Fayans Üstü Fayans Astarı

CONTENTS

Jalalitdin Mirzaev
АРХЕОЛОГИЧЕСКИЕ ПАМЯТНИКИ КАК ОБЪЕКТ ТУРИЗМА: МУЗЕЙ И МЕСТНОЕ СООБЩЕСТВО
ARCHAEOLOGICAL MONUMENTS AS TOURISM OBJECT: MUSEUM AND LOCAL COMMUNITY _______________81

Ekaterina Boldireva
ВИЗАНТИЙСКИЙ ИМПОРТ НА САМОСДЕЛЬСКОМ ГОРОДИЩЕ
BYZANTINE IMPORT IN SAMOSDELKA SETTLEMENT _________________________________________________85

Ela Taş
BELT BUCKLES DATED TO THE NINETEENTH CENTURY
On Dokuzuncu Yüzyıl Kemer tokaları ______________________________________________________89

Elena Koveshnikova
АРХЕОЛОГИЧЕСКИЙ ТУРИЗМ В КУЗБАССЕ
ARCHAEOLOGICAL TOURISM IN THE KUZBASS______________________________________________________94

Elena Popravko
РОЛЬ МУЗЕЕВ В ИЗУЧЕНИИ И ПОПУЛЯРИЗАЦИИ АРХЕОЛОГИЧЕСКОГО НАСЛЕДИЯ
ДАЛЬНЕГО ВОСТОКА РОССИИ
THE ROLE OF MUSEUMS IN THE RESEARCH AND POPULARIZATION
OF THE ARCHAEOLOGICAL HERITAGE OF THE RUSSIAN FAR EAST ____________________________________99

Emma Zilivinskaya
ВЛИЯНИЕ МАЛОЙ АЗИИ И ЗАКАВКАЗЬЯ НА МОНУМЕНТАЛЬНУЮ АРХИТЕКТУРУ ЗОЛОТОЙ ОРДЫ
EFFECTS OF ASIA MINOR AND TRANSCAUCASIA ON MONUMENTAL ARCHITECTURE OF GOLDEN HORDE ____ 105

Ernesto Borrelli, Davide Fodaro, Angelo Raffaele Rubino

A 3D MODEL USED AS REFERENCE BASE FOR RECORDING CONDITION ASSESSMENT OF
A CULTURAL HERITAGE OBJECT OR COLLECTIONS: THE EXAMPLE OF A TERRACOTTA LION
(HALF 17TH CENT.) AND A RHYTON (2ND-3RD CENT. B.C.)
3D MODELİ MƏDƏNİ İRS OBYEKTİ VƏ YA KOLLEKSİYALARI ÜÇÜN ŞƏRAİTİN
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNİN İSTİNAD ƏSASI KİMİ: SAXSI ŞİR (XVII ƏSRİN ORTALARI)
VƏ RİTON (E.Ə. II-III ƏSRLƏR) NÜMUNƏSİNDƏ ______________________________________________________109

Fariz Khalilli
AĞSU TƏCRÜBƏSİ – MİRAS İCTİMAİ BİRLİYİNİN ARXEOLOJİ QAZINTILAR NƏTİCƏSİNDƏ
AŞKARA ÇIXARILAN MƏDƏNİ İRS NÜMUNƏLƏRİNİN KONSERVASİYASI, MÜHAFİZƏSİ
VƏ TƏBLİĞİ SAHƏSİNDƏ FƏALİYYƏTİ
AGSU PRACTICE – ACTIVITY OF MIRAS ORGANIZATION IN CONSERVATION, PROTECTION
AND PROMOTION OF CULTURAL HERITAGE SAMPLES DISPLAYED BY ARCHAEOLOGICAL
EXCAVATIONS ____________________________________________________________________________________113

Hidayat Jafarov
“PALIDLI” NEKROPOLUNDA ARXEOLOJİ TƏDQİQATLARIN İLKİN NƏTİCƏLƏRİ
Fırst results of archaeologıcal research ın the necropolıs “Palıdly” ________________129

Irina Aksenova
THE PROBLEM OF RELATIONSHIP BETWEEN TRADITIONS OF HOME ARTS AND SONGS
FOLKLORE AT SETTLERS OF STEPPE ALTAI (ON MATERIALS OF ETHNOGRAPHIC EXPEDITIONS
2000-2012 ON TERRITORY OF SHIPUNOVO DISTRICT)
ПРОБЛЕМА ВЗАИМОСВЯЗИ ТРАДИЦИЙ ДОМАШНИХ РЕМЕСЕЛ И ПЕСЕННОГО ФОЛЬКЛОРА
ПОТОМКОВ ПЕРЕСЕЛЕНЦЕВ СТЕПНОГО АЛТАЯ (ПО МАТЕРИАЛАМ ЭТНОГРАФИЧЕСКИХ
ЭКСПЕДИЦИЙ 2000–2012 ГОДОВ НА ЕРРИТОРИЮ ШИПУНОВСКОГО РАЙОНА)________________________134

3
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Irina Gusach
NEW FINDS FROM THE EXCAVATIONS OF THE TURKISH FORTRESS AZAK
Новые находки из раскопок турецкой крепости Азак ___________________________________140

Kamil Ibrahimov
İÇƏRİŞƏHƏRDƏ ARXEOPARKIN AÇILMASI TURİZM İLİNƏ TÖHFƏDİR
ICHERISHEHER ARCHAEO-PARK AS CONTRIBUTION TO TOURISM YEAR ______________________________153

Koray Alper, Eda Güngör

KAŞ SUALTI ARKEOPARK PROJESİ
Kaş Underwater Archaeopark Project_____________________________________________________156

Gafar Jabiyev
AZƏRBAYCANDA ŞƏHƏR MƏDƏNİYYƏTİNİN ARXEOLOJİ CƏHƏTDƏN ÖYRƏNİLMƏSİ
TARİXİNƏ DAİR (QƏBƏLƏ MATERİALLARI ƏSASINDA)
HISTORY OF STUDY OF URBAN CIVILIZATION IN AZERBAIJAN FROM ARCHAEOLOGICAL ASPECT
(BASED ON QEBELE MATERIALS) __________________________________________________________________160

Ganira Pirguliyeva
О НЕКОТОРЫХ НУМИЗМАТИЧЕСКИХ ТЕРМИНАХ ПЕРЕХОДЯЩИХ ИЗ ТЮРКСКОГО В РУССКИЙ ЯЗЫК
SOME NUMISMATIC TERMS TRANSFERRED FROM THE TURKIC LANGUAGE TO RUSSIAN __________________172

Lyudmila Sokolova
АНТРОПОМОРФНЫЕ СТЕЛЫ ЧЕМУРЧЕКА И ХАККАРИ – СТИЛИСТЧЕСКИЙ АНАЛИЗ
ANTHROPOMORPHIC STELE OF CHEMURCHEK AND HAKKARI - STYLISTIC ANALYSIS _________________175

Mehmet Rıhtım
AZƏRBAYCAN TƏSƏVVÜF TARİXİNDƏ SUFİ MEMARLIQ ABİDƏLƏRİ:
XANƏGAH, TƏKKƏ VƏ SUFİ TÜRBƏLƏRİ
SUFI ARCHITECTURAL MONUMENTS IN SUFISM HISTORY OF AZERBAIJAN:
KHANEGAH, LODGE AND SUFI TOMBS______________________________________________________________185

Nazila Abdullazada
AZƏRBAYCAN XALQININ ETNİK-MƏDƏNİ TARİXİ VƏ MİFOLOGİYA: MİFİK TƏFƏKKÜRÜN QAYNAQLARI
ETHNIC AND CULTURAL HISTORY OF THE AZERBAIJAN PEOPLE AND MYTHOLOGY: SOURCES
OF THE MYTHICAL THINKING _________________________________________________________________________196

Nazmin Jafarova
ПРОГРАММЫ ДЕТСКИХ МУЗЕЕВ МИРА ПО ПРОПАГАНДЕ ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНОГО НАСЛЕДИЯ
THE PROGRAMS OF CHILDREN MUSEUMS AROUND THE WORLD TO PROMOTE THE HISTORICAL
AND CULTURAL HERITAGE _______________________________________________________________________199

Nargiz GULIYEVA, Elnur HASANOV

ERMƏNİSTANIN AZƏRBAYCANA TƏCAVÜZÜ VƏ ONUN ERMƏNİSTANDA YAŞAMIŞ
AZƏRBAYCANLILARIN AİLƏ-MƏİŞƏT MÜNASİBƏTLƏRİNƏ TƏSİRİ (XIX - XX ƏSRLƏR)
ENCROACHMENT OF ARMENIA UPON AZERBAIJAN AND ITS INFLUENCE TO FAMILY AND
SOCIAL RELATIONS OF THE AZERBAIJANIS DURING THE XIX-XX CENTURIES _________________________207

Raksana Hasanova
Основные рекомендации по хранению, консервации и реставрации
музейных экспонатов
THE MAIN RECOMMENDATIONS FOR THE PRESERVATION, CONSERVATION AND RESTORATION
OF MUSEUM EXHIBITS ____________________________________________________________________________210

Semih Guneri
Doyumlu (Kars) Kaya Resimleri
Rock Images In Doyumlu (Kars) _____________________________________________________________214

4
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Sevda Huseynova, Vahid Gasimov

КАРТА РАСПРОСТРАНЕНИЯ ГОНЧАРНЫХ КЛЕЙМ НА СРЕДНЕВЕКОВОЙ
ГЛАЗУРОВАНОЙ КЕРАМИКЕ АЗЕРБАЙДЖАНА
DIstrIbutIon Map of Potter’s Stamps on MedIeval GlazIng CeramIcs of AzerbaIjan ______220

Shebnem Mastalili
ƏSKİ TÜRK MİFOLOGİYASINDA İNANCLAR VƏ KULTLAR
BELIEFS AND CULTS IN ANCIENT TURKIC MYTHOLOGY_____________________________________________224

Shikar Gasimov
LAÇININ QƏDİM YAŞAYIŞ MƏSKƏNLƏRİ VƏ TARİXİ ABİDƏLƏRİ
ANCIENT SETTLEMENTS AND HISTORICAL MONUMENTS OF LACHIN ________________________________227

Yuliy Khudyakov
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ПРЕДМЕТНЫХ РЕКОНСТРУКЦИЙ В ИЗУЧЕНИИ И РАСПРОСТРАНЕНИИ
НАУЧНЫХ ЗНАНИЙ О ВОЕННОМ ДЕЛЕ СРЕДНЕВЕКОВЫХ НОМАДОВ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ
USE OF OBJECT RECONSTRUCTION IN STUDY AND DISSEMINATION OF SCIENTIFIC KNOWLEDGE
OF MILITARY AFFAIRS OF MEDIEVAL NOMADS IN CENTRAL ASIA ____________________________________232

Yuriy Prokopenko, Dimitriy Pikalov

Мультимедийный ресурс «Скифы на Северном Кавказе»: опыт реализации
Multımedıa resource “Scythıans ın the North Caucasus”: experıence of realızatıon ______238

POSTERLƏR - POSTERS

Elmira Abbasova
ORTA ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCANDA SÜFRƏ MƏDƏNİYYƏTİ (AĞSU MATERIALLARI ƏSASINDA)
CULTURE OF TABLE-SET IN AZERBAIJAN IN MIDDLE AGES (BASED ON AGSU MATERIALS)_____________244

Habiba Aliyeva
Orta əsr Ağsu şəhərinin epiqrafik abidələri
Epıgraphıc monuments of medıeval Aghsu town __________________________________________247

Ilhama Hamdullayeva
TARİX VƏ MEMARLIQ ABİDƏLƏRİ KEÇMİŞİN NİŞANƏSİDİR
HISTORICAL AND ARCHITECTURAL MONUMENTS ARE SIGN OF PAST ________________________________254

Natig Gubadoglu
XƏLƏC COĞRAFİ ADININ MƏNŞƏYİNƏ DAİR
Orıgın of Geographıcal Name Khalaj ______________________________________________________256

Nazim Velishov
Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonunun bəzi etnooykonimlərinin mənşəyi,
əmələgəlmə xüsusiyyətləri
ORIGIN, PECULIARITIES OF SOME ETHNO-OIKONYMS OF UPPER KARABAKH _________________________260

Nargiz Aliyeva
ŞEYX ƏBU TAHİR ƏS-SİLƏFİ VƏ AZƏRBAYCAN
Sheıkh Abu Tahır as-Sılafı and Azerbaıjan_________________________________________________263

Shahismayil Ismayilov
XVII ƏSRDƏ SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİNDƏ SƏNƏTKARLIQ
Craftsmanshıp ın 17th Century Safavyds State ___________________________________________267

Shola BAYRAMOVA
Local archaeology vıa exploratıons of MIRAS Socıal Organızatıon
MİRAS İctimai Birliyinin yerli arxeologiyada rolu_______________________________________270

FOTOLAR - PHOTOS _____________________________________________________________________________276

5
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı
InternationalSALAMLAMA NİTQLƏRİ 1-5 OCTOBER-2012
Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Vaqif Əliyev aparılması əlbəttə ki, regionların özünün də

inkişafına böyük təkan verir, regionların özünü
Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və də tanıdır. Orta əsr Ağsu şəhəri ilə bağlı elmi
Turizm Nazirinin birinci müavini kitablar, broşurlar buraxılıb, bir neçəsi bizdə də
vardır və ingilis dilində də nəşr olunub. Bunlar
Hörmətli Ənvər müəllim! abidənin tanıdılması nöqteyi-nəzərindən də çox
Hörmətli sədarət! əhəmiyyətlidir.
Əziz qonaqlar, əziz Ağsulular! Ağsu Respublikanın coğrafi baxımdan mərkəz
Qeyd edim ki, mən ilk dəfədir ki, Ağsu rayonlarından biridir. Bu gün bura turist axını o
şəhərindəyəm. Ağsunun həqiqətən də təbiəti, qədər böyük olmaya bilər. Mən hesab edirəm ki,
insanları, inkişafı, burada görülən işlər çox Ağsuda bu qazıntılara, qədim şəhərlərin mövcud
xoşdur. Mən buraya gələnə qədər deputatınız olmasına görə Ağsuya diqqət artacaq. Gələcəkdə
Ərəstun müəllimlə kiçik bir söhbət etdik. Bu turist axını ağsuluların özü üçün də fəxr olacaq
yer tarixən götürsək kiçik bir yer olub. Amma və bu, şəhərin həm iqtisadiyyat, həm də tarixi
indi respublikanın ən böyük şəhərlərindən üçün faydalı mənbə olacaqdır.
birinə çevrilib, şəhər statusu, şəhər görkəmi Bu gün konfransda xeyli xarici qonaq iştirak
alıb. Və çox yaxşı haldır ki, belə genişlənməklə, edir. Onların hər birinin də fikirləri, düşüncələri
müasirləşməklə, şəhər statusu almaqla bərabər, var. Onları bura gətirən bu qazıntılara, bu tar-
onun tarixi-mədəni irsinə də çox böyük diqqət ixi abidələrə olan maraqdır. Bu şəhərlə bağlı
yetirilir. Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası aparılan tədqiqatlar və araşdırmalar xarici qonağı
Konfransının Ağsuda keçirilməsi artıq özü onu cəlb edir. Mən inanıram ki, onların sayı daha
göstərir ki, bu regionda tarixi, maddi-mədəni da artacaqdır. Avrasiya zonası maddi-mədəni
irsimizə nə qədər diqqət yetirilir. Biz buraya abidələrlə, arxeoloji tapıntılarla zəngindir. Bu
gəlməmişdən qabaq orta əsr Ağsu şəhərində gün Cənab Prezidentimiz İlham Əliyev tarixi
aparılan arxeoloji qazıntılarla tanış olduq və irsimizə, mədəniyyətimizə böyük diqqət ye-
qeyd edim ki, bu, həqiqətən təəccüblüdür. tirir. Əgər müstəqillik dövrümüzdə bir müddət
Çünki bir çox yerlərdə, respublikanın bir çox biz tarixi abidələrin bərpası və abadlaşdırılması
rayonlarında arxeoloji qazıntlar aparılır. Məndə ilə məşğul idiksə, indi arxeoloji qazıntılarla və
olan məlumata görə 40 arxeoloji ekspedisiya tədqiqatlarla məşğul oluruq. Son illər Cənab Pre-
işləyir və qazıntılar aparırlar. Amma onların zidentimiz hansı regionda olur, orada aparılmış
çoxunda bu qədər böyük nəhəng, ətraflı və arxeoloji qazıntılar və dəyərli tarixi abidələrlə
əsaslı şəkildə işlər görülməmişdir. Çünki burada də maraqlanır. Ən yaxın vaxtlarda Qəbələ və
həm qazıntı işləri, həm də konservasiya işləri Tovuz rayonlarında olarkən Cənab Preziden-
aparılır, əlavə örtüklər qurulur ki, bu aparılan timiz arxeoloji qazıntılarla tanış olub və Tovuz
işlər hədər getməsin, yağış, yaxud qara və s. rayonundan döndükdən sonra xüsusi sərəncamla
məruz qalmasınlar. Bax, bütün bunlar göstərir Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutuna vəsait
ki, orada çalışan arxeoloji ekspedisiya bu işə nə ayırıb. Əminəm ki, Cənab Prezidentimizin bu
qədər önəm verir. Əsas da odur ki yerli orqanlar, sahəyə diqqəti Ağsuda aparılan işlərə də təkan
icra hakimiyyəti bu işə çox böyük diqqət yetirir, verəcək.
qayğı göstərir. Artıq biz orada olanda hiss etdik Bu gün Ağsuda elmi, araşdırmalar
ki, hər cığırı, hər daşı da qiymətləndirirlər. Bu o bayramıdır. Bizə bu arxeoloji qazıntılar və
deməkdir ki, işinin çoxluğuna, rayonun iqtisadi ekspedisiyanın Ağsuda olan imkanlı yerli
inkişafına baxmayaraq bu sahəyə də önəm verilir. insanlar tərəfindən dəstəkləndiyi haqqında
Mən hesab edirəm ki, bu da vacibdir və buna görə məlumat verildi. Bu doğrudan da böyük,
də dəyərli mədəniyyət və turizm nazirimiz Cənab eləcə də nadir haldır. Bu işlər böyük həcmli
Əbulfəs Qarayevin adından Ənvər müəllimə işlərdir və böyük vəsait tələb edir. İnanıram
təşəkkürümü bildirmək istəyirəm. Bu regionda ki, orada çalışan insanlar həqiqətən də fədakar
bu cür arxeoloji qazıntıların, ekspedisiyanın insanlardır, qızmar günəşin altında çalışan

