Diyarbakır On Gözlü Köprü Yol Haritası

Uluslararası Katılımlı Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-2 DİYARBAKIR, DİCLE (ON GÖZLÜ) KÖPRÜSÜ’NÜN RÖLÖVE, RESTİTÜSYON VE RESTORASYON PROJELERİNİN YAPIMI Yrd. Doç.Dr. F. Meral HALİFEOĞLU Yrd. Doç.Dr. Neslihan DALKILIÇ Dicle Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü Restorasyon Anabilim Dalı, DİYARBAKIR E- posta: [email protected], Tlf: 0 / E-Posta: [email protected], Tlf: 0 / Halide SERT Karayolları Genel Müdürlüğü Köprüler Dairesi Başkanlığı Tarihi Köprüler Şubesi Müdürlüğü E-Posta: [email protected], Tlf: 0 Zülfikar HALİFEOĞLU İnşaat Mühendisi, Diyarbakır E-Posta: [email protected], Tlf: 55 56 Öz Bu bildiride, tarihi Diyarbakır Dicle (On Gözlü) Köprüsü’nün rölöve, restitüsyon ve restorasyon projesinin hazırlanması sürecinde yapılan çalışmalar detaylı bir şekilde anlatılmıştır. İlk olarak yapının fiziksel incelemesi yapılmıştır. Rölöve çizimlerinden sonra, analiz paftaları hazırlanmıştır. Yapılan çalışmalar sırasında köprünün en az üç dönem restitüsyonu olduğu tespit edilmiştir. Her bir dönem için restitüsyon projesi hazırlanmıştır. Üçüncü dönem restitüsyon projesi temel alınarak, restorasyon projesinin yapımı sağlanmıştır. Restorasyon kararları; temizleme, sağlamlaştırma, tamamlama, yeniden yapım, yeni işlev ve planlama alt başlıklarında incelenmiştir. Anahtar Sözcükler: Dicle Köprüsü, Diyarbakır, On Gözlü Köprü, Restitüsyon, Restorasyon, Rölöve. The Measured Drawings, Restitution and Restoration Projects of Diyarbakır Tigris (Ten-Eyed) Bridge ABSTRACT Historical Dicle (Tigris) Bridge, which is situated on Dicle River and in the south, is 3 km far from Diyarbakır. Although on its inscriptions it says it was built in by Mervanies, we know that its building date goes back to earlier years. In a course time various restorations have been carried on it. It has ten cells. That is why it is called ten eyed –arched- bridge among the local people. Uluslararası Katılımlı Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-2 It has a length of meters and width of mm in narrowing part and m m in widening parts. There are nine water cuts in the north of bridge, and four heels in the south of bridge. There is a small praying part on the bridge too. The restoration project of the bridge was completed in In this study, the studies carried out during the preparation of measured drawings, restitution and restorations projects were described. It was determined that the bridge had at least three period of restitution. A restitution project was designed for each period. The restoration project was prepared considering the 3rd period restitution project. Restoration decisions were examined in subtitles as cleaning, fortification, completion, reconstruction, new function and planning. Key words: Diyarbakır, Ten-Eyed Bridge, Tigris Bridge, Measured Drawings, Restitütion, Restoration. 