Fatih Efendi Ilahileri

Şeyh Ahmed İlâhî’nin tasavvufi düşüncelerine dair risalesi. Eserin, kütüphanelerde farklı isimlerle kaydedilmiş olduğu dikkat çekmektedir. Tasavvuf Risalesi ve Tasavvufnâme dışında eserin tespit edilen diğer isimleri şöyledir; Risâle-i Es’ile vü Ecvibe, Risâle-i Mollâ İlâhî, Müntehabât-ı Mollâ İlâhî, Makalât-ı Mollâ İlâhî, Hızırnâme, Necâtü’l-Ervâh (Tek, 2006: 288, Kaçar, vd. 2015: 14).

İki bölümden oluşan eserin birinci bölümü, Ahmed İlâhî’nin, bir Cuma namazı öncesi Ayasofya Câmii’nde Fatih Sultan Mehmed’in de hazır bulunduğu cemaate vaaz vermek üzere kürsüye çıkması ve ardından birisinin kürsüye yanaşarak kendisine bazı sorular sorması ve bu sorulara Ahmed İlâhî’nin verdiği cevaplardan oluşmaktadır. Kürsüye yanaşarak kendisine sorular yönelten zâtın Hızır (a.s) olduğu sonradan Ahmed İlâhî tarafından belirtilmiştir. Eserin ikinci bölümünde ise Ahmed İlâhî’nin bazı tasavvufî meselelerle ilgili nasihat ve izahları bulunmaktadır. Bu kısımdaki bilgilere Fatih Sultan Mehmed’in isteği üzerine yer verdiği bilinmektedir (Kaçar, vd. 2015: 14). Eserde, İslâm tasavvuf düşüncesi hakkında bilinmesi gereken temel bilgiler aktarılmıştır. Âlemler, insan-âlem ilişkisi, ruhların çeşitleri, makamları ve nüzul-urûc meselesi, Cenâb-ı Hakk’ın isimleri ve mertebeleri, kalbin tavırları, manevi mertebeleri ve Ene’l-Hak meselesi gibi temel başlıkların dışında anâsır-ı erbaa, güzel ve kötü huylar, nefsin kötülükleri, insanın maddi ve manevi duyuları, zikrin önemi gibi hususların da eserde ele alındığı görülmektedir (Kaçar, vd. 2015: 21-40).

Tasavvuf Risalesi’nin kütüphanelerde çeşitli yazma nüshaları bulunmaktadır. Bu nüshaların, muhteva bakımından aynı olmasına rağmen dil ve üslup bakımından farklılar gösterdiği görülmektedir. Bir nüshada ağır ve süslü ifadelerle ayrıntılı olarak anlatılan bir hususun başka bir nüshada daha yalın ve sade bir dille özetlendiği dikkat çekmektedir (Kaçar vd. 2015: 14).

Eserle ilgili 2006 yılında Abdürrezzek Tek tarafından “Molla [Ahmet] İlahi'nin Ayasofya Camii'nde Fatih’in Huzurunda Tasavvufa Dair Yaptığı Konuşmalar” adlı bir makale yazılmıştır. Ayrıca eserle ilgili 2015 yılında Mücahit Kaçar ve Ahmet Akdağ tarafından “Mollâ Ahmed İlâhî Tasavvuf-nâme” adlı bir kitap kaleme alınmıştır.

Müellifin biyografisi konusunda bk. "İlâhî, Şeyh Ahmed İlâhî Efendi". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü.http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ilahi-seyh-ahmed-ilahi-efendi

Eserden Örnekler

…

[98b] ol ‘ârif-i kâmil Hazret-i Hızır’dur didi ‘aleyhi’s-selâm ki gelüp bizüm ile bu kadar mükâleme kıldı ve ilm-i edyândan bahs eyledi.

Fasl: Kaçan kim ol ‘ulemânun püşt ü penâhı şeyhü’ş-şüyûh Hazret-i Monlâ İlâhî ‘aleyhi rahmetu’l-Bârî bu vechle cevâb-ı sâfî viricek merhum ve mağfur Sultân Mehemmed Hân-ı Gâzî ‘aleyhi’r-rahmetu ve’r-rıdvân Monlâ İlâhînün ‘ilmine ve idrakine ve zihn-i pâkine hezâr bâr âferîn ü tahsîn eyledi. Ve andan sonra Monlâyı da’vet idüp ve cemî’ mevâlî’i getürüp ‘azîm cem’iyyet itdi.

Envâ-ı ni’an birle Hazret-i Monlâyı ve sâ’ir ‘ulemâ vü fuzalâyı ziyâfet eyleyüp ba’de ez-ta’âm Sultân Mehemmed Monlâya eyitdi:

Ey Monlâ İlâhî ve ‘ulemânun seyyid ü penâhı ma’lûmdur ki her ehl-i fazlun meşrebi heme erbâb-ı tarîkün mehekkidür ve ehl-i bezlün mertebesi ashâb-ı talebün muhassalıdur. Her işâret ki ehl-i ‘ilmün ‘ibâretinden lugât-ı şîrîn ve kelimât-ı rengîn birle müstemi’lerün kulağına yitişe hemîn ol eseri virür ki nîsân yagmurı sadef ağzına yitişe.

Pes eyle olsa yâ Monlâ İlâhî âlî hazretünüzden temennâmuz budur ki ‘ilm-i meşâyihden sohbet kılup ve esmâ’ü’l-hüsnânun şerhinden ‘ayân ve ‘ilm-i tevhîdden bir tetimme bize beyân kılasın tâ hakîkat ‘ilminden dil ü cândan haz alavuz ve râh-ı hakîkat nedür ‘akl ü idrâkimüz yetdikçe fehm kılavuz.

Kaçan kim Sultân Mehemmed bu mev’ize’i [99a] temennâ kılıcak Monlâ hazreti fasîh lisân birle dile gelüp eyitdi kim:

Pâdişâh-ı cihân ‘ilm-i tevhîdün bahrine nihâyet yokdur ammâ denizden katresin ve güneşden zerresin ‘ayân u beyân kılalum diyüp eyitdi:

Nitekim Ka’bu’l-Ahbârdan menkuldür ki Hak sübhânehu ve te’âlânun celle celâluhu dört bin adı vardur halk bildügi. Ammâ bin adı feriştehler arasında anlarun dillerindedür ve bin adı perîler dilinde ve bin adı ehl-i deryâ vü tuyûr u vuhûş u sibâ’ u behâyim dilindedür ve binden bir eksik âdemîler dilindedür. Ammâ bu cümleden üçyüz adı Tevrât içindedür ve üçyüz adı Zebûr içinde ve üçyüz adı İncîl içinde ve toksan tokuz adı Furkân içindedür. Ve bir adı gizlüdür ‘ilm-i gaybında. Ve ‘ulemâ-i râsihûn batn-ı Kur’ânda dirler.

...

Kaynakça

Kaçar, Mücahit vd. (2015). Mollâ Ahmed İlâhî Tasavvuf-nâme. İstanbul: Büyüyen Ay Yay.

Tek, Abdurrezzak (2006). “Molla [Ahmed] İlahî’nin Ayasofya Camii’nde Fatih’in Huzurunda Tasavvufa Dair Yaptığı Konuşmalar”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 / 1. s. 285-305.