6
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

zəhmətsevər insanlardır. Onlar bu qədər işlər Maisə Rəhimova

aparıb, yorulmayıblar və onu bugün davam
etdirmək, inkişaf etdirmək əzmindədirlər. Ümid AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya
edirəm ki, bu şəhər gələcəkdə beynəlxalq tur- İnstitutunun direktoru
izm baxımdan nümunəvi obyektə çevriləcək.
Mən sizin hamınıza, xüsusən də arxeoloji Hörmətli Ənvər müəllim! Əziz qonaqlar, əziz
ekspedisiyada çalışan insanların hər birinə Ağsulular, hörmətli xanımlar və cənablar!
dərin təşəkkürlərimi bildirirəm. İnanıram ki, İcazə versəydiniz öncə bura müxtəlif
burada aparılan arxeoloji qazıntılar beynəlxalq ölkələrdən gələn qonaqlarımızı salamlayım və
aləmdə Ağsunun adını yüksəklərə qaldıracaq. onlara “xoş gəlmisiniz” deyim. Alimlərin bir
Hamınıza uğurlar arzu edirəm. qismi Azərbaycanda olublar və təkrar bu ölkəyə
gəlmələri elm xadimlərinə və Azərbaycana olan
Ənvər Seyidəliyev hörmətlərinin sübutudur. Biz buna görə bütün
qonaqlarımıza minnətdarlığımızı bildiririk. Bu
Ağsu rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı konfransda sözsüz ki, bizim alimlərimiz əldə
etdiyi nailiyyətləri sizinlə birlikdə bölüşəcək.
Hörmətli qonaqlar! Biz minnətdarlıq hissi ilə Azərbaycan
Hörmətli xanımlar və cənablar! Respublikasının Prezidenti Cənab İlham Əliyevə
Əvvəla, hamınızı salamlayıram! öz diqqət və qayğısına görə təşəkkürümüzü
bildiririk. Onun arxeologiya elminə göstərdiyi
Bu gün Ağsuluların sevincinin həddi-hüdudu böyük diqqət əsasında arxeoloji qazıntılarımız
yoxdur. IV Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası genişlənib, onların arealı, sayı böyüyüb. Demək
Konfransı bu gün Ağsuda keçirilir. Konfransda olar ki, Azərbaycanın bütün regionlarında bu
dünyanın bir çox ölkələrinin nümayəndələri gün arxeoloji tədqiqat işləri aparılır. Və minlərlə
iştirak edir. Konfransda, həmçinin Azərbaycanda maddi-mədəni nümunələrini üzə çıxararaq bizim
fəaliyyət göstərən diplomatik korpusun tariximiz daha da qədimləşir və bu tədqiqatların
nümayəndələri iştirak edir. Mədəniyyət və Tur- əsasında deyə bilərik ki, Azərbaycan ən
izm nazirinin birinci müavini Vaqif müəllim, qədim insan məskənlərindən və sivilizasiya
Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun direk- mərkəzlərindən biridir. Hər il Azərbaycanın
toru Maisə xanım tədbirimizdə iştirak edirlər. arxeoloji xəritəsində bu tədqiqatlar nəticəsində
Konfransda eləcə də bizim hörmətli akademik onlarla yeni abidələr salınır. Demək olar ki,
Vəli müəllim, Azərbaycanın bu sahə ilə məşğul tapılan maddi-mədəniyyət nümunələri bizim
olan seçmə ziyalıları iştirak edir. Mən onların muzeylerimizin fondunu daha da zənginləşdirir.
hamısını ürəkdən salamlayıram. Konfrans- Elə Ağsunun özündə son zamanlar tapılan pul-
da xaricdən gələn qonaqlar da vardır ki, onlar lar bizim Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyimizə
artıq dünən Bakı şəhərində olublar. Biz günün təhvil verilmiş və onun qızıl fondunu daha da
birinci yarısında arxeoloji abidədə olduq. zənginləşdirmişdir. Cənab Prezidentin diqqətini
Abidə qonaqlarımızın çox xoşuna gəldi. Hətta biz bu il aprel ayının 12-sində Tovuz rayonunda
Mədəniyyət və Turizm nazirinin birinci müa- olarkən da gördük. O, bizim ən qədim, Neolit
vini Vaqif Əliyevin dediyinə görə, bu abidə dövrünə aid, e.ə. Vl minilliyin əvvəllərinə məxsus
Azərbaycandakı abidələrin ən gözəlidir. Belə ki, abidəmizdə olmuş və öz tövsiyələrini bildirmişdir.
orada böyük həcmli işlər görülüb. Burada olan Mən institutumuzun adından Prezidentə verdiyi
tapıntılar orta əsrlərdə insanların yaşayışından sərəncama görə minnətdarlığımı bildirirəm və
xəbər verir. orada demək olar konservasiya işləri başlanıb
Sözsüz ki, abidə ilə tanışlıqdan sonra digər və arxeoparkın qurulması yəqin ki, bu ilin so-
qonaqlar da öz sözünü deyəcək. Mən sonda bir nuna kimi başa çatacaq. Bu baxımdan Ağsu
daha hamınızı salamlayır və konfransın işinə Arxeoloji Ekspedisiyasının fəaliyyətini də
uğurlar arzulayıram. vurğulamaq istərdim. Çunki Ağsuda 3 ildən

7
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

artıqdır qazıntılar gedir, 2010-cu ildən başlanılıb. kollektivi adından hər birinizə xoş gəlmisiniz
Və bu 3 ildə çox böyük miqyasda işlər görülüb. deyim. Rusiya Federasiyasından, qardaş
Burda yüzlərlə maddi-mədəniyyət nümunələri Türkiyədən, uzaq İtaliyadan, Özbəkistan və
tapılıb, onlar sistemləşdirilərək sərgilər keçirilib. Gürcüstandan gəlmiş həmkarlarımızı burada
Ağsu tarixinə aid 3 kitab nəşr olunub. İnternet görmək çox xoşdur. Onları ürəkdən salamlayırıq.
saytları açılıb. Biz burada iki il bundan qa- Qonaqlarımız arasında xarici ölkələrin diploma-
baq olmuşduq və hazırda bir abidənin muzey tik korpusunun nümayəndələri vardır. Onları da
tikilişini görürük. Amma bu gün burada böyük salamlayıram. Mən Azərbaycan Respublikası
konservasiya işləri aparılıb. Buna görə də Mədəniyyət və Turizm Nazirinin birinci müa-
sözsüz ki, Ənvər müəllimin başçılığı ilə Ağsu vini, çox hörmətli Vaqif Əliyevi, çox hörmətli
rayonu icra hakimiyyətinin bütün kollektivinə, Millət vəkili Ərəstun Cavadovu və digər rəsmi
bütün iş adamlarına minnətdarıq. Məlumat qonaqlarımızı ürəkdən salamlayıram və biz hər
üçün bildirirəm ki, Arxeologiya və Etnoqrafiya birimiz çox yaxşı bilirik ki, Vaqif müəllimin,
İnstitutu Ağsu ekspedisiyasına vəsait ayırmır. Ərəstun müəllimin təmsil etdikləri strukturlar
Bu tədqiqatlar hamısı iş adamlarının təşəbbüsu Azərbaycanda tarixi-mədəni irsin qorunması,
ilə olunur. Bir də sizə bildirmək istəyirəm ki, bi- tədqiqi və təbliği istiqamətində nə dərəcədə
zim institutda və indi burada da xarici ölkələrdən faydalı işlər görürlər. Burada hörmətli Maisə
alimlərimiz arxeoloji ekpedisiyalarımızla birgə xanım başda olmaqla, Azərbaycan elminin çox
tədqiqatlar aparır. Biz ABŞ, Fransa, Almani- hörmətli nümayəndələri iştirak edir. Onları
ya, Yaponiya, Gürcüstan, Cənubi Koreya və ürəkdən salamlamaq istəyirəm. Mən Ağsu
Türkiyədən gələn alimlərlə birgə tədqiqat işləri rayon rəhbərliyini başda Ənvər müəllim ol-
aparırıq. Bu da Azərbaycan arxeologiyasının maqla ürəkdən salamlayıram. Ağsu arxe-
dunya miqyasına çıxması üçün şərait yaradır. oloji ekspedisiyası rəhbərliyi adından bu-
AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun rada aparılan konservasiya və bərpa işlərində
işlərindən çox danışmaq olar. Lakin mən hər zaman yanımızda olan insanlara ürəkdən
fikirləşirəm ki, biz daha çox prespektivləri və minnətdarlığımı bildirmək istəyirəm. Mən
planları danışsaq yaxşı olar. bugünkü tədbirdə iştirak edən və hər zaman bi-
Əziz Ağsulular, əziz qonaqlar bu günkü zim işlərimizi təbliğ edən media nümayəndələrini
konfrans böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çunki bu salamlayıram və onlara da “xoş gəlmisiniz”
konfransda alimlərimiz bir-biri ilə öz fikirlərini deyirəm.
bölüşəcəklər, sonra biz burda dinlənilən
məruzələrdən, çıxışlardan bəhrələnəcəyik. Ona Hörmətli qonaqlar! Əziz həmkarlar!
görə bu konfrans böyük əhəmiyyət kəsb edir. Razılıq hissi ilə deməliyəm ki, Azərbaycanda
Mən bu konfransın işində uğurlar arzulayıram tarixi-mədəni irsin qorunmasına, tədqiqi və
və hamınıza, burada iştirak edənlərə diqqətə təbliği işinə hərtərəfli dövlət qayğısı mövcud-
görə təşəkkür edirəm. Fürsətdən istifadə dur. Möhtərəm Cənab Prezidentimiz İlham
edib bir daha Ağsu rayon rəhbərliyinin bütün Əliyev artıq neçə illərdir ki, büdcədə nəzərdə
kollektivinə, Ənvər müəllim başda olmaqla icra tutulmuş vəsaitdən əlavə olaraq arxeoloji
hakimiyyətinin kollektivinə öz təşəkkürümü abidələrin tədqiqi üçün prezidentin ehtiyat fon-
bildirirəm. Çox sağ olun. dundan milyonlarla manat vəsait ayırır. Heydər
Əliyev Fondunun prezidenti YUNESKO-nun
xoşməramlı səfiri, millət vəkili Mehriban xanım
Qafar Cəbiyev Əliyevanın şəxsi diqqət və qayğısı sayəsində
Azərbaycanda tarixi-mədəni irsin tədqiqi və
Ağsu arxeoloji ekspedisiyasının rəisi təbliği sahəsində həqiqətən çox böyük miqyaslı
işlər görülməkdədir. Bütün bunların nəticəsidir
Hörmətli xanımlar və cənablar! Əziz qonaqlar! ki, Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatların miqyası
İcazə verin Ağsu arxeoloji ekspedisiyasının ilbəil artmaqdadır. Hazırda Azərbaycan Milli

8
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etno- kanalzasiya şəbəkəsi ilə bağlı qurğular, digər
qrafiya İnstitutunun Respublikanın müxtəlif yardımçı binalar aşkara çıxarıldı. Və nəhayət,
rayonlarında 40-dan artıq ekspedisiyası işləyir sonuncu olaraq şəhərin və hətta xanlığın ən
ki, həmin ekspedisiyalar da elmimizə, tariximizə boyük ərzaq anbarı olan buzxana aşkar elədik ki,
çox sanballı töhfələr bəxş edib. Mən qısa olaraq həmin anbarın uzunluğu 30, eni 8 m-dir. Bu, yer
Ağsu arxeoloji ekspedisiyası və orta əsr Ağsu səthindən təxminən 8 metr dərinlikdə tikilmiş
abidəsi haqqında məlumat vermək istəyirəm. möhtəşəm bir tikilidir. Orada tədqiqatlar davam
Ağsu abidəsi, yəni hazırda ərazisində olduğumuz etdirilərkən Holland dukatlarından ibarət dəfinə
şəhər 1735-ci ildə Nadir şahın əmri ilə salınmış aşkar elədik. Dəfinədə 37 ədəd qızıl pul var idi.
bir müsəlman şəhəridir. Şəhərin ərazisi 40 ha-dır. Qızıl sikkələrin ilkin kəsilən nümunəsi 1781-ci
Burada intensiv şəhər həyatı 1735-ci ildən 1806- ilə, sonuncu nümunələri isə 1800-cü ilə aiddir.
cı ilə qədər mövcud olub. Şəhər faktiki olaraq 70 Qızıl dukatlardan ibarət dəfinədən bir neçə gün
il ərzində Şirvanın rəsmi paytaxtı olub. Burada sonra həmin ərazidə Azərbaycan xanlıqlarının
ilkin olaraq 1983-cü ildə kəşfiyyat xarakterli pulları olan gümüş sikkələrdən ibarət daha bir
işlər aparılıb, 2010-cu ildən etibarən isə MİRAS dəfinə və digər qiymətli tapıntılar aşkar çıxarıldı.
İctimai Birliyinin təşəbbüsü və maliyyə dəstəyi ilə Bütün bunlar onu deməyə imkan verir ki,
AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Ağsu XVIII əsrdə Azərbaycanın çox böyük
ekspedisiyası fəaliyyət göstərməkdədir. Hazırda sənətkarlıq və ticarət mərkəzlərindən biri olub.
gördüyünüz bu üstü örtülmüş ərazilər içərisində Ağsunun Azərbaycanın digər şəhərləri ilə,
ilkin olaraq 3-cü sahə adlandırdığımız sahə tədqiq habelə Avropa və Asiyanın ticarət və mədəniyyət
olunub. Bu ərazidə ilk dəfə olaraq sənətkarlıq mərkəzləri ilə sıx əlaqələləri mövcud olubdur.
emalatxanaları, yəni, misgərlik emalatxanası, Ağsu arxeoloji ekspedisiyası maliyyə
dəmirçi emalatxanası, sümük işləmə ilə məşğul baxımından sırf yerli insanların, iş adamlarının və
olan ustanın emalatxanası, tikiş sexi və boyaq xeyriyyəçi insanların vəsaitləri hesabına burada
emalatxanasının qalıqları aşkar olunub. Burada iş görür. Bu nümunə onu göstərir ki, Azərbaycan
şəhərin çörək və bişinti məmulatları istehsalı və dövlətinin imkanları hesabına görülən geniş
satışı ilə məşğul olan mərkəzini aşkar etmişik ki, miqyaslı işlərlə yanaşı, ayrı-ayrı imkanlı insan-
onlardan da hər biri daha çox məhz bazar üçün lar, xeyriyyəçi insanlar da artıq tarixi-mədəni
məhsul istehsal edirdi. Tək bir təndirin ətrafında, irsə üz tutublar və ona qayğı nümayiş etdirirlər.
daşların altında 120 ədəd sikkə tapmışıq. Başqa
sözlə, çörəkçi çörəyi satdıqdan sonra pulları Əziz dostlar!
oradakı, daşların altına yığıb və qəflətən baş Dünya sürətlə qloballaşır. Qloballaşmanın
verən hadisə nəticəsində o şəhəri tərk edib, şübhəsiz qazanc gətirdiyi, həm də itkilərə
pullar isə orada qalıb. Tədqiq etdiyimiz digər məruz qoyduğu, ziddiyyətli məqamları var.
sahədə ilkin məqsəd qala divarlarını öyrənmək Qloballaşma o zaman bizim üçün daha çox
idi. Biz isə daha da irəli gedərək şəhərin su xeyirli olacaq ki, hər birimiz tarixi-mədəni ir-
təchizatı və kanalizasiya şəbəkəsi ilə bağlı çox simizi qoruyaq, onu öyrənək, onu tədqiq edək.
maralı tapıntlar aşkar etdik. Daha sonra şəhərin Bu mədəni irs xalqları, burada iştirak edən ölkə
hamam kompleksi aşkara çıxarıldı. Sonra çox xalqlarının nümayəndələrini bir-birinə daha
dəbdəbəli şəkildə bəzədilmiş otaq-ev aşkar olun- çox yaxınlaşdırır, qovuşdurur, əbədi, əzəli, in-
du ki, onun divarları yapma bəzəklərlə bəzədilmş, sani və bəşəri dəyərlərə xidmət etməyə səsləyir.
qarşısında çarhovuz, geniş olmayan meydan Mən sizin vaxtınızı çox almaq istəmirəm. Sonda
və s. aşkar olunmuşdur. Daha sonra 5-ci sahə hamınıza minnətdarlığımı bildirmək istəyirəm.
adlandırdığımız aşağıdakı ərazidə tədqiqatlara Ümid edirəm ki, XXI əsrdən XVIII əsr abu-
başladıq. Orada 56 sütundan ibarət Cümə havasına düşərək, bu ab-havanı hiss etmək
məscidininin qalıqları aşkara çıxardıq. Cümə imkanınız olacaq.Bunun üçün mən sizi tədqiq
məscidinin ətrafında geniş bir ərazidə yaşayış olunmuş obyektlərə baxış keçirməyə dəvət
kompleksi, yəni, evlər, həyətlər, su təchizatı və edirəm. Diqqətinizə görə çox sağ olun!