1. GİRİŞ Diyarbakır’da yer alan tarihi Dicle Köprüsü, kentin simgesi haline gelmiş, boyutu ve mimarisi ile göze çarpan önemli bir yapıdır. Dicle Nehri üzerinde yer alan ve bu nedenle kaynaklarda “Dicle Köprüsü” olarak adlandırılmış olan köprü, on açıklıklı olduğu için halk arasında “On Gözlü Köprü” olarak bilinir. Eski Silvan yolu üzerinde olduğundan, bazı kaynaklarda “Silvan Köprüsü” olarak da geçer. Dicle Köprüsü, şehir merkezine 3km mesafede, Diyarbakır’dan gelerek Mardin’e devam eden (eski Mardin yolu), sonra doğuya doğru ayrılan tali yolun bağlantı yerinde, kent merkezini Bağıvar Beldesi ile bazı köylere bağlayan noktada bulunmaktadır. Köprünün ilk yapım tarihi ile ilgili çeşitli görüşler vardır. Bu görüşlerden bazıları köprünün bugünkü yerinde, antik dönemde de bir köprü bulunduğunu öne sürer. Van Bercheh ve Albert Gabriel de aynı görüşü paylaşmaktadır (Beysanoğlu, , s). yılında İslam egemenliğine giren Diyarbakır’da, Emevi Halifesi Hişam’ın yıllarında yıkılmış bir köprüyü onarmaya başladığını, vefatıyla birlikte köprü inşaatının durduğunu bildiren bir kitabeden bahsedilir. Rum İmparatorluğu’nun doğu ordularının yılında Diyarbakır’ı kuşattığı, ancak başarılı olamadan geri çekildiği ve giderken de bu köprüyü yıktırdığı bilinmektedir (Çulpan, , s). Kaynaklarda bahsedilen köprünün, konumu ve yapım yılı göz önüne alınarak, Dicle Köprüsü olduğu düşünülmektedir. Birkaç defa kısmen veya tamamen yıkılıp yeniden yapıldığı düşünülen köprünün, yapım yılı olarak bilinen en yakın ve doğru yapım tarihi, köprü üzerinde yer alan kitabeden anlaşılmaktadır. Kitabeye göre; Mervanoğlu Ahmed’in oğullarından biri olan Emir Müeyyid Devle Kasım Nasır, köprünün yapımını emretmiş köprüyü Kadı Uluslararası Katılımlı Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-2 Ebu’l Hasan Abdulvahid bin Muhammed’in vasıtasıyla hicri () yılında Ubeyd Bin Sacer’e yaptırmıştır. Kitabelerle varılan bu bilgi sonucunda, bilinen en erken tarihli İslam Köprüsü’nün Dicle Köprüsü olduğu anlaşılmaktadır (İlter,, s). 2. MİMARİ İNCELEME Köprünün rölöve çalışmalarına Haziran tarihinde başlanmıştır. Rölöve çalışmalarında, Total Station ile Ed50 ülke koordinat sisteminde ölçüm yapılmıştır. Dicle Köprüsü’nün, Haziran Şubat döneminde hazırlanan, rölöve, restitüsyon ve restorasyon projeleri Mart ’de Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kurulu tarafından onaylanmıştır. Aynı yılın Mayıs ayında başlayan restorasyon çalışmalarının büyük bölümü tamamlanmıştır. Köprü, çok gözlü ve üstü düz köprüler grubunda değerlendirilmektedir. Köprünün uzunluğu m’dir. Genişliği ise ilk beş gözde mm arası, beşinci gözden itibaren, artmış olarak, mm arasındadır. Köprü yolu cm kalınlığında beton+12cm asfalt ile kaplanmış ve bu nedenle özgün döşeme taşları asfalt altında kalmıştır. Parapet yüksekliği kenarlarda 85 cm, ortalara doğru cm’e kadar ulaşır. Harpuştaların yüksekliği 31cm, genişliği 71 cm, alın kısmı 7cm’dir (Şekil 1). Köprünün ortasına yakın bir noktada, planın girintili olduğu yerde, mansap yüzündeki parapetin iç kısmında bir namazgâh bulunur (Foto 6). Şekil 1. Döşeme planı Şekil 2. Ayak planı Uluslararası Katılımlı Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-2 Köprünün 1, 2, 6, 7, 8, 9 ve 10 nolu gözlerinin kemerleri, birbirine yakın genişlik ve yüksekliktedir. 3, 4 ve 5 nolu gözlere ait kemerlerin ise genişlik ve yüksekliği daha fazladır (Tablo 1, 2, 3, Foto 1, Şekil 1, 2). Foto 1. Memba Yüzü Şekil 3. Memba Yüzü – Rölöve çizimi Foto 2. Memba yüzündeki piramidal külahlı selyaranlar Köprünün kuzey cephesinde (memba yüzü) 9 adet piramidal külahlı selyaran bulunur. 