, nerede, nereden vb. sözcükler soru zamirleridir.
Örnek(ler)
» Dolaptaki karpuzu kim yedi?
» Marketten neler aldınız?
» Bu saate kadar nerede kaldın?
NOT Soru bildiren sözcükler bir isimden önce kullanılıyor, o ismi etkiliyorsa bu sözcükler soru sıfatı, bir ismin yerini tutuyorsa soru zamiri olur.
Örnek(ler)
»Hangi soruyu yanlış yaptın? (soru sözcüğünü belirttiği için soru sıfatı)
»Hangisini yanlış yaptın? (bir ismin yerini tuttuğu için soru zamiri)
Ek halinde olup getirildiği ismin hangi şahsa ait olduğunu bildirir. Bunlar aynı zamanda iyelik ekleridir.
1. tekil şahıs iyelik eki → -(i)m
2. tekil şahıs iyelik eki → -(i)n
3. tekil şahıs iyelik eki → -ı, -i, -u, -ü, -(s)ı, -(s)i, -(s)u, -(s)ü
1. çoğul şahıs iyelik eki → -(ı)mız, -(i)miz, -(u)muz, -(ü)müz
2. çoğul şahıs iyelik eki → -(ı)nız, -(i)niz, -(u)nuz, -(ü)nüz
3. çoğul şahıs iyelik eki → -ları, leri
» (benim) defterim
» (senin) defterin
» (onun) defteri
» (bizim) defterimiz
» (sizin) defteriniz
» (onların) defterleri
» Kalemim kırılmış.
» Dün evlerine misafir oldum.
UYARI 3. tekil şahıs iyelik eki ı, i, u, ü ile belirtme hal eki olan ı, i, u, ü birbiriyle karıştırılmamalıdır.
Bu iki eki karıştırmamak için eki alan kelimenin başına “onun, onların” kelimelerinden uygun olanı getiririz. Cümlenin anlamında herhangi bir bozulma olmuyorsa o ek iyelik ekidir, cümlenin anlamında bozulma oluyorsa hal ekidir.
Örnek(ler)
» Telefonu benim telefonumdan hızlıydı.
Bu cümlede telefonu sözcüğünün başına onun getirebiliyoruz: Onun telefonu benim telefonumdan hızlıydı. Bu yüzden -u eki iyelik ekidir.
» Telefonu yere düşürdü.
Bu cümlede telefonu sözcüğünün başına onun getiremiyoruz: Onun telefonu yere düşürdü. Bu yüzden -u eki hal ekidir.
Cümlede daha önce geçmiş bir ismin yerini tutan -ki eki ilgi zamiridir. Bu zamir kendinden önceki kelimeye bitişik yazılır.
Örnek(ler)
» Benimki kırıldı, senin bardağını kullanabilir miyim?
» Senin notların benimkinden yüksek.
UYARI İlgi zamiri olan -ki, bağlaç olan ki ve sıfat yapan -ki eki ile karıştırılmamalıdır.
Örnek(ler)
»Evdeki hesap çarşıya uymaz. (hesap sözcüğünü nitelediği için sıfat yapan -ki)
» Şemsiyen yoksa benimkini alabilirsin. (şemsiye sözcüğü yerine kullanıldığı için ilgi zamiri)
» O kadar geveze ki hiç susmayacak sandım. (cümleleri birbirne bağladığı için bağlaç)
SÖZCÜK TÜRLERİ KONUSUNUN TÜM BAŞLIKLARI
⇒İsim Konu Anlatımı
⇒Zamir Konu Anlatımı
⇒ Sıfat Konu Anlatımı
⇒ Zarf Konu Anlatımı
⇒ Edat Konu Anlatımı
⇒ Bağlaç Konu Anlatımı
⇒ Ünlem Konu Anlatımı
⇒ Fiil Konu Anlatımı
⇒ Fiilimsi Konu Anlatımı