9
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Vəli Əliyev Amma inanıram ki, bu cür qazıntılar, tapıntılar

sayəsində Ağsuya gələcəkdə maraq artacaqdır.
AMEA-nın müxbir üzvü Bu mədəniyyətin ortaya çıxarılması Ağsulular
üçün böyük bir hadisədir. Və gələcəkdə bu
Hörmətli Ənvər müəllim, Hörmətli Sədarət, artıq Ağsunun mədəniyyətinə, Ağsunun
əziz qonaqlar və Ağsulular! iqtisadiyyatına da böyük köməklik göstərəcəkdir.
Mən ilk dəfədir Ağsu şəhərindəyəm və bura- Artıq qeyd olunduğu kimi bugünkü konfransda
da həqiqətən də onun təbiətinə, onun insanlarına, xeyli xarici qonaq iştirak edir. Əlbəttə ki, onların
görülən işlərə, Ağsunun inkişafına çox sevindim. da öz fikirləri, öz rəyləri vardır və onların öz
Burada mən gələnə qədər Ərəstun müəllimlə yerlərində, öz vətənlərində çatdırılacaqdır. Bura-
belə bir kiçik söhbət etdik. Ağsu doğurdan da ya onları gətirən tarixi abidələrə olan maraqdır.
balaca bir yer olub, yəni tarixən belə götürsək. Əgər siz görsəydiniz ki, dünyanın başqa
Amma bugün Respublikanın həqiqətən də böyük yerlərində olan nəsə burda da var, sizin marağınız
şəhərinə çevrilib, şəhər statusu, şəhər görkəmi olmazdı. Əgər bu zonanı götürsək, həqiqətən də
alıb. Və bu böyük bir haldır ki, onun şəhər sta- Avrasiya regionu tarixi abidələrlə, maddi-mənəvi
tusu, şəhər görkəmi almasından başqa tarixi- sərvətlərlə zəngindir və bunu bizim arxeoloqlar
mədəni irsinə də diqqət yetirilir. Bugün bu gözəl çox gözəl bilir. Bildiyiniz kimi, Ağsuda xüsusi
konfransın IV Beynəlxalq Avrasiya Arxeologi- pullar tapıldı və bu pullar Azərbaycan Milli Tarixi
ya Konfransının Ağsuda keçirilməsi artıq özü Muzeyinin eksponatlarını xeyli zənginləşdirdi.
göstərir ki, bu regionda tarixə, maddi-mədəni Gələcəkdə də bu işlər davam edəcəkdir. Bugün
irsimizə nə qədər böyük diqqət yetirilir. Biz bura- Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Cənab
ya gəlməmişdən qabaq Orta Əsr Ağsu Şəhəri, İlham Əliyev ümumən mədəniyyətimizə, tarixi-
yəni həmin o arxeoloji qazıntılarla tanış olduq mədəni irsimizə böyük diqqət ayırır. Əgər biz
və bu həqiqətən də çox təəccübedicidir. Çünki bir müddət arxeoloji, tarixi abidələrimizin
bir çox yerlərdə arxeoloji qazıntılar aparılır. bərpası, abadlaşdırılması ilə məşğul idiksə,
Məndə olan məlumata görə Respublikamızın son dövrlər arxeoloji qazıntılara diqqət ayrılır,
bir çox yerlərində 40-a yaxın arxeoloji ekspe- qayğı göstərilir. Son dövrlərdə cənab Prezi-
disiya aparılır. O qazıntılarda biz olmuşuq və bu dent hansı rayona ziyarət edirsə, oradakı tarixi
qədər böyük, nəhəng, əsaslı işlər aparılmayıb. abidəni də ziyarət edir. Mənim yadımdadır, son
Burada qazıntı işləri, elmi işlər, konservasiya zamanlarda Tovuza və Qəbələyə ziyarət etdi
işləri aparılır. Örtüklər salınır, yəni bu işlərdən və qayıdan kimi xüsusi sərəncamla bu sahəyə
görünür ki, Ağsu ekspedisiyası bu işə nə qədər böyük vəsait ayırdı. Mən sözümü çox uzatmaq
önəm verir. Əsas da odur ki, yerli icra orqanları, istəmirəm. Bugün Ağsuda böyük bir bayramdır,
İcra hakimiyyəti bu işə diqqət yetirir, qayğı araşdırmalar bayramdır, arxeoloji bir bayramdır.
göstərir. Yəni ki, nə qədər çox işin olmasına Doğurdan da bu bayramın da kökündə bayaq
baxmayaraq tariximizə, mədəni irsimizə diqqət qeyd etdiyim kimi, Orta əsr Ağsu şəhəri dayanır.
ayrılır. Regionda bu cür arxeoloji qazıntıların, Yenə qeyd etmək istəyirəm ki, biz bugün orada
arxeoloji ekspedisiyaların aparılması regionun ekskursiyada olarkən belə bir məlumat aldıq ki,
özünün də inkişafına təkan verir. Və regionların burada yerli əhali, imkanlı insanlar, şirkətlər
özünü də tanıdır. Orta Əsr Ağsu şəhəri ilə bağlı maddi yardım göstərib, yəni ki burada dövlət
nə qədər elmi tədqiqatlar aparılıb, nə qədər ki- tərəfindən o qədər də böyük vəsait ayrılmayıb.
tablar buraxılıbdır, o kitablardan bizdə də var, nə Bu ümumiyyətlə, doğurdan da böyük bir haldır.
qədər nəfis buraxılıbdır. Artıq ingilis dilində də Adətən imkanlı insanlar, iş adamları arxeoloji
buraxılır. Bu regionun tanınması üçün nə qədər qazıntılara pul qoymayıb, əsasən gəlir gələn
əhəmiyyət kəsb edir. sahələri maliyyələşdirirlər. Bu, böyük bir işdir,
Ağsu Respublikanın demək olar ki, mərkəzi bu böyük bir vəsait tələb edir, həqiqətən də ora-
rayonlarından biridir və əlbəttə ola bilsin ki da işləyən insanlar fədakar insanlardır, fanatik
bugün bura turist axını o qədər də böyük deyil. insanlardır, zəhmətsevən insanlardır, çünki bu

10
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

insanlar günün istisində, günün altında işləyiblər Ben 1-2 söz de söylemek istiyorum. Avrasya
və yorulmayıblar, hələ də əzmkarlıqla işlərinə da- dediğimiz coğrafya nereden bakarsak Baltik den-
vam edirlər. Burada insanlar təmannasız kömək izinden Büyük okyanusa uzanan bir coğrafya.
edirlər, mən fikirləşirəm ki doğurdan da onlar bu Burada türk dilli halklar, slavik halklar, çinliler
torpağın suyunu, çörəyini yeyiblər. Mən sizin bulunmaktadır ve özellikle bağımsız olduktan
hamınıza, xüsusən də arxeologiya sahəsində sonrakı dönemlerde ülkeler geleceklerini bul-
çalışanların hər birinə öz dərin minnətdarlığımı, mak için kendi geçmişlerine yöneliyorlar. Ve
təşəkkürümü bildirirəm. Zəhməti olan hər kəsə, tabii arkeoloji kazılara, kültürün ve medeniyetin
ona münasibəti olan hər kəsə öz təşəkkürümü köklerine ulaşıyorlar. Gördüğümüz kadarıyla
bildirmək istəyirəm və inanıram ki, burada bugün Aksu şehri bir kültür ve medeniyet şehri.
aparılan arxeoloji qazıntılar Ağsunun adını Bir yerden başlamak gerekir, tarihi keşf etmek
beynəlxalq aləmdə yüksəklərə qaldıracaq. gerekir, derinlere inmek ve geleceğini, insanların
Hamınıza uğurlar arzulayıram. geleceğini yeniden kurmak gerekir. Bu anlamda
bu dünya nüfusunun nerdeyse 75/100 nüfu-
Bayram Bayraktar sunu barındıran bu coğrafyanın zengin kültür
kaynaklarını keşf etmek adına burada toplanan
İzmir Dokuz Eylül Universitesi Bölüm Başkanı 4. kongrenin, bunu düzenleyenleri, katılanları,
bunun için organizasyon yapanları ve gelecek-
Saygıdeğer konuklar, 4. Avrasiya Uluslararası te de devam etdirmek adına kültür adamlarını
Sempozyumunun bu toplantısında hepinizi saygı başarılı sempozyumlar için, başarılı bildiriler
ile selamlıyorum. Bana gençler 3 dakikalık bir için, sunumlar için katkılarından dolayı hepsini
süre vermişler, aslında ben konuşmayı çok sev- kutluyorum. Saygılar sunuyorum, teşekkürler.
en birisiyim. Özellikle Azerbaycanda olduğunu
hissedince azerbaycanlılar da, Azerbaycanlı Ernesto Borrelli
kardeşlerimiz de konuşmayı severler. Bilim,
kültür-medeniyet olunca da gerçekten çok şeyi Ali Restavrasiya Mərkəzi, İtaliya
söylemek gerekir. Az önce çocukları, balaları
dinledim. Azerbaycanın bugününü ve geleceğini Xanımlar və cənablar!
gördüm. Şöyle bir söz var “el mi yaman, bey mi Hörmətli qonaqlar!
yaman, illaki el yaman” deye. Bu yamanı iyi an- Burada olmağımdan və bu möhtəşəm
lamda, akıllı ve zeki anlamda değerlendirmek tədbir- IV Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası
gerekiyor. O nedenledir ki, El-in 3 anlamı var, Konfransında iştirak etməkdən böyük
halk mı güçlü, memleketi, ülkeyi yönetenleri məmnunluq duyuram. İlk növbədə Azərbaycan
mi güçlü, illaki el yaman-halk güçlü, yani halk Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə
evlatlarına sahib çıkarsa, kültürleşme seviyesini və MİRAS İctimai Birliyinə məni bu konfransa
yükseltirse mutlaka medeniyeti de yükselmiş dəvət etdiklərinə görə minnətdarlıq edirəm. Bu
olacaktır. Bir hal, eskiden bir söz söylemek is- mənim sizin arxeologiya, tarix elminiz və mil-
terim, eskiden bir örnek verirsek, annelerimiz, li ənənələrinizi öyrənmək və yaxından bələd
babalarımız sütü saklarken sütün ömrü 1-2 olmağım baxımından çox gözəl şansdır. Bu,
gün davam edermiş, sonra zamanla yoğurt eyni zamanda sizlərlə təcrübə və biliklərimi
bulunmuş, sonra peynir bulunmuş, sütün ömrü bölüşmək üçün uğurlu imkandır. Artıq
1 aya, 2 aya, 3 aya “büyümüş”. Kültürümüzü məlumatınız vardır ki, 2014-cü ildə YOCO-
de evrensel kültür metodolojileri ile, üniver- CU- Mədəni İrsin Konservasiyasında Gənclər
sitelerimizle, yetişdirdiğiniz çocuklarla yeniden konfransı Azərbaycanda keçiriləcək. Birinci
yorumladığımızda sadece Azerbaycan kültürünü konfrans İtaliyada keçirilmişdi və 2014-cü ildə
yükseltmiş olmayacağız, aynı zamanda bölge bu konfransın sizin ölkənizdə təşkil olunması
kültürünü yükseltmiş olacağız. Aynı zamanda sizinlə əməkdaşlığımızın möhkəmləndirilməsi
Avrasyanın da kültürünü yükseltmiş olacağız. üçün yeni bir addım olacaqdır. Yenidən sizinlə

11
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

görüşməkdən sevinc duyaram. Hamınıza uyğun hazırlanıb. Bu tarixi abidədə apardığınız

təşəkkürümü bildirirəm. işlərə və bizə onu görmək imkanı yaratdığınıza
görə sizə konfransın bütün iştirakçıları adından,
eləcə də hələ gələcəkdə buranı gəlib görən
Ernesto Borrelli alimlər adından minnətdarlığımızı bildiririk.
Hamınıza təşəkkür edirəm. Çox sağ olun!
Italian Central Institute for Restoration, Italy
Ladies and gentlemen! Siraceddin Şahin
Distinguished guests!
İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi Müdürü
I am very honoured to be here and participat-
ing in a great event-IV International Congress of Sayın konuklar, bugün Ağsuda dördüncüsü
Eurasian Archaeology. düzenlenen Avrasiya Arkeoloji Kongresine hoş
I would like first to thank to Minister of Cul- geldiniz. Bu kongreni düzenleyen başda Azer-
ture and Tourism of Azerbaijan and MIRAS So- baycan Kültür ve Turizm Bakanlığı yetkilileri
cial Organization for the invitation. It is great op- ile İzmir Dokuz Eylül Universitesi dosenti Sayın
portunity for me to share and to better know your Semih Güneriye teşekkür ederim. Biliyorsunuz
archaeology, your history and your tradition. biraz önce beraber Ağsu arkeoloji kalıntılarını
And also it is an opportunity to share my expe- gezdik, çok etkilendik. Çünkü burada yapılan
rience and knowledge with most of you. Also I çalışma “restorasyon” için, özellikle de üst
would like to mention that most of you know that örtüsünün yapılması beni son derece etkiledi
next event of YOCOCU-Youth in Conservation ve bana göre bu Ağsu arkeoloji kalıntılarında
of Cultural Heritage will be arranged in Azerbai- yapılan bu çalışma diger arkeoloji çalışmalar
jan by MIRAS. The first meeting was organized için bir örnek teşkil etmelidir. Ülkemizde de yani
in Italy and in 2014 this will be another oppor- Türkiyede de özellikle bu yıl yani, 2012 yılında
tunity to collaborate again with you. This will Kültür ve Turizm bakanlığının “bünyesinde”
be certainly my pleasure to be here next time. yaklaşık 300 tane arkeoloji kazı yapılmaktadır.
Thank you. Bu kazıların nerdeyse yarısını yabancılar
yapmaktadır. Burada eserler hem “restorasyon”
yapılmakda ve özellikle kışın yağmurdan, kardan
Ludmila Sokolova koruması için üst örtüleri yapılmaktadır. Bugün
burada toplanmamızı sağlayan başda Azerbay-
Rusiya Federasiyası Arxeologiya can Kültür ve Turizm Bakanlığı yetkililerine ve
İnstitutunun əməkdaşı Dokuz Eylül Universitesi dosenti Sayın Semih
Güneriye teşekkür eder, saygılarımı sunarım.
Hörmətli qonaqlar!
Mən çıxış nitqi hazırlamamışdım. Bu mənim Fariz Xəlilli
üçün gözlənilməz oldu. Azərbaycana, Ağsuya
gəlməzdən qabaq qərara gəldik ki, internetdə bu Miras Mədəni İrsin Öyrənilməsinə
yerə, abidəyə baxaq. Amma həyatda gördüyümüz Kömək İctimai Birliyinin sədri
bizdə güclü təəssüratlar oyatdı və mən arxeoloq
kimi onun arxeoloji tərəfindən danışacağam. Hörmətli Vaqif müəllim, Maisə xanım,
Yalniz biz arxeoloqlar ekspedisiyanın, bu Ənvər müəllim, Ərəstun müəllim!
həcmdə görülmüş işlərin necə baş verdiyini Hörmətli xaricdən gələn qonaqlarımız, elm
bilirik. Siz bunun həm arxeoloji, həm də turis- böyüklərimiz, ağsulular!
tik abidə olması üçün əlinizdən gələni etməyə Dünyanın müxtəlif ölkələrindən arxeoloqlar,
çalışmısınız. Biz bunu qiymətləndirməyə tarixçilər, etnoqraflar, sənətşünaslar, memar-
bilmərik. Abidə ən yüksək dünya standartlarına lar bu gün Ağsuda toplaşmışlar. IV Beynəlxalq

12
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Avrasiya Arxeologiyası Konfransının (ICEA) müəllim, Maisə xanım, Ənvər müəllim, Ərəstun
Azərbaycanda, Ağsuda keçirilməsi əlamətdar müəllim olmaqla bütün buraya gəlmiş qonaqlara,
hadisədir. Türkiyə Cümhuriyyətinin Dəmirçi Türk-İslam Əsərləri Muzeyinin direktoru
şəhərində (Manisa ilinin mərkəzidir), hansı Siraceddin Şahinə, İstanbul Arxeologiya Muzey-
ki, Ağsu kimi kiçik bir şəhər idi, keçirilən inin direktoru Zeynep Kızıltana, Konya Mövla-
III Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası na Muzeyinin direktor müavini Naci Bakırcıya
Konfransında onun 4-cüsünün Ağsuda təşkil və Ernesto Borrelliyə təşəkürümüzü bildiririk.
olunması qərara alınmışdır. Mən başda Semih Bu cür elm xadimlərinin burada olmasına və
Güneri olmaqla, ICEA-nın bütün üzvlərinə onların hamısına dəstəklərinə görə öz dərin
bu işə dəstək verdiklərinə görə minnətdarlıq minnətdarlığımı bildirirəm. Xüsusi təşəkkürüm
edirəm. MİRAS İctimai Birliyi olaraq, artıq say- burada əziyyəti olan, bu məsələnin ortaya
ca 4-cü beynəlxalq konfransın tərəfdaşıyıq. Türk çıxması üçün bizə həm maddi, həm mənəvi
dünyası, Avrasiya regionu, Avropa şərq əlaqələri, dəstək vermiş diqqətcil və alicənab Mikayıl
mədəniyyətlərarası dialoq tədqiqatları müasir müəllimədir. Eyni zamanda xüsusi təşəkkürüm
Azərbaycan elminin prioritet sahələrindəndir. Prezidentimizədir ki, onun regionların sosial-
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Cənab iqtisadi inkişafı haqqında sərəncamı və mədəni
İlham Əliyevin və birinci xanım Mehriban irsimizə olan diqqəti çox təqdirəlayiqdir. Bir
Əliyevanın bu sahədəki təşəbbüslərini, ictimai daha təşəkkürlər!
fəallığın artmasını, elm adamları, xüsusilə, gənc
elm adamları olaraq dəstəkləyirik. Burada Cənab
Ernesto Borrelli çıxış etdi. YOCOCU-Mədəni
İrsin Konservasiyasında Gənclər konfransının
Azərbaycanda keçirilməsi, yəni sonuncu kon-
frans, onların da 3-cüsü Belçikanın Antver-
pen şəhərində olmuşdu, onun da 4-cüsünün
Azərbaycanda keçirilməsi qərara alınıb. Ora-
da da Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin
nümayəndəsi iştirak edirdi. Ernesto Borrelli
həmin konfransın təşkilatçılarındandır. Qərara
alınmışdı ki, o, Azərbaycanda keçirilsin. Bu
məsələdə Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət
və Turizm Nazirliyinin dəstəyini hiss edirik.
2014-cü ilin may ayında onun da Azərbaycanda
keçirilməsi baş tutacaqdır, xüsusən orada kon-
servasiya ilə məşğul olan gənc alimlər çıxış
edir. Mən bildirim ki, bu yaxınlarda Milanda
digər bir konfransın tərəfdaşı idik. Milan Po-
litexnik Universitetindən sevindirici xəbər aldıq.
Çox maraqlıdır ki, Universitetin 2 magistrantı
orta əsr Ağsu şəhəri haqqında dissertasiya işi
yazır. Yəni bir arxeoloji abidə haqqında, onun
qorunması, konservasiyası haqqında, söhbət
onun reallaşdırılmasından getməsə də, onun
haqqında elmi əsərlərin ortaya qoyulması hes-
ab edirəm ki, Azərbaycan Respublikasının,
onun elmi ictimaiyyətinin uğurudur və buna
çox sevinirik. Biz dəstək verdiyinə görə bü-
tün buradakı insanların hamısına, başda Vaqif