1, 2, 3 ve 4 nolu selyaranlar (S1, S2, S3, S4), diğerlerine göre daha alçaktır (Tablo 2). Ayrıca 6, 7, 8, 9 ve 10 nolu gözlerin tempan duvarları, yarı yüksekliğe kadar eski yapım özelliğini devam ettirir. Ancak 1, 2, 3, 4 ve 5 nolu gözlerin tempan duvarlarında farklı bir taş işçiliği uygulanmıştır (Tablo 2, 3, Foto 1, 2, Şekil 3). Köprünün güney cephesi (mansap yüzü), kuzey cephede olduğu gibi düz bir cephe duvarına sahip değildir. 1, 2, 3, 4 ve 5 nolu gözlerin kemerleri yaklaşık 4m kadar içeridedir. Bu bölümün sonradan yıkıldığı ve yapılan onarımlar sonucunda daha içeriden yapıldığı, köprünün mevcut durumunun incelenmesi sonucu üzerindeki izlerden tespit edilmiştir (Foto 3, 15, 17, Şekil 4). Uluslararası Katılımlı Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-2 Tablo 1. Kemer boyutları Tablo 2. Selyaran boyutları Tablo 3. Topuk boyutları Uluslararası Katılımlı Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-2 Foto 3. Mansap Yüzü Şekil 4. Mansap Yüzü – Rölöve çizimi Köprü genelinde yöresel malzeme olan bazalt taş kullanılmıştır. 6, 7, 8, 9 ve 10 nolu gözlerde, kemerlere kadar olan bölümlerde, yarı yüksekliğe kadar bazalt taş düzgün kesilerek kullanılmıştır. Kemer kilit taşı ve bazen de kemer üzengi taşı seviyesinden harpuştaya kadar onarım izi olarak moloz taş kullanıldığı görülmektedir. Kesme taşların düzgün bir yapıya sahip olması nedeniyle bu bölümlerde harç çok ince kullanılmıştır. Bu uygulamaya daha çok 1, 2, 3, 4 ve 5 nolu gözlerdeki tempan duvarlarında rastlanır. Bu durum onarımın en fazla bu bölümde gerçekleşmiş olmasının sonucudur (Foto 4, 5). Foto 4. 6. Gözün Memba Yüzü Foto 5. 4. Gözün Mansap Yüzü nolu gözler arası ile 7 ve 8 nolu gözlerde, üstteki tonoz örtü sıvanmıştır. 5 nolu gözün üst örtüsünde, dökülmüş olan sıvanın altında tuğla malzeme görülmektedir. Tuğla malzeme oldukça düzenli kullanılmıştır. Sıvalı olan diğer kemer içlerinde de tuğla malzeme kullanıldığı tespit edilmiştir (Foto 7). Ayrıca 7 nolu gözün mansap tarafında, üç sıra halinde, daha önce yazıt yeri olması muhtemel olan kısımda, tuğla malzeme kullanılmıştır. Uluslararası Katılımlı Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-2 Foto 6. Namazgâh Foto 7. Sıva altında görülen tuğla malzeme Kalker taşı, 1 ve 2 nolu gözlerin kemer taşlarında düzgün bir şekilde kesilerek kullanılmıştır. Kalker taşı ayrıca kitabelerde de kullanılmıştır. Kitabeler, mansap yüzünde (güney cephede), yaklaşım duvarı ile 10 ve 9 nolu kemerlerin tempan duvarlarında yer alır. Kitabe de Mervaniler Dönemi’nde köprüyü yaptıran, yapımından sorumlu olan ve yapanın ismi ile yapım tarihi verilmiştir. Kitabeler üstten yivli kornişlerle kuşatılmış böylece yukarıdan akacak sulardan korunmuştur (Foto 8, 9). Foto 8. Yazıtlar Foto 9. Aslan Kabartması Batı yöndeki ilk kitabenin solunda, yandan tasvir edilmiş bir aslan kabartması mevcuttur. Aslan figürü bazalt blok üzerine işlenmiştir. Yürür vaziyette, gövdesi yandan, başı dörtte üç dönük, ağzı açık, dili dışarıda, birbirine yakın gözleri ve düşük kulaklarıyla sert ifadeli olarak işlenmiştir. (İlter,,s) (Foto 9). Köprü üzerinde birbirinden farklı şemalar halinde 29 çeşit taşçı işareti bulunmaktadır. Bunlar dışında blok halinde iki farklı