13
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

14
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVİ’NDE AZERBAYCAN

DOKUMALARINA DAİR BAZI BELGELER

SOME DOCUMENTS ABOUT AZERBAIJAN WEAVINGS IN PRIME

MINISTRY OTTOMAN ARCHIVE
Ahmet AYTAÇ
Selçuk University, Konya, Turkey

ÖZET Azərbaycanda toxuculuq ənənəsi ilə əlaqəli Baş

Osmanlı Devleti’nde de önemli olan el dokumaları, nazirlik Osmanlı Arxivində çoxlu sayda sənəd vardır.
insanlığın yaratılıştan bu yana kullandığı vazgeçilmez Osmanlı dövründə Azərbaycan xalçacılığı və Osmanlı
ürünlerdir. Dokuma ürünler ise Osmanlı toplumunda ilə xalça münasibətləri, bəzi arxiv materialları
amaç ve inanç bütünlüğünden ziyade, geleneksel haqqında məlumat veriləcək.
ölçülere dayalı evrensel dengeyi sağlamaktaydı.
Azerbaycan’da da dokumacılığın tarihi çok GİRİŞ
eskilere dayanmaktadır. Özellikle Osmanlının son Arşiv kelimesinin kökü ise eski Yunanca arkheion
dönemlerinde Azerbaycan’da dokumacılık geleneği kelimesinin Latince’de belediye sarayı, resmi daire
ile alakalı Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde çok sayıda anlamı taşıyan, hali olan archivumdur1. Arşiv ve
belge vardır. arşivcilik sosyolojik, ekonomik, tarihi ve kültürel
Konunun bildiri ile sınırlı olmasından dolayı, Osmanlı konularda araştırma yapanlara ya da kanuni hak
döneminde Azerbaycan halıcılığı ve Osmanlı ile arayanların vazgeçilmezidir2. Arşivler adeta milletlerin
halı münasebetleri hakkında bazı arşiv materyalleri bir nevi hafızasıdır. Çünkü toplumların geçmişleri,
hakkında bilgi verilecektir. buralarda saklanan belgelerle sağlıklı biçimde ortaya
konur3.
SUMMARY Osmanlı Devleti’nde de önemli olan el dokumaları,
Hand-wovens, which was important in Ottoman insanlığın yaratılıştan bu yana kullandığı vazgeçilmez
Empire, are indispensable products that is used by ürünlerdir. Örtünme ve örtme, insanlığın hep en önemli
humanity since creation. Woven products provided ihtiyaçlarından biri olmuştur. Bu ihtiyaç günümüzde
universal balance based on traditional measurements oldukça büyük bir sektör olan tekstil endüstrisini
rather than the integrity of purpose and belief in meydana getirmiştir. Tekstil süsleme sanatlarının
Ottoman society. temelini ise dokuma sanatları oluşturur.
Weaving history in Azerbaijan is based on very old Ortadoğu ve Balkanlarda asırlarca hüküm süren
history. Especially the last period of the Ottoman Osmanlı İmparatorluğu’nda, devletin ilk devirlerinden
Empire, there are many documents related on the başlayarak, resmi evraklar, ehemmiyet derecesine
tradition of weaving in Azerbaijan in the Prime bakılmaksızın kese, torba ve sandıklarda belli usul ve
Ministry Ottoman Archives. düzenlere göre büyük bir titizlikle saklanmıştır4.
Because of the issue is limited by decleration, will Dokuma ürünler ise Osmanlı toplumunda amaç ve
be given some information archival materials about inanç bütünlüğünden ziyade, geleneksel ölçülere
Azerbaijan carpets and relations Ottoman with carpet. dayalı evrensel dengeyi sağlamaktaydı. Çarşı, pazar
ve han gibi yerlerdeki dokuma üretim, ticaret ve
XÜLASƏ zanaat işleri, Fütüvetnameler, Narh ve Ehli Hiref
Osmanlı Dövlətində də əhəmiyyətli olan əl defterlerindeki kayıtlara göre yapılırdı. Örneğin, bir
toxumaları, insanlıq yaradıldıqdan bəri istifadədə dokumacı çırağı 1001 gün çalıştıktan sonra kalfa
imtina edilməz məhsullardır. Toxuculuq məhsulları isə olabilirdi5. Ustaların, sanatçıların tezgâhı palet,
Osmanlı cəmiyyətində məqsəd və inanc bütövlüyünə, 1 http://tr.wikipedia.org/wiki/Ar%C5%9Fiv,01.07.2008.
ənənəvi ölçülərə əsaslanan universal tarazlığı təmin 2 AREN, Tülin, Arşiv Problemleri ve Arşivcilik, Ankara, 1976, s. 13.
etməkdə idi. Azərbaycanda toxuculuq çox qədim 3 GÖYÜNÇ, Nejat, “Türk Kültür Tarihi Bakımından Arşivlerimizin Öne-
mi”, Belleten, XXXVII/147, Temmuz 1973, s. 305 - 319.
tarixə əsaslanır. Xüsusilə, Osmanlının son dövrlərində 4 http://tr.wikipedia.org/wiki/Ar%C5%9Fiv, 01.107.2008.
5 UĞURLU, Aydın, “Osmanlı Dönemi Dokuma Ürünlerinde Çeşit

15
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

düğümleri fırça gibi kullanarak düşünce heyecan, dönemde ortaya çıkan Tebriz halı ekolünün, sadece
sevinç, hüzün vb. gibi duygularını estetize ederek Azerbaycan halıcılığını değil, tüm yakın Doğu halı
yansıttığı, bazı mesajlar aktardığı bu halılar Anadolu ve sanatını etkilediği şüphesizdir12. XVI.-XVII. yüzyıllar,
çevresi Türk halı sanatının çeşitli dönemlerde Konya Azerbaycan tekstil sanatının “altın devri”dir13.
ve dışında yapılmış çok sayıda örneği bulunduğunu El dokumaları tarihi ve kültürü, sosyal bilimcilerce
ortaya koymaktadır6. yeterli düzeyde araştırılmış değildir. Özellikle konu,
Halı ustalarının isimlerini gösteren arşiv kayıtlarında araştırmacılar ya da halk bilimciler tarafından genelde
da XV. yüzyıldan itibaren halıcılığı çok ileri düzeyde desen özellikleri bakımından veya bir şehir-bölge esas
olduğu ve çok sayıda usta çalıştırıldığı bilinmektedir7. alınarak değerlendirilmiştir. Karşılaştırma tekniği
Azerbaycan’da dokumacılığın tarihi ise Neolitik kullanılarak, kültür tarihi bakımından yeterince ele
çağa kadar uzanır. Nahçıvan bölgesindeki Kültepe alınmamıştır. Bu alanda yapılan çalışmalar genellikle
kazılarını sürdüren ekibin başkanı O. Habibullayev’in yörede ya da müzede dokumaların teknik, desen,
düşüncesine göre, artık Neolitik Çağda Azerbaycan’da vb. yönlerden incelenmesi temeline dayalı alan
kaba yün kumaşların dokunduğu dokuma tezgâhları çalışmalarıdır. Osmanlı dönemi halı kilim ve kumaşları
mevcuttur (M.Ö. 5.- 4. bin)8. Taberi, Arap istilacılarının bu bakış açısıyla genellikle eser üzerinde yapılan
Azerbaycan’a saldırısını tasvir ederken, ülkenin incelemelere dayalı çalışmalardan ibarettir14. Aynı
kuzey-doğusunda (Şirvan-Derbent) çok yüksek kaliteli Oğuz boyundan gelen Azerbaycan’ın dokumalarıyla
halılar dokunduğunu da belirtmiştir. Diğer Arap alakalı olarak da Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bir
tarihçisi Mukaddesi (10. yy), Berde şehrini anlatırken, kısım evrak vardır.
burada dokunan halıların eşsiz olduğunu yazmıştır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde yer alan belgelerin
“Hüdud el-Âlem” adlı eserde (10. yy), Azerbaycan’ın tamamı Osmanlı Türkçesi ile yazılmıştır. Çalışmanın
şehirlerinin coğrafi tasviri ile, aynı zamanda burada bildiri ile sınırlı olmasından dolayı sınırlı sayıda evrak
gelişmiş sanatlar hakkında da bilgi verilmiştir. Burada, konu olarak seçilmiş ve belgelerin kısa özetleri ilgili
Nahcıvan’ın zili ve halılarından, Muğan’ın çul ve fon ve numaraları ile birlikte verilmiştir.
palazlarından, Vezne’nin zili tekniğinde dokunmuş 1. Meclis-i Vükelâ Fonu, 200 Dosya, 105 Gömlek
seccadelerinden, Erdebil’in, Gebele ve Samkur’un Numaralı, 1915 Tarihli Belge
(Semkir) rengârenk elbiselerinden, ganovuz ve yünlü Kafkasya’dan Dersaadet’e getirilmiş ve Deutsche
kumaşlarından övgü ile söz edilmiştir9. Bank’a merhun sekiz adet ince Şirvan Halısı’nın
XII. yüzyıl, Azerbaycan tarihinde “altın yüzyıl” transit olarak nakline müsaade edilmesi…
sayılmıştır. Bunun nedeni, bu yüzyılda Azerbaycan
ilminde, felsefesinde, müzik ve edebiyatında, 2. Bâb-ı Âlî Evrak Odası Fonu, 4402 Dosya, 330135
sanatında meydana gelen büyük gelişmedir. Bu Gömlek Numaralı, 1915 Tarihli Belge
dönemde de Azerbaycan’da yüksek kaliteli halılar Kafkasya’dan Harb-i Umumi’nin ilanından önce
dokunmuş, özellikle “çiği palazı”, ipek ipliklerle Dersaadet’e getirilip antrepoya konulan halı ve
dokunmuş ve kıymetli taslarla süslenmiş zililer büyük seccadelerden Deutsche Orientbank’a merhun olup
ün kazanmıştır10. Osmanlı tebasından birine satılan yetmiş sekiz
Halı ve düz dokuma yaygıların kompozisyonlarında aded Şirvan halısının transit suretle nakline izin
XV. yüzyılın ikinci yarısında, büyük gelişme verilmediğinden bahisle bunların imrarına ruhsat
görülür11. Azerbaycan tarihinde XVI. yüzyıl, ilk defa itasının mezkur banka direktörlüğünden istida
Kuzey ve Güney Azerbaycan topraklarını kapsayan, olunduğu ve bu konudaki Meclis-i Vükela kararı…
bir Azerbaycan devleti olan Safevi Devletinin
kurulması, Azerbaycan Türkçesinin devlet dili olması, 3. Dahiliye Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti 5.
kültür, ilim ve sanatın gelişmesine büyük önem Şube Fonu, 49 Dosya, 14 Gömlek Numaralı, 1917
verilmesi, Azerbaycan tarihinde çok önemlidir. Bu Tarihli Belge
Zenginliği”, İlgi Dergisi, Sayı:52, İstanbul, 1988. Deutsche Orient Bank’da tellallık yapan Safterbey
6 BARIŞTA, H. Örcün, “Halı Sanatının Bazı Azeri, Türkmen, Kırgız Koryanof’un Osmanlı hükümeti taraftarı olup Rusya
ve Kazak Örnekleriyle Benzerliklerine Dair”, 3. International Symposium
Azerbaijan Carpet And Traditional Applied Arts, Ministry of Culture of the aleyhtarı bulunduğu ve umumi harbden önce halı satın
Repuıblic of Azarbaijan, Baku-Elm-2005, s.102. almak üzere gittiği Şirvan’dan Dersaadet’e döndüğü…
7 ÇETİNTÜRK, Bilge, “İstanbul’da VXI. Asır Sonuna Kadar Hassa Halı
Sanatkârları, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, İstanbul, 1963, s. 12 ALİEVA, Kübra, Tebrizskaya Kovrovaya Skola XVI-XVII. yüzyıl, Baku,
721-730. 1998, s. 110-130.
8 ABİBULLAEV, Osman, Eneolit i Bronza na Territorii Nahiçevanskoy 13 GÜNGÖR, Tuncay, a.g.e.
ASSR, Baku, 1982, s. 223. 14 AYTAÇ, Ahmet, “Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Konya El Dokuma-
9 KERİMOV, Latif, Azerbaydjanskiy Kovyor, t. 2, Baku, 1983, s. 17. cılığı İle Alakalı Belgelere Dair”, S. Ü. Selçuklu Arş. Mrk. II. Uluslararası
10 ALİEVA, Kübra, Bezvorsovıye Kovrı Azerbaydjana, Baku, 1988, s. 8. Türk El Dokumacılığı (Tekstil) Kongresi Bildirileri, (Editör: Ahmet Aytaç),
11 GÜNGÖR, Tuncay, a.g.e. Konya, 14-15 Mayıs 2009, s. 41-50.

16
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

4. Dahiliye Şifre Fonu, 70 Dosya, 75 Gömlek Dokumacılığı İle Alakalı Belgelere Dair”, S.Ü.
Numaralı, 1916 Tarihli Belge Selçuklu Arş. Mrk. II. Uluslararası Türk El
İstanbul’a gelecek olan Azerbaycan tüccarlarından Dokumacılığı (Tekstil) Kongresi Bildirileri, Konya,
Halıcı Musib Efendi’ye yolda yolda kolaylık 14-15 Mayıs 2009, s. 41-50.
gösterilmesine dair, Emniyet-i Umumiye
Müdüriyeti’nden Halep Vilayeti ile Zor BARIŞTA, H.Örcün. 2005
Mutasarrıflığı’na çekilen telgraf… “Halı Sanatının Bazı Azeri, Türkmen, Kırgız ve Kazak
Örnekleriyle Benzerliklerine Dair”, 3. International
5. Maliyeden Müdevver Defterleri, 3693 Gömlek Symposium Azerbaijan Carpet And Traditional
Numaralı Belge Applied Arts, Ministry of Culture of the Republic of
Dergâh-ı Ali çavuşlarından Mustafa Çavuş ve Azerbaijan, Baku - Elm, s.102.
Bezazistan-ı atik kethüdası tarafından Şirvan
vilayetinden getirilen ham ipliğin kaliçeciyan, ÇETİNTÜRK, Bilge, 1963
dülbendciyan, tefteciyan cemaatları arasında tevziini “İstanbul’da VXI. Asır Sonuna Kadar Hassa Halı
ve bu tevziatın muhasebesi icmalini muhtevi muhasebe Sanatkârları, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve
icmal defteri… İncelemeleri, İstanbul, s. 721-730.

SONUÇ GÖYÜNÇ, Nejat, 1973

Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından “Türk Kültür Tarihi Bakımından Arşivlerimizin
bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan’ın bağımsızlığını Önemi”, Belleten, XXXVII/147, Temmuz 1973, s.
tanıyan ilk ülke olan Türkiye için bu kardeş ülkenin 305 - 319.
önemi büyüktür.
Bu manada önemli olan Azerbaycan’ın kültürel ve GÜNGÖR, Tuncay, 2007
ticari anlamda Osmanlı döneminde de değerli olduğu “Azerbaycan Dokuma Sanatında Minyatürün Yeri”,
tekstille alakalı evrakta da görülmektedir. Örneğin (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Kafkasya’dan Dersaadet’e sıklıkla Şirvan halısı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 2007.
getirildiği bunların zaman zaman ticaretinin de yapıldığı
belgelerden anlaşılmaktadır. İstanbul’a gelecek olan KERİMOV, Latif, 1983
Azeri halı tüccarlarının işlerinin kolaylaştırılması Azerbaydjanskiy Kovyor, t. 2, Baku, s. 17.
için emirler verildiği, Azerbaycan’dan sadece
halı getirilmediği aynı zamanda halı, tülbent gibi UĞURLU, Aydın, 1988
dokumalarda kullanılmak üzere iplik ihraç edildiği ve “Osmanlı Dönemi Dokuma Ürünlerinde Çeşit
bunların kayıtlarının tutulduğu da belgelerle ortaya Zenginliği”, İlgi Dergisi, Sayı: 52, İstanbul,
çıkmaktadır.
http://tr.wikipedia.org/wiki/
REFERENCES Ar%C5%9Fiv,01.07.2008.

ABİBULLAEV, Osman, 1982

Eneolit i Bronza na Territorii Nahiçevanskoy ASSR,
Baku, s. 223.

ALİEVA, Kübra, 1988

Bezvorsovıye Kovrı Azerbaydjana, Baku, s. 8.

ALİEVA, Kübra, 1998

Tebrizskaya Kovrovaya Skola XVI-XVII. yüzyıl, Baku,
s. 110-130.

AREN, Tülin, 1976

Arşiv Problemleri ve Arşivcilik, Ankara, s. 13.

AYTAÇ, Ahmet, 2009

“Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Konya El

17
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Fotoğraf: 1, Azerbaycan seccade halısı, XVI. yüzyıl, Fotoğraf: 2, XX. yüzyıl öncesi Bakü “Gadim minare”
Textile Galerisi, Londra. GÜNGÖR, Tuncay, “Azerbaycan halısı (Azerbaycan Halça Müzesi).
Dokuma Sanatında Minyatürün Yeri”, (Atatürk Üniversitesi Ahmet AYTAÇ arşivi.
Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi), Erzurum, 2007.

Fotoğraf: 3-4.
18
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Fotoğraf: 5.

Fotoğraf: 6.

Fotoğraf: 7.

19
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

ATIN EVCİLLEŞTİRİLME
KRİTERLERİNDEN BİRİ OLARAK YULAF

OAT AS ONE OF THE CRITERIA DOMESTICATED HORSE

Ahmet Uhri
Dokuz Eylul University, Izmir, Turkey

ÖZET to this question. However, the date and oat considered

Yulaf (Avena sativa), özellikle atçılık alanında belirli domesticated horse can be defined in terms of linguis-
oranlarda yeme karıştırılarak kullanılmakta. Yulafın tic data and geography, which might coincide with the
atların yemine katılmasının temel nedeni içinde yer dates falling at approximately the same period, and
alan vanilin türü bir glikozitin atlarda uyuşturucu et- this may have the effect of oat since the beginning of
kisi yapmasıdır. Yulafın atlar üzerinde bu türden bir the domestication of the argument put forward seems
etki yapması ve bunun bir halk bilgisi olarak çok eski to confirm. Archaeological data indicate that cases be
çağlardan beri Anadolu’da biliniyor oluşu akla başka the subject of the notification.
bir soruyu da getirmekte. Bu soru atın evcilleştirilmesi
ile ilgili. Acaba günümüzden yaklaşık üç veya dört bin XÜLASƏ
yıl önce, atla ilgili ilk evcilleştirme denemeleri yapı- Yulaf (Avena sativa), xüsusilə atçılıq sahəsində
lırken ki bu yaklaşık olarak yulafın da arkeobotanik müəyyən nisbətlərdə yeməyə qarışdırılaraq istifadə
veriler doğrultusunda tanınmaya başladığını gösteren edilməkdədir. Yulafın atların yeminə qatılmasının
tarihtir, işte bu dönemde atın evcilleştirilmesinde in- əsas səbəbi içində olan vanilin bir növü kimi qlükozi-
sanoğlu yulafı da kullanmış olabilir mi? Bu sorunun tin atlarda narkotik təsiri göstərməsidir. Yulaf atlar
yanıtı bu günkü bilgiler ışığında kesin olarak biline- üzərində bu növdən təsir etməsi və bunun bir xalq
mez. Bununla birlikte atın evcilleştirildiği düşünülen məlumatı olaraq çox qədim dövrlərdən bəri Anadolu-
tarih ile yulafın dilsel veriler açısından tanımlanabili- da tanınması başqa bir sualı meydana çıxarır. Bu sual
yor olabileceği düşünülen tarihler yaklaşık olarak aynı atın əhlilləşdirilməsi ilə əlaqədardır. Görəsən bizdən
döneme ve coğrafyaya denk düşmekte ve bu da başın- təxminən üç və ya dörd min il əvvəl, atla əlaqədar
dan beri ileri sürülen evcilleştirme de yulafın etkisinin ilk əhliləşdirmə sınaqları aparılarkən, bu həm də
olabileceği savını doğrular gibi gözükmektedir. Arke- təxmini olaraq yulafın arxeobotanika məlumatları
olojik verilerin gösterdiği bu olgu bildirinin konusunu istiqamətində tanınmağa başladığını göstərən tarix-
oluşturacaktır. dir, həmin dövrdə atın əhlilləşdirilməsində yulafdan
da istifadə etmiş ola bilərlərmi? Bu problemin cavabı
SUMMARY bu günkü məlumatlar işığında qəti olaraq bilinmir.
Oats (Avena sativa), eating mixed in specific propor- Bununla yanaşı, atın əhlilləşdirildiyi düşünülən tarix
tions, was especially used in the field of horse riding. ilə yulafın linqvistik məlumatlar baxımından tanına
The main reason for the participation of horses in the biləcəyi düşünülən tarixlər təxminən olaraq eyni
feed of oats vanillin glycoside-type horses does the in- dövrə və coğrafiyaya bərabər düşür və bu da əvvəldən
fluence of drugs. Oats make an impact on the horses, irəli sürülən əhlilləşdirilmədə yulaf təsirinin ola
and it is a public information such as the fact that a biləcəyi tezisini təsdiqləyir kimi görünür. Arxeoloji
lot is known in Anatolia since ancient times, the ques- məlumatların göstərdiyi bu fakt məqalənin mövzu-
tion brings to mind another. This question is about sunu təşkil edir.
the horse domestication. I wonder about three or four
thousand years before the present day, skip the first Avena sativa adıyla bilimsel literatürde yer alan yula-
domestication of the experiments performed in ac- fın orijini ile ilgili olarak yapılan çalışmalar, bitkinin
cordance with the recognition that the data showing Anadolu ya da Güneydoğu Avrupa kökenli olup ay-
that approximately archaeo botanic date in oat, oat nen çavdar gibi yabani bir ayrık otu olarak tarlalarda
man taming a horse in this period that can be used? kendiliğinden yetiştiğini göstermiştir. MÖ 3.binyılın
In light of this day be known as the definitive answer sonlarından yani yaklaşık olarak Orta Tunç Çağı’ndan

20
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

itibaren de Yakındoğu’da özellikle de Mısır’da 12. cüğünden türemiş olmasıdır. Şimdilik kaydıyla bütün
Hanedan dönemine ait arkeobotanik veriler içinde bunlara rastlantı denilse bile arkeolojik olarak koşum
yulafa rastlanılmakla birlikte bunların yabani olduğu takımlarıyla betimlenmiş en eski at betimlemelerinden
ifade edilmektedir. Bir diğer deyişle yabanisi bilin- birinin Anadolu’da MÖ II.binyılın ilk çeyreğine ait bir
mekte ancak evcilleştirilmesi daha sonra olmuş gibi riton üzerinde bulunmuş olması da bir diğer sürprizdir.
gözükmektedir. Orta Avrupa’da yapılan kazılar bu- Konya Ovası’nda yapılan yüzey araştırmaları sırasın-
ralarda MÖ I.binyıldan itibaren evcilleştirilmiş yu- da Çomaklı (Yanagelmez) Höyük üzerinde bulunan ve
lafın yetiştirildiğinin kanıtlarını taşımakta. Yulaf’ın araştırmacılar tarafından MÖ II.binyılın ilk çeyreği-
Yakındoğu’da özellikle de Orta Tunç Çağı Anado- ne yani günümüzden yaklaşık 3750-4000 yıl önceye
lu’sunda bilindiğinin kanıtı ise Hitit metinlerinde tarihlenen riton parçası üzerinde koşum takımlarıyla
geçen KAR-aŝ sözcüğünün bazı Hititologlarca yulaf birlikte betimlenmiş bir at başı göze çarpmaktadır.
ya da çavdar anlamına geldiği yolundaki yorumdur. At başı şeklindeki bu riton üzerinde esas ilgi çekici
Romalılarca da yetiştirilen yulaf daha çok yem bit- nokta koşum takımlarının da betimlenmesidir. Yani
kisi olarak önem kazanmıştır. Yulaf, özellikle atçılık burada evcilleştirilmiş bir atın betimlemesi karşımıza
alanında belirli oranlarda yeme karıştırılarak kullanıl- çıkmaktadır. Aynı şekilde, Avrasya’da evcil atın MÖ
makta. Yulafın atların yemine katılmasının temel ne- birinci binin ancak ilk çeyreğinden itibaren Erken
deni kabuğunda %0,2 oranında yer alan vanilin türü Göçebe dönemiyle birlikte görülüyor olması; bunun
bir glikozitin atlarda uyuşturucu etki yapması olabilir. yanı sıra Afanasyev (geç III.binyıl), Okunyev (MÖ
Yulafın atlar üzerinde bu türden bir etki yapması ve II.binyıl), Andronovo ve Karasuk (MÖ geç II.binyıl)
bunun bir halk bilgisi olarak çok eski çağlardan beri kültürlerinde, koşum takımlarıyla tasvir edilmiş, ara-
Anadolu’da biliniyor oluşu akla başka bir soruyu baya koşulan ya da binilen atla ilgili herhangi bir arke-
da getirmekte. Bu soru atın evcilleştirilmesi ile ilgi- olojik belgenin bulunmaması bu olguyu destekleyici
li. Acaba günümüzden yaklaşık üç veya dört bin yıl kanıtlar olarak kabul edilebilir. Bu durumda başından
önce, atla ilgili ilk evcilleştirme denemeleri yapılırken beri bir tesadüf olarak düşünülebilecek at-yulaf ilişkisi
ki bu yaklaşık olarak yulafın da arkeobotanik veriler için evcilleştirme bağlamında kuvvetli bir kanıta sahip
doğrultusunda tanınmaya başladığını gösteren tarihtir, olunduğu belirtilebilir. Kısacası atın evcilleştirildi-
işte bu dönemde atın evcilleştirilmesinde insanoğlu ği düşünülen tarih ile yulafın dilsel veriler açısından
yulafı da kullanmış olabilir mi? Bu sorunun yanıtı bu tanımlanabiliyor olabileceği düşünülen tarihler yakla-
günkü bilgiler ışığında bilinemez, ancak belki ileride şık olarak aynı döneme ve coğrafyaya denk düşmekte
yapılacak kazılar ve arkeometrik araştırmalar konuyu ve bu da başından beri ileri sürülen evcilleştirme de
açıklamaya yardımcı olabilir. yulafın etkisinin olabileceği savını doğrular gibi gö-
Antik yazarlardan Plinius, Galenos ve Bizanslı yazar zükmektedir. Ancak yine de eldeki kanıtların bu konu
Simeon Seth yulaf üzerine yazdıklarında hep aynı açısından çok yeterli olmadığının da altını çizmek ge-
noktaya vurgu yapmışlardır. Bu nokta da yulafın insan rek. Bir de yanlış anlaşılmaya engel olmak için hemen
için çok yararlı olmayıp, genellikle hayvan beslenmesi eklemeliyim ki atın evcilleştirmesi yulafla olmuştur
için kullanılması gerektiğidir. Bununla birlikte bugün savını ileri sürmemekteyim. Zira bu evcilleştirmede
daha çok çorbalarda ve bebek mamalarında kıvam çok değişik bileşenlerin geçerli olabileceği gözden ka-
artıcı olarak kullanılan yulaf, tarih boyunca yukarıda çırılmamalı. Yani tekrar belirtecek olursam yulaf doğ-
anlatıldığı gibi farklı uygulamalar için de kullanılmış rudan doğruya atın evcilleştirilmesinde birincil öneme
olabilir. Yulafın bu türden kullanımlarının yanı sıra sahip olmamakla birlikte evcilleştirmede rol oynayan
19.yy’a kadar Kuzey Avrupa ve İskoçya’da lapa ola- birçok bileşenin sadece biri olabilir.
rak tüketildiği de bilinmekte. Şimdi gelelim şu yulafın Sonuç olarak her ne kadar arkeobotanik veriler yula-
adının kökenine. Sözcük Arapça ‘alaf’tan gelmekte. fın MÖ. I.binyılda Orta Avrupa’da evcilleştirildiğini
Alaf ise daha eski bir Semitik dil olan ve günümüzden gösterse de dilbilimsel veriler Yakındoğu halklarının
yaklaşık 3-4 bin yıl önce Mezopotamya’da konuşulan yulafı çok daha önceden tanımakta olduğunu göster-
Akkadçada bitki ya da kendiliğinden filizlenen bitkiler mekte. Hatta bir adım daha atarak halen Orta ve Gü-
için kullanılan ‘elepu’ sözcüğünden türemekte. Dikkat neydoğu Anadolu’da devam etmekte olan kazılarda
edilirse yulaf sözcüğünün kökeni yine aynı dönemlere ortaya çıkarılabilecek yeni arkeobotanik verilerin ev-
yani at ile yulafın bilindiği tarihlere denk düşmekte. cilleştirme konusunun yeniden gözden geçirilmesinin
Bu konuda ilgi çekici bir diğer dilsel bağlantı ise Os- gerekliliğine neden olacağını da belirtmek olasıdır. Bu
manlı Yeniçerilerin üç aylık maaşına verilen ad olan çıkarsamaya atın evcilleştirilmesiyle ilgili parametre-
ve esas olarak atlara yedirilecek yulafın parası an- lerin içinde yulafın da olabileceği önerisi de eklenirse,
lamına gelen ulufe sözcüğünün yine Arapça alaf söz- bu durumda yulafın belki de Orta Avrupa’dan önce

21
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Anadolu ya da Mezopotamya’da buğday ve arpadan

çok daha geç bir tarihte evcilleştirilmiş olabileceği
iddia edilebilir. Bu iddianın şimdilik arkeobotanik ka-
nıtları olmasa da dilbilimsel veriler sanki doğruluğunu
kanıtlayacakmış gibi gözükmekte. Yine de bu öneri
için erken olduğunu ve daha beklemek gerektiğini de
eklemeden geçemeyeceğim.
Yulaf ile ilgili son olarak belirtilebilecek bir diğer nok-
ta da İngilizcesi olan oats sözcüğüdür. Bu sözcük ku-
zey ülkelerinin dilinden gelmekle birlikte kökeni tam
olarak bilinememekte. Ancak yulaf için kullanılan
bir diğer sözcük olan haver’ın Ortaçağ’ın sonlarında,
olasılıkla 14.yy’dan itibaren Germenik bir kökenden
İngilizce’ye geçtiği bilinmekte. Konuyla çok ilgisi
olmamakla birlikte atherosklerosis ki arteriosklero-
sis olarak da yazılan ve damar sertliği için kullanılan
terimde geçen athero Yunanca yulaf lapası anlamına
geliyor olup, (Yunanca yulaf bromi olarak adlandırılır)
Aristoteles tarafından ilk kez kullanılmıştır. Sanırım
üstat damarların içinde biriken plakanın yumuşak ve
cıvık halini yulaf lapasına benzetmiş.

22
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

CONSTRUCTION PECULIARITIES AND ORIGIN OF THE IRON

BROADSWORD FROM LATE MEDIEVAL – EARLY NEW AGE
BURIAL GROUND KOYA 3 AT YENISEI RIVER

особенности конструкции длинного палаша эпохи

Позднего Средневековья – раннего Нового времени из
захоронения № 3 могильника Коя 3

Alexey O. Pronin
Novosibirsk State University, Novosibirsk, Russia

АБСТРАКТ bəhs edilir. Onun mümkün mənbəyi haqqında

Статья посвящена особенностям конструкции gəldiyimiz qənaət belə xəncərlərin məlum nümunələri
длинного палаша эпохи Позднего Средневековья haqqında yeni məlumat və müqayisələr əsasında Tibet
– раннего Нового времени из захоронения № 3 мо- ənənələri ilə bağlıdır.
гильника Коя 3 на Енисее. Выводы о его возможном Yenisey çayı hövzəsində III Koya qəbiristanlığına aid
происхождении связаны с Тибетский традицией из- əvvəlki nəşrlərdə dəmir xəncər haqqında məlumatlar
готовления и оформления длинных палашей и ос- vardı və S.Skobelev və A.Vybornov tərəfindən qismən
нованы на новых данных и результатах сравнения с təsvir olunmuşdu (Vibornov, 2003; Skobelev, 2006).
известными примерами подобного оружия. Dəfndə onun qoyulma vəziyyəti də dərc edilib.
В предыдущих публикациях, посвященных мо- Qəbir son orta əsr, yaxud erkən yeni dövrə aid olu-
гильнику Коя 3 на Енисее, была отмечена и частич- nub. Bu dəfn yeri Krasnoyarsk regionunun Şuşenski
но описана находка железного палаша [Скобелев, bölgəsində yerləşirdi.
2006. С. 169; Выборнов и др., 2003]. В них были İlk baxışda adı çəkilən regionun o dövrki ümumi tarixi
указаны все обстоятельства нахождения палаша vəziyyətinə uyğun olaraq dəfnin nadir xarakteristkası
в захоронении, датируемом периодом Позднего ilkin tədqiqatçıları xəncərin Mancuriya mənşəli olma-
средневековья – раннего Нового времени. sını düşünməyə vadar etdi. Bu əşyanın Tibet mənşəli
На первый взгляд, особенности захоронения № 3 в olanının ilk dəfə olaraq həqiqi olmadığı müəyyən
контексте общей исторической ситуации в регионе в olunmuşdu (Skobelev, 2006).
указанный период времени позволили первым иссле- Sonra bu xəncərin Cənubi Sibir və Mərkəzi Asiyanın son
дователям предположить маньчжурское происхож- orta əsr dövrü xəncərlərindən böyük fərqini, həmçinin
дение палаша [там же]. Тибетское происхождение son orta əsr Tibet və Xinyan silahlarının xüsusiyyətləri
палаша рассматривалось как маловероятное. haqda yeni məlumatlara diqqət yetirərkən, müəllif bu
Позже, учитывая значительные отличия рассма- nadir əşyanın yaradılmasının əlavə tədqiqini aparmış
триваемого нами палаша от известных примеров olur. (Pronin, Moskvitin, 2010; Bobrov, Pronin, 2011;
позднесредневековых палашей из Южной Сиби- Pronin, Xudyakov, 2011).
ри и Центральной Азии, а также с учетом новых
данных об особенностях позднесредневекового SUMMARY
оружия Тибета и Синцзяна [Пронин, Москвитин, The article is focused on peculiarities of design of the
2011; Бобров, Пронин, 2011] автором настоящей late medieval – early New age long broadsword from
статьи было проведено дополнительное исследо- tomb No.3 of Koya 3 burial ground at Yenisei river.
вание конструкции данного предмета [Пронин, The conclusions about its posible origin associated
Скобелев, 2011]. Результаты данного исследования with Tibetan tradition based on new information and
представлены в настоящем докладе. comparsions with known examples of such ítems of
broadswords.
XÜLASƏ In previous publications devoted to the Koya 3 burial
Məqalədə Yenisey çayı hövzəsindəki III Koya qəbiris- ground at Yenisei river the iron broadsword has been
tanlığında 3 saylı qəbirdən tapılan son orta əsr-erkən mentioned and partially described by S. Skobelev
yeni dövrü uzun xəncərin dizayn xüsusiyyətlərindən and A. Vybornov (Выборнов и др., 2003; Скобелев,

23
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

2006). All the curcumstances of its discovering in the (Huang Pujiang, 2007, 131 - 133).
burial have been also published there. The exact burial L. A. Bobrov and U. S. Khudjakov have suggested
mound No. 3 was dated to the late Middle Ages or Qin or Southern-Mongolian origin of this broad-
Early New Age. This burial is situated at Shushensky sword (Бобров, Худяков, 2008: 264). But they have
district of Krasnoyarsk region. also mentioned that their suggestion had been based
At first sight, the unique characteristics of the burial only on some visual similarity of its pommel, guard
accordingly to the common historical picture of the and blade shape with some known pictorial images of
mentioned region of that period forced first researchers Mongolian blades of that period. They also have fixed
to suggest the Manchurian origin of the broadsword. that Qin cyclopedia “Huangchao Liji Tu Shu” in which
The Tibetan origin of this item first was marked as all Manchurian arms of XVII – ½ XVIII century had
probably not real (Скобелев, 2006). been described, no such broadsword description had
Later, considering the strong differences of this broad- been included. They have marked only a slightly visu-
sword from known examples of late medieval broad- al similiarity (Ibid., 293, figure 92/5,7,8,12).
swords from Southern Siberia and Central Asia, as Most closed broadswords and blades according to
well as new information about peculiarities of late visual analysis have been used by Tibetan foot and
medieval Tibetan and Xingjian blade arms (Пронин, mounted warriors. Russian and European researchers
Москвитин, 2010; Бобров, Пронин, 2011; Пронин, and travellers periodically described straight single-
Худяков, 2011), author of this article has made ad- edged blades of “Tibetan swords” (Рерих, 1999: 264;
ditional research of construction of this unique item. Уоддель, 1906: 130). For example, G. Tsibikov pub-
This research allowed us to make correct conclusions lished photos of Tibetan warrior with armor and arms as
about the broadswords possible origin. Results of this well as separate photos of helmet, armor, broadswords
research and conclusions are presented in this article. and scabbard (Цыбиков, 1919: 210-213). British and
Russian expeditions to Tibet in the end of XIX - begin-
At first time, this finding has been described as Man- ning of XX century provide us with detailed descrip-
churian type broadsword equipped with an oval-shape tions of arms, armor, tactics and warriors of Tibetan
flat guard and several fullers on broadsword’s blade feudal Army as well as reach photographic collections.
(Выборнов и др., 2003). At the same time the fact of Separate items of Tibetan weapon from The Anthro-
the oblique tip of its single-edged straight blade have pology and Ethnography museum were described by
interfered with its dating and final attribution as a A.M. Reshetov in the end of 1960-s (Решетов, 1969).
Manchurian or Southern Siberian weapon (Скобелев, During last years, specialists became able to research
2006). original Tibetan items of XVII – XIX centuries and
Together with the oval flat guard and remains of 1st half of XX century from foreign museums and
supposedly trapezoidal pommel, the oblique tip and private collections. The research of such items allows
single-edged straight blade clearly identify out of the specialists to mark main typological characteristics of
number of similar findings of blade arms on the terri- such type of Tibetan weapons and fix peculiarities of
tory of Southern Siberia and Central Asia. construction of its blades (LaRocca, 2006; Пронин,
In fact, similar guards and trapezoidal pommels could Москвитин, 2010; Бобров, Пронин, 2011; Пронин,
be seen among both Manchurian and Tibetan arms Худяков, 2011). The reconstructed technology shows
complexes. The question about the supposed Manchu- us that such type of broadsword blades have usually
rian or Tibetan origin of such details is now opened. been made of specially combined rods of harder and
The question about borrowings of decorative elements softer iron (Пронин, Худяков, 2011). Harder and soft-
of blade arms of Tibetans and Manchurians is now er iron rods had different carbon intensity.
opened, too (Скобелев, 2006: 168 - 169; Горелик, In this case, design, construction peculiarities and
2004). form are a reliable basis for determining the chro-
Facts of borrowings of Manchurian style pommel nology and the origin of the item. Small details of
and guard (as well as such design on “yangmaodao” its mount (guard, pommel, suspension, etc.) require
and “luedao” sabers of highest Qin empire officials less laboriousness and could be adopted or borrowed
and militaries of XVII – XVIII centuries) have been by contacting nations more easy. The technology
already fixed by foreign researchers and the author of blade making is the most complicated part of the
(LaRrocca, 2006: 168-169; Huang Pujiang, 2007; broadsword (or any other blade weapon) production
Бобров, Пронин, 2011). Chinese researches have process. Blade making technology is among the most
fixed details of décor and design of ceremonial Qian- conservative skills in traditional cultures. Such tech-
glong broadswords (2nd half of XVIII century) which nology is based on a complicated mixture of objective
are totally common with its Tibetan analogies, too factors and reasons: resources available; technological