işaret dizisi vardır. Bunlardan biri; Latince K, O ve E harflerinin alt alta sıralandığı işaret dizisi diğeri ise; alt alta, yan yana ve çapraz işlenmiş noktalama bloklarından oluşmaktadır. Bakırer (), taşçı işaretlerinin yapım sebeplerini, taş ocağından çıkarılan taşların hesaplanması, farklı türden mermerlerin ayrıştırılması, mermer ticaretinde çalışan tüccarların tanımlanması ve taşları işleyen sanatçıların kendilerini ifadesi için olmak üzere dört başlık altında toplamıştır. Köprü üzerindeki işaretler yapı üzerinde her hangi bir anlam oluşturacak şekilde bir bütünlük ifade etmezler (Foto 10, 11). Uluslararası Katılımlı Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-2 Foto Taşçı işaretleri Foto Taşçı işaretleri Yapılan incelemeler sonucu hasar tespit analizleri yapılmıştır. Analiz sonucuna göre;  Özgün doku,  Doğa ve zaman etkisiyle oluşmuş doku kayıpları,  Doku ve derzleri aşınmış yüzeyler,  Derzleri düzensiz yapılmış taş yüzeyler,  Yüzey kayıpları,  Özgün doku üzerine kaplanmış yol,  Doğa koşulları ve zaman aşımıyla meydana gelmiş bitkisel oluşumlar,  Özgün taş harpuşta üzerine yapılmış sıvalar,  Yüzeysel çatlaklar, strüktürel çatlaklar,  Taşıt darbeleriyle aşınmış yüzeyler,  Sıva dökülmesi oluşan bölümler,  Beton ile yenilenmiş harpuşta parçaları,  Köprü görselliğini bozan yabancı elemanlar,  Doğa koşulları ve zaman aşımı ile kemer gözlerinde meydana gelen toprak dolgular, ve yerleri tespit edilmiştir. Malzeme analizi sonucunda; yöresel malzeme olarak bazalt taş, kalker taşı ve tuğlanın, yakın zaman onarımlarında ise bu malzemelerin yanında asfalt, beton ve çimento sıvanın kullanıldığı belirlenmiştir. Uluslararası Katılımlı Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-2 3. RESTİTÜSYON KARARLARI Yapılan sanat tarihi araştırmaları ve yapıdan gelen bilgiler sonucunda, köprünün, en az üç dönem restitüsyonunun olduğu düşünülmektedir. a) 1. Dönem Restitüsyonu Yapının 1. Dönem restitüsyonunun temel yaklaşımı, köprünün 10 değil, 11 gözlü olduğu, döşemesinin köprünün her yerinde aynı genişlikte ve düz formda olduğu varsayımı üzerine kurulmuştur (Şekil 5, 8, 9). Şekil 5. 1. Dönem restitüsyonu Köprünün 1, 2, 6, 7, 8, 9 ve 10 nolu göz kemerleri birbirine yakın ölçülerde ve aynı formda yapılırken, ortadaki 3, 4 ve 5 nolu gözlerin kemerleri daha geniş açıklığı geçecek şekilde yapılmıştır. Bu üç gözün, aynı yerde daha önce mevcut, diğer kemerlerle aynı boyutlardaki dört kemerin yıkılmasından sonra yapıldığı düşünülmektedir (Foto ). 3, 4 ve 5 nolu gözlerin kemer formlarının boyutları, biçimi, çok düzgün olmamaları ve taş düzenleri, bu kemerlerin sonradan açıldığı izlenimini uyandırmış ve bu varsayımın ortaya çıkmasına neden olmuştur. Ayrıca köprünün ortadaki üç geniş gözünün yerine, özgün olduğu düşünülen ve birbirine yakın boyutlardaki 1, 2, 6, 7, 8, 9, 10 nolu gözlerin formunda ve boyutlarında, dört gözün rahatlıkla yerleştiği görülmektedir. Bu durum köprünün ilk yapıldığı dönemlerde 11 gözlü olduğu varsayımını güçlendirmektedir (Şekil 5, 8, 9) . Foto 6, 7, 8, 9, 10 nolu gözler Foto 1, 2 nolu gözler Uluslararası Katılımlı Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-2 Foto Sonradan yapıldığı düşülen 3, 4, 5 nolu gözlerin memba yüzü b) 2. Dönem Restitüsyonu 2. Dönem restitüsyon çalışması; köprünün bugünkü mevcut göz sayısı esas alınarak, köprü döşemesinin daralan kısmının, aslında geniş bölümle aynı ölçülerde olduğu temeline dayanarak hazırlanmıştır. Şekil 6. 