24
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

traditions; religious traditions; technical level of tra- softer dark iron supposed to be a “female” iron (mo
ditional technology development and military tactics lsags) and harder light-colored iron supposed to be a
demands, etc. “male” iron (pho lsags). This technology provided Ti-
Being the main and most conservative part of a sword betan blades with necessary flexibility and strength.
production process, the blade making technology re- Harder light-colored iron formed a cutting edge, butt
sists external influences and borrowings. For example, and tip of a blade. The ends of iron rods forged to-
our research of Tibetan broadswords with an oblique gether and formed a blade’s tang.
tip and single-edged straight blades from United Peculiarities of a modern condition of the broad-
States and Great Britain museums and private collec- sword, as well as longitudinal recesses existence tell
tions from Israel and China shows that such broad- us about different corrosion processes for softer and
swords have had lots of variations of pommel, guard, harder iron with different carbon intensity. The cor-
suspension mounts and decorations instead of one rosion processes have formed an unusual relief of the
type, similar size and construction of blades (Пронин, blade (Figure 6). Layers of harder iron became less
Москвтитн, 2010; Бобров, Пронин, 2011; Пронин, damaged than layers of softer iron. Damaged layers of
Худяков, 2011). softer iron with less carbon intensity have formed the
Detailed research of the broadsword from Koya 3 mentioned longitudinal recesses on both sides of the
burial ground allows us to specify all its characteris- blade (Figure 2/ 1 – 3).
tics (Figure 1). Common length of the blade is 55 cm. Remaining parts of blade’s mount (pommel parts and
Maximum width (in the middle part) of the blade is flat oval guard) were widely spread across China,
about 3,3 cm. Single-edged straight blade is covered Mongolia, Southern Siberia and Central Asia (Figure
with 5 longitudinal stripe recesses on each side. At first 7/ a – в; 8). These parts are hardly could tell us about
publications these recesses were mistakenly attributed the origin of the broadsword. Only in conjunction
as fullers by the broadsword’s first researchers. with its blade described before we can find similarity
During visual inspection author has found that these with Eastern-Tibetan straight broadswords. Examples
longitudinal stripes are all irregular and have a dif- of broadswords from Eastern Tibet with trapezoidal
ferent depth (Figure 2). Further detailed inspection pommel, flat horizontal guard and straight single-
of the blade with using of macro photo and different edged blade with oblique tip are known (LaRocca,
light helped us to find that all these stripes are come 2006; Бобров, Пронин, 2011].
together near by the oblique tip (Figure 3/ 6 – 8). More The iron broadsword described in our article allows us
over, one of these stripes at 1/3 from the tip has been to fix single fact of using of the straight broadsword
damaged and transformed into small detachment part made in the Eastern-Tibetan traditional manner on
by corrosion (Figure 4/ 1 – 2). The direction line of the territory of Southern Siberia. This fact allows us
the detachment is the same with one of longitudinal to widen the area of Tibetan blade arms spreading.
stripe. Similar detachment is also exists at blade’s tang Tibetan arm complexes of the Late Middle Ages are
near by the guard (Figure 5/ a, b). differ from Central Asian, Eastern Asian and Southern
Characteristics and location of mentioned longitudinal Siberian arm complexes of the same period. Straight
recesses are close to the known examples of promi- broadswords have dominated among other Tibetan
nent Tibetan hairpin pattern of a blade from XVII – blade arms, which had been close to the Mongolian
XIX centuries (LaRocca, 2006; Пронин, Москвитин, arm complex in which straight broadswords were
2010; Бобров, Пронин, 2011; Пронин, Худяков, also popular. Special researches outlined the close
2011). Recesses are comes together near by the oblique contact in the development of Tibetan and Mongo-
tip – this is a typically Tibetan element of such a pat- lian arms and armor (according to the close features
tern, Thur, of forged blades. European and US special- of both arms and armor). As for the armor complex
ists describe such pattern as “hairpin pattern” (Stone, the Mongolian influence was fixed as dominating,
1999; LaRocca, 2006; Пронин, Москвитин, 2010; but as for the blade arms the Tibetan influence on
Бобров, Пронин, 2011; Пронин, Худяков, 2011). A Mongolian weapon have been dominating (Бобров,
common example of hairpin pattern usually consist Худяков, 2008: 614 - 615). At the same time, part of
of 5-7 dark lines and 6 light lines (Бобров, Пронин, Central Asian nobility (for example, Dzhungarian and
2011: 247). This pattern indicates that the blade is Kukunor feudal lords) probably has used swords and
made of 3 folded rods (or “hairpins”) of dark softer broadswords of Tibetan production. Oirats-Khoshouts
iron and alternating with 3 rods of harder light colored who had settled down in Central Tibet and Kukunor
iron with a single rod of softer dark iron in the center. in XVII c. have also used Tibetan blades (Ibid.: 260).
In such way special pack of iron rods is formed before Such facts allow specialists to suggest opportunities of
forging process. According to the Tibetan tradition spreading of Tibetan blades in Central Asia (Пронин,

25
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Москвитин, 2010: 206 - 207). Горелик М. В. 2004

To sum it up, the research of the straight broad- Клинки Тибета // «Прорез». 2004. № 4. С. 13–16.
sword from burial mound #3 of Koya burial ground Рерих. Ю. Г. 1999
on Yenisei river allow us to receive new information Тибет и Центральная Азия: статьи, лекции, переводы. Самара:
about design peculiarities of broadsword blades with ИД «Агни», 1999. 368 с.
oblique tip, correct chronology and origin of the item
Уоддель А. 1906
which has been already published. We got the impor- Лхаса и ее тайны. Очерк тибетской экспедиции 1903 – 1904 гг.
tant information about different corrosion processes of СПб.: Типография П.Ф.Пантелеева,1906.- 353 с.
softer and harder iron with different carbon intensity.
The problem of this broadsword appearance in the Цыбиков Г. Ц. 1919
Буддист – паломник у святынь Тибета. Изд. РГО. Пг., 1919. 472 с.
Yenisei region, Khakassia, is still opened. One who Решетов А. М. 1969
will research it have to analyze the fact of obsequies
which could be described as cremation on the side, Тибетская коллекция МАЭ (материальная культура) // Культура
followed by imitation burials on the burnt wooden народов зарубежной Азии и Океании: Сб. Музея антропологии
и этнографии. Л., 1969. Вып. 25. С. 128–133.
platform.
Stone G. C. 1999
REFERENCES A Glossary of the Construction, Decoration and Use of Arms and
Armour in All Countries and in All Times. New York: Dover Publi-
cations, 1999. 694 p. (на англ. яз.)
Выборнов А. В., Нечипоренко В. Н., Скобелев С. Г. 2003
Новая разновидность погребального обряда на Среднем Енисее
в позднем средневековье – начале нового времени // Археология ILLUSTRATIONS
Южной Сибири и Центральной Азии позднего средневековья.
Новосибирск, 2003 г. Figure. 1. The broadsword from tomb No. 3 Koya 3 at Yenisei river
(iron):
Скобелев С. Г. 2006 А – Common view, obverse;
Новая назодка палаша в позднесредневековом погребении Б – Common view, reverse
на Енисее // Вестн. Новосиб. Гос. Ун-та. Серия: История,
филология. 2006. Е. 5, вып. 3 (приложение 2): Археология и Figure. 2. Damage: small detachment part at blade’s tang near by
этнография. С. 150–176. it’s guard:
А – Close view (macrophoto; no scale);
Пронин А. О., Москвитин И. А. 2010 Б – Common view (macrophoto; no scale)
Тибетский меч (палаш) па-дам с богатой оправой в
традиционном стиле // Вестник Новосибирского гос. ун-та. Figure. 3. Trapezoidal pommel of Koya 3 broadsword (iron):
Серия: История, филология. 2010. Т. 9, вып. 7: Археология и А – Obverse (macrophoto; no scale);
этнография. С. 206–212. Б – Reverse (macrophoto; no scale);
В – Common view at the blade’s tang from the guard side (macro-
Бобров Л. А., Пронин А. О. 2011 photo; no scale)
Тибетские палаши со скошенным острием из музейных
собраний Великобритании и США // Вестник Новосибирского Figure. 4. Metal pattern (longitudinal stripes) of Koya 3 broad-
гос. ун-та. Серия: История, филология. 2011. Т. 10, вып. 3: sword:
Археология и этнография. С. 245–255. 1 – Common view of 1/3 part of the blade near by the oblique tip
(macrophoto; no scale);
Пронин А. О., Худяков Ю. С. 2011 2 , 3, 4, 5 – Longitudinal stripes at 1/3 near by the blade’s tip (mac-
Тибетские палаши па-дам XVIII–XX вв. из частных собраний rophoto; no scale);
Китая и Израиля // Вестник Новосибирского гос. ун-та. 6 – Recesses are comes together near by the oblique tip («hairpin»),
Серия: История, филология. 2011. Т. 10, вып. 5: Археология и obverse (macrophoto; no scale);
этнография. С. 268–279. 7 - Recesses are comes together near by the oblique tip («hairpin»),
reverse (macrophoto; no scale);
LaRocca D. J. 2006 8 – «Hairpin», common view (macrophoto; no scale)
Warriors of the Himalayas. Rediscovering the arms and armor of
Tibet. New York: The Metropolitan Museum of Art; New Heaven – Рис. 5. Metal pattern of the blade:
London; Yale University Press, 2006. 308 p. (на англ. яз.) 1 – 3 Longitudinal stripes at different parts of the blade (macro-
photo; no scale)
Huang Pujiang 2007
Zhongguo Daojian. Jinan: Mintian, 2007. 252 p. Рис. 6. Damage: small detachment part near by the blade’s tip at
1/3 of the blade:
Бобров Л. А., Худяков Ю. С. 2008 А – Close view (macrophoto; no scale);
Вооружение и тактика кочевников Центральной Азии и Южной Б – Common view (macrophoto; no scale)
Сибири в эпоху позднего Средневековья и Нового времени (XV
– первая половина XVIII вв.) / Под ред. В. П. Никонорова. СПб.: Рис. 7. The result of corrosion processes – an unusual relief of the
Факультет филологии и искусств СПбГУ, 2008. 770 с. blade had been formed (macrophoto; no scale; side light)
Рис. 8. Koya 3 broad sword guard common view (no scale)

26
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Рис. 4

Рис. 1 Рис. 2

Рис. 5

Рис. 3

Рис. 7 Рис. 8 Рис. 6

27
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

THE VISITOR CENTER PROJECT OF THE

ARCHAEOLOGICAL SITE AT METROPOLIS IN IONIA

İONİYA METROPOLDE ARKEOLOJİK SİTENİN

ZİYARETÇİ MERKEZİ PROJESİ

Ali Kazım ÖZ
Dokuz Eylul University, Izmir, Turkey

XÜLASƏ The main factors of formation are rational opinion of

Layihə Türkiyənin İzmir vilayətində Türkiyə modern architecture, in addition to certain proportions
Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi və Metropol Qazıntı and simple geometries of the ancient architecture.
İdarəsi tərəfindən hazırlanıb. Ziyarətçi Mərkəzi Layihəsi The building complex which contain three different
tarixi və ətraf mühitlə bağlı məlumatları təbliğ etmək və functions such as management, sales and common
regionda cəlbedici və nüfuzlu struktur mərkəzi olmaq areas, were placed in connection with the plan of
ancient urban ruins. The closed and semi-closed
üçün təşkil edilmişdir. Layihənin əsas prinsiplərinə
structures tak place in total 300 sq.m in the project
görə arxeologiya və təbiət arasında bir sinerji yaratmaq
area.
tarixi məlumatlara keçid prosesinə nəzarət etmək,
mövcud yaşıl sahənin qorunmasını davam etdirmək, The ancient city of Metropolis which means city of
vizual davamlılığı təchiz etməklə və yarı qapalı the Mother Goddess is situated in western Turkey,
məkanlar qurmaqla mühitin qorunması müəyyən edilir. ancient region of Ionia (Fig 1.). The first settlement
Binaların hamısı təbii torpaqdan ayrılıb, özülü yoxdur was founded during the Early Bronze Age about 5000
və struktur quruluşu dəyişmişdir. Belə ki, xarabalıqlar years ago on the Acropolis. In the Hellenistic Period
fiziki müdaxilə tələb etmir. Formalaşmasının əsas (3rd–1st century BC) Metropolis was fortified with
faktorlarında müasir arxitekturarın məqsədyönlü impressive walls and monumental public buildings
fikirləri ilə yanaşı, müəyyən nisbətdə qədim memarlığın mostly granted by the citizens were erected. During the
sadə həndəsi göstəriciləri var. Bina kompleksi 3 müxtəlif Roman Imperial period, population and city capacity
kompleksdən ibarətdir. Belə ki, idarəetmə, satış və covered an extensive area (Fig 2.). Being on the main
ümumi sahə qədim şəhər xarabalıqları ilə əlaqəli planda road between Smyrna and Ephesus, trade developed
yerləşdirilmişdir. Bağlı və yarı-bağlı strukturlar layihə rapidly and became one of the main sources of income
ərazisində ümumi olaraq 300 kv.m yer tutur. as well as farming and agriculture. During the late
Byzantine period, the city was gradually decreased
in size but a new fortress was built in eastern slope
SUMMARY
of city around the 13th century AD to defense against
The project was designed by the Turkish Ministry of
Turkish conquest1.
Culture and Tourism and the Directorate of Metropolis
The archaeological excavation of Metropolis was
Excavation in Izmir province of Turkey. The Visitor
begun by Prof. Dr. Recep Meriç in 1989 and sponsored
Center Project is organized to promote the historical
by the Ministry of Culture of Turkey, Dokuz Eylul
and environmental awareness and to become as a
University, the Municipality of Torbali and Philip
center of attraction and prestigious structure in the
Morris International. All of city area was set up as an
region. Basic principles of project are determined
archaeological site in 1992 and then mostly part of site
such as creating a synergy between archaeological site
has been expropriated by the Ministry of Culture. In
and nature, monitoring output process of historical
consequence of excavation, acropolis, theatre, stoa,
data, ensuring the continuation of the existing green
bouleuterion, bath-gymnasium, great Roman bath,
area, providing visual continuity and sustainability
mosaic halls, atrium houses, workshops and Byzantine
of environment owing to the semi-closed spaces. All
church were unearthed. Therefore, Metropolis Visitor
of the buildings detached from the natural ground,
Center (MVC) welcomes visitors to a spectacular
have no foundation and were removable structure that
does not require physical intervention to the ruins. 1 The brief history is summarized from a guide book of Metropolis (Ay-
bek S., Meric A. E. and Oz A. K. 2009).

28
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

panorama of archaeological site that occurred for and Directorate of Metropolis Excavation. First phase,
thousands of years. the architectural design and constructive decision
Metropolis is located in a slope of ancient Gallesion were taken by the Architectural Office of Metropolis
Mountain and Caystrus Valley area that surrounds Excavation. The preliminary cost estimates of this
visitors by a landscape. Visitor Center offers phase were generated with the sources of MESEDER
opportunities to learn about and understand the and Sabanci Foundation. Second phase, the site
awesome archaeological events. The visitor experience circulation system and city furniture designed by the
at the site and in the MVC provides a framework Application Office of Cultural Ministry. Finally, the
for conveying a broad interpretive story. By careful budget for application of all projects is covered by The
integration of site design elements, interpretation of Ministry of Culture and Tourism of Turkey.
the archaeological, cultural and natural components Development of the vision for the Metropolis Visitor
of the region can provide a compelling experience. Center involved a collaborative process by engaging
Thematic story lines can take the visitor back in time, numerous public and private organizations. Qualified
with dynamic aerial views, simulations of the ancient consultants facilitate a visioning process and provide
time processes and illustrations of where the visitor is conceptual design plans for the Metropolis Visitor
in relationship to the overall landscape. Attention to Center. The project staff and consultant team included:
way finding, site circulation systems, vehicle access, Yakup HARMANDA (Architect, Application Office
overlook terraces, resting area, universal accessibility of Cultural Ministry)
and developing a strong connection between the Hasan H. ÖZTÜRK (Architect, Application Office of
building and environment contribute to a positive Cultural Ministry)
visitor experience2. Yeliz KÖSE (Landscape Architect, Application Office
Site options with sensitive planning and design, will of Cultural Ministry)
create a model for architectural stewardship and Ali Kazım ÖZ (Dr. Architect, Metropolis Excavation)
recreation. The Ministry of Culture and Tourism, Pınar KARATAŞ (Architect, Metropolis Excavation)
the Directorate of Metropolis Excavation, Sabanci Ayhan NUHOĞLU (Assist. Prof. Dr. Civil Engineer,
Foundation and the Association of Metropolis Lovers Ege University)
(MESEDER) and other architectural participation Yılmaz Gökçe DÜZ (Mechanical Engineer)
process for the MVC worked closely with stakeholders An Advisory Committee was formed to represent
who represent the interests of the surrounding the interests of the surrounding community. Public
community. Workshops and presentations gathered and non-profit organizations guided the development
useful feedback during the design process by engaging of programmatic and interpretive goals for the
the participants in a focused and constructive dialog. Visitor Center and provided a structure for review
Gathering input from a broad range of perspectives and approval. The Advisory Committee included
ensured the evolution of good ideas and strong goals the following individuals as representatives of their
which have been distilled into a successful site plan. respective agencies:
The Project of Site Management and Visitor Center at Serdar AYBEK (Assoc. Prof. Dr. Archaeologist, Director
Metropolis was approved by the Cultural and Natural of Metropolis Excavation)
Heritage Conservation Board of Izmir (KTVKK) in Recep MERİÇ (Prof. Dr. Archaeologist, Yasar
June, 2012. Projects were prepared on the basis of University)
related the regulation on the Environmental Design Arzu AMİRAK (Director of MESEDER)
Projects3. Otherwise, the international conventions, Hasan Onur ARDA (Accountant, MESEDER)
charters and resolutions have contributed to project as Dürrin SÜER (M + D Architecture)
a significant role4. Zeynep AKTÜRE (Assist. Prof. Dr. Architect, Izmir
Generally, the process was executed by two main Institute of Technology)
councils, the Application Office of Cultural Ministry Fehmi DOĞAN (Assist. Prof. Dr. Architect, Izmir
2 Some items of thematic design have inspired by the Visitor Center of Institute of Technology)
Dry Falls in Coulee City, Washington State, USA.
3 The Regulation on the Procedures and Principles of the Preparation,
Presentation, Application, Control and Authors of the Conservation Plans and The Architectural Project. The main purpose of
Environmental Design Projects, 2005, The Ministry of Culture and Tourism
in Republic of Turkey. the project is to enhance history and environmental
4 Most important documents are; Convention Concerning the Protection awareness by expanding scope of the excavation site
of the World Cultural and Natural Heritage by UNESCO, 1972; European
Convention on the Protection of the Archaeological Heritage by COE 1992;
and visitor center. In this context, the principles were
Burra Charter by ICOMOS 1999; International Cultural Tourism Charter by adopted to convert area for the use of multi-purpose
ICOMOS 1999. Some of these documents were signed by Turkish Govern- center dependent to the existing zoning regulations
ment and published in Oz A. K. and Guner S. 2007.

29
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

and conservation plans. Metropolis (Fig 3).

Below principles are intended in order to preserve the In order to be kind of the Ecological Building,
archaeological wealth and live in Metropolis; measures were introduced for the use of energy,
- analyze solidarity between history and nature as a water and materials. For this purpose, passive air-
design principle, conditioning, solar energy and natural light were
- experience unearthed historical databases as well used as far as possible. The pollution prevention will
as archaeological findings and monuments during be provided by selling packaged foods in cafeteria.
excavation, In addition, tables, chairs, coolers and extra shelters
- keep on currently and basic ​​agricultural activity won’t be furnished in outside.
(such as olive collection) as a continuation of
green space, Principles of Landscape Design. The landscape
- arrange spatial and socio-cultural organizations for plan will be applied in the context of respecting for
the attraction of young people and children, nature and history. Parking area for cars and buses will
- ensure the continuity between environment and be placed among the olive trees. If possible, olive trees
open or semi-open spaces. on the field can be kept on or moved out of the protect-
ed area. After parking, the visitors can be able to reach
Principles of Architectural Design. Today, train- the Welcome Center owing to natural stone path. The
ing is structured around the concepts of site seeing, pedestrian circulation system has an ability to monitor
doing, trial etc. Therefore, the basic principle of de- activities and workshops of ​​the excavation area. The
sign is evaluating of this framework for the Visitor conversion of green space and imitation models pro-
Center at Metropolis. Consciousness of history can be vided to enrich the area. The observatory terraces seen
created owing to teaching of cultural values and social as an element of the horizontal circulation were com-
life of the past. For this reason, MVC and its surround- pletely directed to the excavation areas to perceive in
ing were designed as a focal point and center of attrac- different view. Using terraces and ramps as a means of
tion that collects people. Great efforts have been made horizontal and vertical circulation are provided conve-
to create re-experience the history within facilities of nience transportation for the people with disabilities.
green areas, observation terraces and pedestrian roads. Aesthetic and secured lighting schemes are planned at
Watching the excavation work and other activities will regular intervals In order to clarify the entire site. Some
be extremely informative while getting a trip or visit- of the existing lighting network masts will be used for
ing the exhibition. closed circuit camera system. Thus, the Visitor Center
All structures were built in the form of masses that and site of Metropolis was literally defined as public
do not require physical intervention to the floor. They space and has been entered easily.
are detached from the ground, without foundation and
removable buildings. Thus, the image of “temporality” Conceptual Organization. The diagram shows the
is created by using of half open structure and continuity conceptual organization of the interpretive areas of the
of the natural layout. The ‘’transparence’’ moved to the Metropolis Visitor Center and site (Fig 4). These con-
forefront in the structure that may be a prestige project ceptual exhibit plans have been developed in coordina-
for the region. The materials of all buildings consist of tion with the architecture, landscape architecture and
panel walls, large opening windows, laminated wood with key site features in mind. The complex consist
covering and traverse road (Fig 7-8). Infrequently, the of two main structure; administrative (management
masonry stone walls should be especially used for office) and communal (common use) buildings. The
retaining wall to relate ancient times. As a requirement administrative complex has parking, entrance, ticket
in hot climates, all buildings have large porch and office, shops, semi-open turnstiles, interpretive gallery
terraces in order to create shaded areas (Fig 9-10). for temporary exhibition, manager office, security and
Structures composed with the masses of “simple” storage rooms (Fig 5). The size of rooms is varied be-
geometry that connected with terraces, square and tween 10 and 25 m2 maximum. After main square, the
ramps. They are regular systematic relationship communal complex is formed by three blocks which
established between all of the functions associated are multi purpose hall for using of 3D show and meet-
with this context. The rational structures are formed ing, cafeteria and toilets (Fig 6). All blocks converge
by certain proportions of the modern architecture and to each other by the porch and semi-open terraces.
exact geometry in the ancient world. The position,
orientation and dimensioning of Visitor Center are Conclusion. The Visitor Center Project of Metropo-
made up with the traces of ancient settlement in lis would be beneficial for territory. Especially, scien-

30
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

tific and educational value will improve to intensive Oz A. K. and Guner S. 2007
research and teaching about the past. Thus, some Uluslararasi Kulturel Miras Mevzuati, KUMID
progress can be achieved to protect the antiquities, Publication, Istanbul.
contribute archaeological knowledge and educate
visitors. However, economic value will also appreci-
ate to provide monetary benefits for the region. The
economic capability of the site as a tourist destination
can be derived from the site’s heritage values and sig-
nificance. As an aesthetic value, the architectural proj-
ect forming with modern and simple structure can be
a good example for the annexes of other ruins. Three
main items summarize the project: simplicity, trans-
parence and temporality.
New target of Metropolis Excavation and its
stakeholders must be preparation of a Site Management
Project5. For this purpose, a new cooperation
is required with partners such as directorate of
Metropolis Excavation, Ministry of Culture and
its local departments, universities, subnational
administration, sponsors, NGO’s and private offices.
Stakeholders also include professionals from various
disciplines such as archaeology, history, architecture,
city planning, heritage conservation, tourism and
economy studies who may offer expert opinions about
the place.

REFERENCES

Dry Falls Visitor Center, 2009

Dry Falls Visitor Center Area Design, Washington
State Parks and Recreation Commission, Portland.

Myers, D. Smith, S. N. and Shaer, M. 2010

A Didactic Case Study of Jarash Archaeological Site
Jordan: Stakeholders and Heritage Values in Site
Management, The Getty Conservation Institute, Los
Angeles.

Aybek. S. Meric A. E. and Oz A. K. 2009

A Mother Goddess City in Ionia: Metropolis. Homer
Books. Istanbul.

Tuna N. 2011
“The Archaeological Heritage Management of Ilisu
Salvage Project”, in Tuna N. and Doonan O. (Eds.)
Salvage Project of the Archaeological Heritage of the
Ilisu and Carchemish Dam Reservoirs Activities in
2002, 1, 265-320, TACDAM, Ankara.

5 The sections of 108-118 of the Operational Guidelines for the Imple-

mentation of the World Heritage Convention by UNESCO 2012 state the
following with regard to management of sites. Example projects of site
management in other archaeological cities such as Jarash (Myers, 2010) and
Hasankeyf (Tuna, 2011) will be helpful for this project.

31
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Fig 1. Turkey map

Fig 2. Metropolis city plan Fig 4. Location plan of MVC

32
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Fig 5. Administrative Buildings plan

Fig 6. Communal Buildings plan

Fig 3. Design concept

Fig 7. Section detail

33
Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Fig 8. Building section

Fig 9. Entrance view

Fig 10. Cafeteria illustration

34
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Изучение тюркских древностей Южной Сибири

европейскими учеными XVIII в.

Study of TurkIc antIquItIes of Southern SIberIa by

European scIentIsts In 18th century

Alisa Borisenko
Novosibirsk State University, Novosibirsk, Russia

ABSTRACT материалы этой экспедиции были опубликованы Ф. И.

The study of the turkish antiquities of southern Si- Таббертом фон Страленбергом, в 1730 г. В его книге
beria began in the XVIII century, when in Russia in- были представлены стела с рунической надписью с р.
vited European experts to conduct research. During Уйбат и древнетюркское каменное изваяние с р. Тесь.
the expedition in 1722 by D.G. Messerschmidt was В 30-е гг. XVIII в. в Южной Сибири работал сухопутный
opened to the world of science ancient monuments, отряд Великой Северной экспедиции, одной из целей
which he called runic. They have also been discove- которой был осмотр древних памятников, открытых
red and documented the ancient Turkic stone statues предшественниками. Г. Ф. Миллер и И. Г. Гмелин
and sculptures of animals with a memorial complex осмотрели в г. Тобольск каменные изваяния и стелы с
in the Minusinsk basin. For the first time the materi- надписями, а И. В. Люрсениус, художник экспедиции,
als of the expedition were published F.I. Tabbert von зарисовал эти памятники Скульптура барана была
Strahlenberg background, in 1730 in his book were найдена на г. Кызыл-Чибага, две скульптуры львов
presented stele with runic inscription to p. Uibat and – в долине р. Шушь. В течение долгого времени эти
ancient Turkic stone statue with a p. Tes. In 30-ies. памятники приписывались мифическому древнему
XVIII century. in southern Siberia, a land unit worked народу чудь. В конце XIX в. ученые определили их
the Great Northern Expedition, one of whose goals принадлежность культуре древних тюрок. Эти рисунки
was the examination of ancient monuments, open the- представляют значительную ценность, поскольку сами
ir predecessors. G.F. Miller and I.G. Gmelin examined памятники до настоящего времени не сохранились, и
at Tobolsk stone statues and stelae with inscriptions, изучать их можно только по этим рисункам.
and I.V. Lyursenius, the artist of the expedition, sketc-
hed these monuments sheep sculpture was found on XÜLASƏ
the Kyzyl-Chibaga, two statues of lions - in the valley Cənubi Sibir Türklərinin qədim tarixinin öyrənilməsi
Shush. Over time, these monuments were attributed to Rusiyaya dəvət olunmuş Avropa alimləri tərəfindən
a mythical ancient nation Chud. At the end of the XIX XVIII əsrdə başlanmışdı. 1722-ci il ekspedisiya-
century scientists have determined they belong to the sı zamanı D.Q.Messerşmidt elm dünyasına və bü-
culture of the ancient Turks.These figures represent tün dünyaya qədim türk yazılı abidələrini təqdim
a significant value as monuments to themselves until etdi ki, o bunu Runi adlandırdı. O həmçinin qədim
now have not been preserved, and they can only learn türklərin daş heykəllərini və Munisinsk hövzəsində
from these pictures. heyvan heykəllərini komplekslə birgə açmış və
müəyyənləşdirmişdi. Bu ekspedisiyanın materialları
РЕЗЮМЕ ilk dəfə F.İ.Tabbert fon Strahlenberq tərəfindən 1720-
Изучение тюркских древностей Южной Сибири cu ildə işlənmişdi, onun kitabında Runi yazısı ilə stela
началось в XVIII в. европейскими учеными, vardı: Uybat, qədim türk daş heykəlləri, Tes və s.
приглашенными в Россию. Во время экспедиции в XVIII əsrin 30-cu illərində Cənubi Sibirdə Böyük
1722 г. Д. Г. Мессершмидт, уроженец г. Данциг, открыл Şimal Ekspedisiya dəstəsi işləyirdi, onlardan birinin
для науки и всего мира памятники древнетюркской məqsədi qədim abidələrin öyrənilməsi idi. Q.F.Miller
письменности, которую он назвал рунической. Им были və İ.Q.Qmelin Toboslk şəhərində daş heykəllərə
также открыты и зафиксированы каменные изваяния və yazılı stelaya baxış keçirmişlər. Ekspedisiyanın
древних тюрок и скульптуры животных с поминальных rəssamı İ.V.Lyursenius Qızıl-Çibaqada tapılan qoyun
комплексов в Минусинской котловине. Впервые heykəllərinin və Şuş vadisində iki şir heykəlinin üzü-
nü köçürmüşdür. Uzun müddət ərzində bu abidələr

35
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

qədim mifik Çud millətinə aid idi. XIX əsrin sonların- экспедиции Д. Г. Мессершмидтом и его коллега-
da alimlər onların qəim türk məəniyyətinə aid olma- ми, относятся к разным группам памятников, раз-
sını müəyyən etdi. Bu rəsmlərin mühüm əhəmiyyəti личным культурам и историческим эпохам. Среди
vardır, belə ki, abidələr bu dövrümüzə qədər qoru- них петроглифы, каменные стелы и изваяния, ме-
nub saxlanmayıblar, yalnız bu rəsmlərə görə onları таллические вещи. Отдельные описания и рисунки
öyrənmək mümkündür. в разное время издавались и переиздавались В. В.
Радловым, М. Г. Новлянской, Т. К. Шафрановской,
Начало изучения и коллекционирования древно- Ю. Г. Белокобыльским, А. А. Формозовым, Б.
стей в Сибири связано с деятельностью немец- Брентьесом, Р. С. Васильевским и др. исследова-
ких ученых, которые были приглашены в Россию телями (Радлов, 1989; Новлянская, 1970; Шафра-
Петром I. В 1718 г. им был издан указ, согласно новская, 1994; Белокобыльский, 1986; Формозов,
которому все древние предметы, найденные в зем- 1986; Brentjes, Vasilievsky, 1989). Для изучения
ле - из камня, из железа или меди, человеческие истории и культуры древних и традиционных куль-
кости, кости животных, рыбы или птицы, непохо- тур населения Северной и Центральной Азии их
жие на современные - предписано было сдавать ценность не одинакова. Некоторые из них важны
в казну через сибирскую администрацию за хоро- с точки зрения первого опыта фиксации наскаль-
шее вознаграждение. Однако, отечественных спе- ных рисунков, представляют в первую очередь
циалистов, которые смогли бы квалифицировано историографический интерес. Таковы, например,
описать, изучить, сохранить такие предметы в этот рисунки людей и животных, различных знаков,
период в стране не было. Поэтому было решено сделанные в ходе осмотра Томской писаницы и
пригласить их из заграницы. Так как Россия име- петроглифических памятников на Енисее, зари-
ла устойчивые научные, образовательные, куль- сованные с каменных стел и плит, установленных
турные связи с германскими государствами, то и в стенах оград курганов тагарской культуры. Они
первые ученые, были приглашены именно оттуда. выполнялись художником Карлом Шульманом,
В апреле 1718 г. в Санкт-Петербург прибыл Да- одним из участников экспедиции, весьма прибли-
ниил Готлиб Мессершмидт, который должен был зительно. Их нельзя считать точными копиями, на
провести ряд исследований. Одной из задач его них не соблюдены пропорции и точное расположе-
экспедиции стало изучение древних памятников. ние фигур.
Экспедиция длилась почти 10 лет, был собран Но Д. Г. Мессершмидтом были сделаны и очень
обширный материал по этнографии и археологии важные для науки открытия, и особенно, для исто-
Сибирского региона. Однако по возвращению в рии изучения древнетюркской культуры народов
Санкт-Петербург ученый обязан был оставить все Северной и Центральной Азии. Так, им были от-
собранные данные и коллекции в недавно создан- крыты памятники древнетюркской письменности,
ной Кунсткамере. Согласно договору, подписан- которую он назвал рунической по сходству рисун-
ному им с Медицинской канцелярией (так как по ков с древними германскими рунами. Им были
специальности Д. Г. Мессершмидт был медиком), также открыты и зафиксированы каменные извая-
он не имел права работать с ними и публиковать ния древних тюрок и скульптуры животных с по-
результаты своего труда. К сожалению, судьба минальных комплексов в Минусинской котловине.
собранных им коллекций была печальна. Боль- В конце весны и в течение лета 1721 г. экспедицией
шинство экспонатов погибло во время пожара в Д. Г. Мессершмидта было зафиксировано несколько
Кунсткамере в 1747 г. Скудная часть собранных памятников рунической письменности в Минусин-
материалов, которая досталась ученому, также ской котловине. В мае того года на территории древ-
погибла во время кораблекрушения в Балтийском него могильника на левом берегу среднего течения р.
море, возле г. Пилау, когда Д. Г. Мессершмидт воз- Уйбат, выше впадения в него р. Беи была обнаружена
вращался домой в Германию. Однако часть вещей стела с рунической надписью, которая в настоящее
все же была зарисована художниками рисовальной время хранится в Минусинском музее. Эта надпись
палаты и сохранилась в графическом воспроизве- представляет собой древнетюркскую эпитафию
дении в альбоме «Сибирские куриозы», благодаря (Кляшторный, Лившиц, 1978. С. 40). (Рис. 1).
чему они доступны для изучения в настоящее вре- В начале января 1722 г. в Енисейской степи. Непо-
мя научной общественности. Кроме того, ряд за- далеку от Абакана был раскопан курган, на кото-
рисовок было выполнено в ходе экспедиционных ром стоял камень с «каракулями» (Messerschmidt,
работ. Судя по этим сохранившимся рисункам, 1962. S. 167). Эти рисунки были пересняты Кар-
археологические материалы, собранные во время лом Шульманом, художником экспедиции. Д.

36
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Г. Мессершмидтом были проведены раскопки Худяков, 1999. С. 9-14).