2. Dönem restitüsyonu Köprü planı 10 ile 6 nolu gözler arasında geniş, 5 ve 1 nolu gözler arasında daralan bir düzendedir. Köprünün başta genel formu gibi görünen bu plan düzeninin, köprü detayları incelendiğinde sonradan oluştuğu görülmektedir. Köprünün esas plan formu düzdür ve eni her bölümde aynıdır. 1 ve 5 nolu gözlerin kemerlerinde dışa doğru taşma yapan kemer başlangıç izleri ve 3, 4, 5 nolu gözlerin kemer formlarının biçimi, çok düzgün olmamaları ve taş düzenleri bu varsayımın doğruluğunu kanıtlamaktadır (Tablo , Foto , Şekil 6, 8, 9, ). Foto Sonradan farklı genişlikle yapıldığı düşülen 5, 4 ve 3 nolu göz kemerleri ile özgün genişliğini devam ettiren 2 nolu göz kemeri mansap yüzü Uluslararası Katılımlı Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-2 Foto nolu gözler arası Foto 4 nolu göz ve topuk kısmı Foto 1 nolu göz kemerinde kemerin Foto 5 nolu göz kemerinde kemerin devam ettiğini gösteren izler devam ettiğini gösteren izler Foto 5 nolu göz kemerinde kemerin devam ettiğini gösteren taş kalıntıları Mansap yüzünde yer alan ve ilk bakışta “topuk” izlenimi veren elemanların, daha önceleri köprünün ayağı olduğu, üst kısımları yıkılınca “topuk” görevi gördüğü tespit edilmiştir. Örgü sisteminin aynı devam etmesi de bu durumun doğruluğunu göstermektedir (Foto ). c) 3. Dönem (Yakın Dönem) Restitüsyonu 3. Dönem restitüsyonu, yapının kendisinden, bölgedeki diğer tarihi köprülerle (Roma Dönemi’nde yapıldığı tahmin edilen, eski Eğil yolu üzerindeki Karaköprü, Uluslararası Katılımlı Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-2 Artuklular Dönemi’nde yapılan Silvan’daki Malabadi Köprüsü, Çermik’te Sinek Çayı üzerindeki Haburman Köprüsü, Silvan yolu’ndaki Anbar Çayı Köprüsü, Mardin yolu Kırmasırt Beldesi’ndeki Kara Köprü, Devegeçidi Suyu üzerindeki Halil Viran Köprüsü ve Osmanlılar Dönemi’nde yapılan Devegeçidi Suyu üzerindeki Devegeçidi Köprüsü, Çüngüş Çayı üzerindeki Çüngüş Köprüsü ve Sinek Çayı üzerindeki Sinek Köprüsü) yapılan karşılaştırmalı çalışmadan (Dalkılıç ve Halifeoğlu, ) ve eski fotoğraflardan faydalanarak hazırlanmıştır. Foto Adil Tekin ( ) Foto Gertrude Bell Foto - Adil Tekin () Uluslararası Katılımlı Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-2 Foto – Albert Gabriel () Gertrude Bell–, Albert Gabriel’lu yıllar, Adil Tekin–, Figen İlter– ve kaynakları tespit edilemeyen , ’li yıllara ait fotoğraflardan faydalanılarak elde edilen bilgilerin de yardımıyla restitüsyon projesi hazırlanmıştır (Foto ). Bu fotoğraflar, köprünün, çevresinde fazla toprak dolgu olmadan önceki durumunu göstermesi ve özellikle yakın çekim olanların, kaybolan/görünmeyen detaylar hakkında bilgi vermesi açısından önemlidir. Köprünün yaklaşım duvarları çevresinde oluşan dolgu kısımları, köprünün üst döşemesinin sonradan değişmesi ve köprü döşeme kotunun yol kotundan aşağıda kalması ile ilgili bilgiler, eski fotoğraflardan ve bölgedeki diğer köprülerle yapılan karşılaştırmalı çalışma sonucu elde edilen verilerle sağlanmıştır. Floral bozulma sonucu oluşan, bitkilerin altında kalan taş bölümler de ’li yıllarda çekilen fotoğraflardan ve yapının kendisinden gelen bilgilerle tamamlanmıştır. Yok olan çörtenler mevcut çörtenler esas alınarak belirlenmiştir. Yıkılan ve kopan harpuştaların biçimi, mevcut harpuştalar göz önüne alınarak belirlenmiştir. Şekil 7. 3. Dönem restitüsyonu Yapının restitüsyon kaynakları şunlardır: 1. Varlığı kesinlikle bilinenler (rölöve çalışmaları sırasında varlığı kesin olarak belirlenerek tespit edilenler), 2. İzi olan, yeri, boyutu ve malzemesi yapıdaki diğer örneklerden bilinenler, 3. İzi olmayan, yeri, boyutu ve malzemesi yakın çevredeki diğer köprülerle yapılan karşılaştırmalı çalışma sonucu bilinenler, 4. Eski Fotoğraflardan (Gertrude Bell–, Albert Gabriel’lu yıllar, Adil Tekin–, İlter, ve kaynakları tespit edilemeyen , ’li yıllara ait fotoğraflar) elde edilen bilgilerle tamamlananlar. 1. Dönem Uluslararası Katılımlı Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-2 2. Dönem 3. Dönem Şekil 8. 1., 2. ve 3. Dönem, Cepheler, Memba Yüzü - Restitüsyon Karşılaştırması 1. Dönem 2. Dönem 3. Dönem Şekil 9. 1., 2. ve 3. Dönem Planları - Restitüsyon Karşılaştırması 5. RESTORASYON KARARLARI Köprünün rölöve, restitüsyon ve analiz çalışmalarından sonra restorasyon projesi hazırlanmıştır. Yapılan analiz çalışmaları değerlendirildikten sonra, 3. Dönem restitüsyon projesi temel alınarak köprünün restorasyonu ile ilgili kararlar alınmıştır. Bunlar; temizleme, sağlamlaştırma, tamamlama, yeniden yapım, yeni işlev ve planlama alt başlıklarında incelenmiştir: Temizleme - Köprünün uygun görülen yerlerinde ve yakın çevresinde araştırma kazıları yapılacaktır -Köprü döşemesi üzerindeki asfalt döşeme kaldırılacak, yapılacak araştırma kazısından sonra özgün döşeme kotuna inilecektir. -Köprü gözlerindeki tonoz örtülerde, sonradan yapılmış sıvalar temizlenecek, alttaki tuğla doku ortaya çıkarılacak, bozulmuş yüzeylerde temizleme ve sağlamlaştırma çalışmaları yapılacaktır. Uluslararası Katılımlı Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-2 -Kemerlerde, tempan duvarlarında ve ayaklarda bağlayıcılığı zayıf ve dekompoze olmuş derzler temizlenecek, düşük basınçlı enjeksiyon ile özgün derz harcına yakın malzeme karışımı ile yeniden doldurularak tamamlanacaktır. -Özgün döşeme taşlarının altına ve yüzeylerdeki boşalan derzlerin içine giren toz ve toprak birikintisi ile daha çok üst bölümlerde görülen otlanmalar ve alt kısımlarda görülen bitki ve yosunlanmalar köklerinden sökülerek temizlenecek, yeniden bitki oluşumunu engellemek amacıyla da zirai ilaçlarla kökleri noktasal olarak çürütülecektir. Gerekli onarımlar yapılarak tekrar oluşumları engellenecektir. Liken, mantar vb sorunlar için özel kimyasal malzemeler kullanılacaktır. -Nehir suyunun etkisiyle özgün taş yüzeylerde oluşmuş kireçlenmeler, yosunlamalar, taş doku ve derzlere zarar vermeden tel fırçalarlarla temizlenecektir. -Köprünün bozulmuş, kırılmış ve yıpranmış taşları çürütme yoluyla çıkarılacaktır. Sağlamlaştırma -Köprü açıklıklarındaki tonoz örtülerde, ağır yükler etkisiyle oluşmuş kılcal derin çatlaklar, derz boşalmaları ve aşınmalar durdurularak kontrol altına alınacak, yapıdaki bu tür statik sorunlar giderilerek, güçlendirilmesi sağlanacaktır. Özellikle 9 nolu gözdeki derin çatlak yapıya zarar verecek boyuttadır. Yapılacak araştırma kazısı ile oluşum nedeni belirlenecek daha sonra tonozun güçlendirilmesi çalışması yapılacaktır. -Tempan ve sel yaran yüzeylerinde yer yer derzler açılmış, taşların çevresi boşalarak bozulmalara neden olmuştur. Derzlerin açılmasıyla iç dokuya kadar ilerleyen nem, malzemenin aşınmasına, erimesine, yorulmasına ve dalgalar halinde kireçlenmesine neden olmuştur. Oluşan çatlaklar, derz boşalmaları ve aşınmalar durdurularak kontrol altına alınacak, dolgu yapılarak güçlendirilmesi sağlanacaktır. -Kalker taşından yapılmış yazıtlarda sağlamlaştırma ve konservasyon çalışmaları yapılacaktır. -İskele izleri olduğu tahmin edilen mevcut izlerin içleri temizlenerek sağlamlaştırma çalışmaları yapılacaktır. -Su altında kalan köprü ayaklarının durumunun tespiti ve daha sağlıklı karar alabilmek için, tahkimat yapılarak su derive edilecek ve özgün ayak tabanlarının durumu incelendikten sonra güçlendirme çalışması yapılacaktır. Tamamlama -Yapısal bozulmalar görülen kemer ve tempan taşları numaralandırılarak sökülecek, yeniden yapım sırasında sağlam olanlar kullanılacaktır. Çürüyen, eriyen ve kopan taşların yerine aynı cins taşlar kullanılarak tamamlama yapılacaktır. Uluslararası Katılımlı Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-2 -Beton olarak yenilenen veya değiştirilen parapet taşları, özgün ile uyumlu bir şekilde bazalt taş ile yenilenecek, dökülen ve yıpranan taşlar özgün ile aynı malzeme ve boyutlarda tamamlanacaktır. -Yerinden kopan korniş taşları, mevcut korniş taşları esas alınarak, aynı boyut ve malzemede tamamlanacaktır. -Köprünün dökülen, kopan taşları, özgün taş boyutları, cinsi, yapım tekniği ve örgü biçimi esas alınarak tamamlanacaktır. Yeniden yapım - Köprünün restorasyon çalışmaları sırasında kesinlikle çimentolu harçlar kullanılmayacaktır. Yapılacak malzeme analizinden sonra, özgün malzeme ile uyumlu yöresel harç malzemeleri belirlenen oranlarda kullanılacaktır. - Yok olan çörtenler, var olan özgün çörten esas alınarak aynı boyut ve malzemede mevcut yerlerinde yeniden yapılacaktır. Yeni İşlev ve Planlama - Köprü üzerinden geçen ağır vasıta araçlarının yaptıkları basınç ve sarsıntı, problemli olan yapı bünyesinde sorunlara neden olmaktadır. Bu nedenlerle köprü taşıt trafiğine kapatılmalıdır. - Araştırma kazısı sonucu özgün döşeme kotu belirlendikten sonra, köprünün giriş ve çıkış noktalarında oluşan kot farkı, bazalt taş basamaklar yapılarak giderilecektir. - Döşeme kaplaması ile ilgili herhangi bir bilgi olmadığı için, karşılaştırmalı çalışma sonucu elde edilen bilgiler değerlendirilmiş, Eğil yolu üzerinde yer alan Karaköprü’nün (Karasu Köprüsü) özgün döşemesi örnek alınarak yeni döşeme önerilmiştir. Araştırma kazısından sonra özgün döşeme bulunursa, bu duruma göre yeniden değerlendirme yapılacaktır. - Mevcut telefon ve elektrik direkleri ile köprü girişindeki tabelalar ve yön levhaları kaldırılacak, köprüyü tanıtan, yapıyla uyumlu, bazalt taştan yapılmış bilgi levhası konulacaktır. - Yol ile köprü döşemesi arasında kot farkı olduğundan, yağmur sularının köprü döşemesine zarar vermesini önlemek için köprünün güney yanına suyolu yapılıp, ızgara ile kapatılacaktır. Suyolu ilk çörtene kadar devam edecektir. - Nehir yatağı ve köprü çevresinde düzenlemeler yapılacak, zemin taş-toprak dolgu ve çevresel atıklardan temizlenerek şevli duvarlarla desteklenen setler oluşturulacaktır (Foto 25). Uluslararası Katılımlı Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-2 - Köprü, çevresinde bulunan uyumsuz yapılardan temizlenmelidir. Özellikle köprünün girişinde, yolun batı tarafında yakın zamanda yapılan, köprünün özgün dokusuyla uyumsuz betonarme çok katlı kaçak yapılar ile köprünün doğusundaki briket fabrikası ve harap durumdaki iki küçük boş ev ile ilgili düzenlemeler yapılmalıdır. - Yapı çevresiyle beraber değerlendirilecek, çevresi mesire alanı olarak düzenlenip halka açık hale getirilecektir (Foto 25). Foto Köprünün restorasyon çalışması sonrası yapılması planlanan yakın çevre düzenlemesi - Proje aşamasında köprünün trafiğe kapatılmasına karar verilmişti. Onarım çalışmaları başlamadan önce Valilik, Belediye ve Karayolları işbirliği ile Dicle Köprüsü’nün taşıt trafiğine kapatılması sağlanmıştır. Büyükşehir Belediyesi tarafından, mansap yüzünden yaklaşık 1km kadar güneyde betonarme köprü inşaatı başlamıştır. 6. SONUÇ Diyarbakır’ın simgesi haline gelmiş Tarihi Dicle Köprüsü’nün rölöve, restitüsyon ve restorasyon projeleri geniş ve kapsamlı bir çalışma sonucunda farklı disiplinlerden ve kurumlardan oluşan bir ekip tarafından hazırlanmıştır. Rölöve çizimleri ve restitüsyon projesinin hazırlanması aşamasında yapılan incelemelerde, köprünün ilk yapım dönemlerinde aslında 10 değil, 11 gözlü olduğu varsayımı restitüsyon aşamasının en önemli tespiti olmuştur. Yine köprü döşeme planının aslında girintili olmayıp düz olduğu, bugün mansap yüzünde topuk görevi gören bölümlerin de yıkılan köprü ayaklarının kalan parçaları olduğunun tespit edilmesi, önemli bir veri olarak kabul edilmiştir. Dicle Köprüsü’nün restorasyon çalışmasında, yapının özgün dokusunu korumak, doğa koşullarına ve zaman aşımına karşı direncini artırabilmek, bozulma sürecini Uluslararası Katılımlı Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-2 durdurmak için müdahalelerde bulunulmasına karar verilmiştir. Bu uygulamaların yapılması için, alınan kararlarda özgün ile uyumlu malzemelerin kullanılmasına, gerekli görülen yerlerde ise çağdaş teknik ve malzemenin kullanılmasına özen gösterilmiştir. KAYNAKLAR 1. Bakırer, Ö., “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Taşçı İşaretleri”, Uluslar arası Sanat Tarihi Sempozyumu”, Prof. Dr. Gönül Öney’e Armağan, 2. Bell, G., seafoodplus.info 3. Beysanoğlu, Ş., “Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi” Ankara, 4. Çulpan, C., “Türk Taş Köprüleri”, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 5. Dalkılıç, N. ve Halifeoğlu, M., “Diyarbakır Merkez ve İlçelerinde Yer Alan Tarihi Köprüler”, seafoodplus.inforarası Nebiler, Sahabiler, Azizler ve Krallar Kenti Diyarbakır Sempozyumu, Mayıs , Diyarbakır. 6. Gabriel A., Voyages Archeologiques dans la Turguie Orientale, Paris, 7. Halifeoğlu, M., Dalkılıç N., İnan, S., Demirkol, V., “Dicle (On Gözlü) Köprüsü İnceleme Raporu”, Mart 8. İlter, F., “Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri” Ankara, 9. Tekin, A., “Anadolu Tarihinin Taşlara Yazıldığı Kent”, Diyarbakır,