кургана, сделан небольшой план захоронения Таким образом, в результате работы первой рос-
(Messerschmidt, 1962. S. 168-169). Это были пер- сийской экспедиции научное сообщество получи-
вые в Сибири раскопки археологического памят- ло возможность познакомиться с неизвестными
ника с научной целью. Судя по описанию, ученый ранее памятниками культуры древних тюрок в Ми-
раскопал курган тагарской культуры раннего же- нусинской котловине. Территория многих районов
лезного века. Сибири и Центральной Азии оставалась для евро-
В конце января 1722 г. в степи в районе р. Тесь пейцев Terra incognito. Открытые археологические
были обнаружены курганы, расположенные, со- объекты позволяли лучше узнать народы и этносы,
гласно Д. Г. Мессершмидту, по кругу. Среди них которые проживали в древности на их территории
стояла каменная статуя. Это было изображение и оставили эти изобразительные и скульптурные
«старого человека с усами». На изваянии были та- памятники.
кие же рисунки, что и на встреченных ранее сте- Учитывая результаты экспедиции Д. Г. Мессерш-
лах. Их сохранность была довольно плохой. И все мидта, показавшие уникальные культурные осо-
же К. Шульман зарисовал то, что было возможно. бенности Сибири, Российская Академия наук от-
Судя по рисункам, это было изваяние древнетюрк- правила в Сибирь очередное исследовательское
ской культуры с рунической надписью на спине, путешествие в 1730-1740-х гг. В ходе работы Вели-
которое впоследствии получило название «Тесин- кой Северной экспедиции, были заново осмотрены
ский богатырь». В настоящее время это изваяние и описаны многие археологические памятники на
хранится в Минусинском музее. (Рис. 2). территории Южной Сибири, обнаруженные Д. Г.
Им были также осмотрено древнетюркское камен- Мессершмидтом.. В ее составе в Южной Сибири
ное изваяние, изображающее мужчину на р. Чер- работал ее сухопутный отряд, одной из целей ко-
ный Июс. Согласно рисункам из материалов экс- торой был осмотр древних памятников, открытых
педиции это изваяние представляло собой воина с предшественниками. Возглавлявший его академик
саблей и каптаргаком на поясе и сосудом в правой Г. Ф. Миллер вместе со своим коллегой И. Г. Гме-
руке. (Рис. 3). Д. Г. Мессершмидт считал, что оно линым неизменно посещали те памятники, о кото-
изображает китайца или имеет следы китайского рых сообщали ранее их предшественники, в том
влияния. Ф. И. Страленберг интерпретировал из- числе, и местонахождения древнетюркских древ-
ваяние как культовый объект «минусинских татар» ностей. Так, они осмотрели в г. Тобольск камен-
(Борисенко, Худяков, 2005. С. 83). ные изваяния животных и стелы с надписями, а И.
Во время пребывания в Красноярске участники В. Люрсениус, художник экспедиции, зарисовал
экспедиции осмотрели и зарисовали каменные их. Эти рисунки были опубликованы при издании
изваяния львов, которые до в прошлом стояли на трудов Г.Ф. Миллера в XX в. (Миллер, 1999. Рис.
р. Туба, и скульптуру барана, привезенную с г. 29). Эти рисунки представляют значительную цен-
Кизил-Чебага на правом берегу Енисея напротив ность, поскольку большая часть древнетюркских
устья р. Абакан. Местное население относилось памятников в Минусинской котловине до настоя-
с особым почтением к этим изваяниям. Ученым щего времени не сохранились, и изучать их можно
были записаны тюркские названия данных памят- только по этим рисункам. В одном из залов Ми-
ников. Скульптура барана были впервые опубли- нусинского музея экспонируется каменное извая-
кованы в книге Ф. И. Страленберга в 1730 г. (Рис. ние «Тесинский богатырь» и стелы с руническими
4, 5) (Strahlenberg, 1730. tabl. V, XII ). Изваяние ба- надписями. Благодаря исследованиям немецких
рана было доставлены в Тобольск при содействии ученых, и созданию в конце XIX в. Минусинского
Д.Г. Мессершмидта. В течение долгого времени музея, эти памятники были сохранены для миро-
эти памятники приписывались мифическому древ- вой науки и культуры.
нему народу чудь. В конце XIX в. ученые опреде- Учитывая вклад немецких ученых XVIII в. в изу-
лили их принадлежность культуре древних тюрок. чение древнетюркских памятников на территории
М. П. Грязнов и Е Р. Шнейдер полагают, что на- Южной Сибири, считаем возможным разработку
личие скульптурное изображение баранов может проекта образовательного туристического марш-
свидетельствовать о существовании культа барана рута по следам академических экспедиций XVIII
у населения Минусинской котловины эпохи брон- в., который может включать в себя посещение и
зы (Грязнов, Шнейдер, 1929. С. 85-86). Лишь в осмотр музейных экспозиций и памятников древ-
конце XX в. было установлено, что эти скульптуры нетюркской культуры на территории Саяно-Алтая.
относятся к культуре древних тюрок (Борисенко,

37
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

REFERENCES Messerschmidt D.G. 1962

Forschungsreise durch Sibirien 1720-1727. Berlin,
Белокобыльский Ю. Г., 1986 B. 1. 379 S.
Бронзовый и ранний железный век Южной
Сибири. Новосибирск, 167 с. Strahlenberg I.G. 1730.
Das Nord- und Ostliche Theil der Europa und Asia.
Борисенко А.Ю., Худяков Ю.С., 1999 Stokholm
Древнетюркские поминальные памятники в
Минусинской котловине (по материалам Подписи к рисункам
экспедиций XVIII – XIX вв.) // Памятники
культуры древних тюрок в Южной Сибири и К статье А.Ю.Борисенко «Изучение тюркских
Центральной Азии. Новосибирск, С. 4-22. древностей Южной Сибири европейскими
учеными XVIII в.»
Борисенко А.Ю., Худяков Ю.С., 2005
Изучение древностей Южной Сибири немецкими Рис. 1. Стела с рунической надписью с р. Уйбат.
учеными XVIII – XIX вв. Новосибирск, 270 с. Рис. 2. Изваяние с р. Тесь.
Рис. 3. Изваяние с р. Черный Июс.
Грязнов М.П., Шнейдер Е.Р., 1929 Рис. 4. Изваяние барана с. г. Кызыл-Чебага.
Древние изваяния Минусинских степей // Рис. 5. Изваяния львов с р. Туба.
Материалы по этнографии. Том IV, вып. 2. Л., С.
63-93.

Кляшторный С.Г., Лившиц В.А., 1978

Открытие и изучение древнетюркских и
согдийских эпиграфических памятников
Центральной Азии // Археология и этнография
Монголии. Новосибирск, С. 37-60.

Миллер Г.Ф., 1999

История Сибири. Изд.2-е, дополненное М., Т. I.
630 с.

Новлянская М.Г., 1970

Даниил Готлиб Мессершмидт и его работы по
исследованию Сибири. Л., 184 с.

Радлов В.В. 1989

Из Сибири. Страницы дневника. М., 749 с.

Формозов А.А., 1986

Страницы истории русской археологии. М., 240 с.

Шафрановская Т.К., 1994

О сокровищах петровской Кунсткамеры
(по рисункам XVIII в.) // Кунсткамера.
Этнографические тетради. СПб., Вып. 5-6.
С. 262-274.

Brentjes B., Vasilievsky R.S., 1989

Schamanenkroneb im Weltbaum. Kunst der Nkmaden
Nordasiens. Leipzig, 203 s.

38
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Рис. 2 Рис. 3

Рис. 1

Рис. 5 Рис. 4

39
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

«КЕРАМИЧЕСКАЯ МАСТЕРСКАЯ»
ТОРЕЦКОГО ПОСЕЛЕНИЯ

A possIble pottery workshop on the Toretz settlement

Alsu Nuretdinova
Kazan Federal University, Kazan, Russia

ABSTRACT consistent with the general dating of the settlement

Toretz settlement - a major trade and craft center to the XV century.
XV c. in the Central Trans-Kama. The area of settle-
ment is not less than 25 hectares and is located three РЕЗЮМЕ
and a half kilometers north of the village Bilyarsk of Торецкое поселение – крупный торгово-ремеслен-
Alexis region of Tatarstan. The expedition of Kazan ный центр XVв. в Центральном Закамье. Памят-
University under the direction of S. Valiulina Toretz ник площадью не менее 25 гектаров расположен
settlement studied since 1998. Today the monument в трех с половиной километрах севернее села Би-
is known in several workshops, indicating that the лярск Алексеевского района Республики Татар-
population was engaged in iron and steel industry стан. Экспедицией Казанского университета под
monument, iron and bronze industries, as well as руководством С.И. Валиулиной Торецкое поселе-
jewelry, pottery and weaving. ние исследуется с 1998г. На сегодняшний день на
In 2003-2004, on the northern outskirts of the settle- территории памятника известно несколько мастер-
ment began a study of a possible pottery workshop. ских, свидетельствующих о том, что население па-
In the area of 60 sq m was found the building with мятника занималось черной металлургией, чугу-
нолитейным и бронзолитейным производствами,
ceramic battle, marriage and craft waste. The abun-
а также ювелирным, гончарным и ткацким ремес-
dance of ceramics (1608 pieces) and the nature of the
лами.
objects suggest that one of the objects (pit 3), leaving
В 2003-2004 гг. на северной окраине поселения
the northern profile of the excavation, is a part of the
было начато исследование гончарной мастерской.
furnace and is part of a production complex, associ- На площади 60кв.м было выявлено сооружение с
ated with pottery production. керамическим боем, браком и ремесленными от-
For further study of possible pottery workshop set ходами. Обилие керамики (1608 фрагментов) и
by the author in 2009-2011 continued work on the характер расположения объектов позволили пред-
excavation VI. Thus, the total area of the excavation положить, что один из объектов (яма 3), уходящий
was 176 sq m. The study did not reveal the nature of в северный профиль раскопа, представляет собой,
the production facilities, but was assembled presen- часть развала горна или предгорновой ямы и вхо-
tational ceramic material that matches the ceramic дит в один производственный комплекс, связан-
material from other excavations. In terms of quan- ный с гончарным производством.
titative characteristics of ceramic material excavated Для дальнейшего изучения гончарного комплекса
different mass and concentration in a single object. автором в 2009-2011 гг. были продолжены рабо-
The collection of dining and cooking utensils pro- ты на Раскопе VI. Таким образом, общая площадь
vided such forms as pitchers, hums, pots, bowls, раскопа составила 176кв.м. Проведенное иссле-
lamps, spindles, boiler, kumgan, including the pres- дование не выявило сооружений производствен-
ent one sphero-conical vessel incomplete preserva- ного характера, однако был собран презентатив-
tion. Among the individual finds it should be noted ный керамический материал, соответствующий
bone comb, a silver ring, an iron knife, needle and керамическому материалу с других раскопов. По
awl. Among the lifting of the material found near the количественным характеристикам керамический
excavation’s seat, a fragment of cast-iron boiler and материал раскопа отличается массовостью и кон-
a flat arrowhead. Materials of the excavation VI are центрацией в одном объекте. Коллекция столовой
и кухонной посуды представлена такими формами

40
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Рис.1. Казанское ханство.

как кувшины, хумы, горшки, миски, светильни- ilir. Hazırda abidə ərazisində bir neçə emalatxana
ки, пряслица, котел, кумган, в том числе присут- məlumdur ki bu da yaşayış məskəninin əhalisinin qara
ствует один сфероконус неполной сохранности. metallurgiya, çuğunəritmə və tunc əritmə istehsalı
Среди индивидуальных находок следует отметить ilə, həmçinin zərgərlik, dulusçuluq və tikiş sənətləri
костяной гребень с циркульным орнаментом, сере- ilə məşğul olduqlarını sübut edir. 2003-2004-cü
бряный перстень с плоским подквадратным щит- illərdə məskənin şimal qurtaracağında dulusçuluq
ком неполной сохранности, железный нож, иглу emalatxanasında tədqiqat işlərinə başlanılmışdır. 60
и шило. В числе подъемного материала вблизи kv.metr sahədə keramik qalıqları, döymə və sənətkarlıq
раскопа найдены однолезвийное прямоугольное qalıqları aşkar edilmişdir. Keramikanın bolluğu (1608
кресало с прорезью, фрагмент чугунного котла и fraqment) və obyektlərin yerləşmə xarakteri belə bir
плоский наконечник стрелы линзовидного сечения qənaətə gəlməyə şərait yaratmışdır ki, qazıntıların
с упором на черешке. Комплексный анализ мате- şimal profilinə uzanan obyektlərdən biri (3-cü çuxur)
риала Раскопа VI согласуется с общей датировкой domna sobasının qalıqlarından biridir və dulusçuluq
памятника XV в. istehsalı ilə bağlı olan istehsalat kompleksinə dax-
ildir. Dulusçuluq kompleksinin sonrakı tədqiqi üçün
XÜLASƏ 2009-2011-ci illərdə müəlliflər tərəfindən 6-cı qazıntı
Mərkəzi Zakamyedə XV əsrə aid iri ticarət-sənətkarlıq sahəsində işlər davam etdirilmişdir. Beləliklə, ümumi
mərkəzidir. 25 hektara yaxın sahəyə malik olan abidə qazıntı sahəsi 176 kv.metr təşkil etmişdir. Aparılmış
Tatarstan Respublikasının Bilyarsk Alekseyevsk tədqiqatlar istehsalat xarakterli tikililər üzə çıxarmasa
kəndindən 2,3 km şimalda yerləşir. Torec məskəni da digər qazıntı sahələrindəki keramik materialına
S.İ.Valiulinanın rəhbərliyi ilə Kazan Universitetinin uyğun gələn prezentativ xarakterli keramik material-
ekspedisiyası tərəfindən 1988-ci ildən tədqiq ed- lar toplanmışdır. Qazıntı sahəsinin keramika materialı

41
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Европы с восточными странами. В домонгольское

время XI - первой трети XIII  вв. эталонным бул-
гарским памятником является столичный Биляр,
площадь которого составляла более 620 гектаров.
С гибелью домонгольской столицы государства
после монгольского разгрома 1236г. жизнь в его
округе не останавливается - население Биляра
продолжало жить в окрестностях разрушенного
города: Билярское II и Билярское III селища второй
половины XIII – первой половины XIV вв., Торец-
кое поселение XVв. и др. На территории округи
Биляра на сегодняшний день известно 249 памят-
ников X–XV вв.: 201 неукрепленное поселение, 17
городищ, 20 могильников, 10 монетных кладов, 1
святилище. Исследованные памятники отражают
непрерывность заселения округи Билярского горо-
дища с домонгольского времени до периода Казан-
ского ханства.
Период Казанского ханства (1438—1552гг.) в на-
стоящее время является, пожалуй, наименее изу-
ченным в археологии Среднего Поволжья. Поэто-
му особое значение занимают материалы раскопок
Торецкого поселения XVв., исследуемого экспеди-
цией Казанского университета с 1998 г. под руко-
водством С.И. Валиулиной (Рис.1).
Торецкое поселение расположено 3-х км северо-
западнее Билярского городища в Алексеевском
Рис.2. Раскоп VI Торецкого поселения.
районе Республики Татарстан. Площадь поселе-
ния составляет 25 гектаров. Общая исследованная
keyfiyyət xarakteristikasına görə tək bir obyektdə
площадь составляет более 4000 кв.м. Памятник
kütləvilik və konsentrasiyalı olması ilə fərqlənir.
однослойный, культурный слой не нарушен пере-
Yeməkxana və mətbəx qabları səhəng, xum, küpə,
копами. Сооружения и объекты надежно датиро-
kasa, çıraq, cəhrə, qazanca formaları ilə təqdim
ваны нумизматическим материалом к. XIV–XV вв.
edilmişdir, həmçinin natamam qorunmuş sferokonusa (более 400 монет). Собрана богатейшая коллекция
da rast gəlmək olar. Fərdi tapıntılar içərisində dairəvi вещевого материала - более 6000 индивидуальных
ornamentli sümüklü darağı, natamam saxlanılmış находок (Валиулина, 2009).
yarıkvadrat sipərli gümüş üzüyü, dəmir bıçaq, iynə Массовый материал - неполивная керамика пред-
və bizi misal göstərmək olar. 6-cı qazıntı sahəsinin ставлена 3 группами – «общебулгарской» I груп-
materiallarının ümumi analizi ilə abidənin XV əsrə aid пой (около 70%), «древнерусской» XIV группой
olması kimi ümumi qənaətə gəlinmişdir. (8%) и «прикамско-приуральской» XVI группой
по типологии Т.А. Хлебниковой (22%) (Хлебнико-
Волжская Булгария – крупное раннефеодальное ва, 1984).
средневековое государство в Восточной Европе, За эти годы исследованы жилые постройки, хозяй-
сформировавшееся на рубеже IX–X вв. Во второй ственные ямы, производственные комплексы, по-
половине XIII в. она вошла в состав Золотой Орды, гребения, клады. Поселение имело разреженную
а после ее распада на бывших землях Булгарско- застройку очевидно усадебного характера. Ремес-
го улуса образовалось Казанское ханство. Во всех ленная специализация выразительно отражена в
этих государствах расцветала городская жизнь,
исторической топографии памятника: отдельные
базирующаяся главным образом на достижениях
мастерские ювелиров, медников, замочников рас-
ремесла и торговли, а также сельского хозяйства
полагались в западной и центральной части посе-
населения ближайшей округи городов. С X и до
ления (раскопы I, V, XI), основной ремесленный
XV  вв. Волжская Булгария выступает посредни-
ком или связующим звеном в торговле Восточной центр поселения – металлургическая слобода рас-
полагалась в восточной части на берегу Торецкого

42
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

ручья. Здесь получали черный металл, в том числе на, 2005).

чугун и есть следы бронзолитейного производства, Яма 2 расположена на квадратах 3-5,9. Размеры
работали кузнецы (раскопы III, IV, IX). В центре ямы 80х120 см. Заполнение ямы – рыхлый корич-
поселения раскопом XII выявлена не застроенная невый грунт с угольными включениями. Массовые
территория, возможно рыночная площадь или цен- находки: керамика – 70 фрагментов, в том числе,
тральный проезд (Валиулина, 2011). 1 экз. лепной с примесью толченой раковины в
За всего раскопок на территории памятника не об- тесте, кости животных, камни 10 экз. Индивиду-
наружено ни одного гончарного горна. Однако по альные находки: костяной двусторонний гребень
количественным показателям керамического мате- (Валиулина, 2004).
риала особо выделяется Раскоп VI, который был Яма 3 выявлена после снятия первого штыка вдоль
северной стенки раскопа, ближе к северо-восточ-
заложен в 2003-2004гг. С.И. Валиулиной на север-
ному углу (кв.5,9), имела неправильно округлую
ной периферии поселения с целью определения
форму, размеры 120х70 см и уходила в северную
границ памятника в этом направлении (Валиулина,
стенку раскопа. Заполнение темно-коричневый,
2004).
рыхлый грунт с включениями угля, обмазки, кир-
пич, щебня. После второй выборки площадь ямы
С Раскопа VI-2003-2004гг. (Рис.2, квадраты 1-15)
оказалась перекрытой прослойкой угля мощно-
площадью 60кв.м. был собран керамический мате-
стью 2-3 см, под ней слой прокала (15-20 см) с
риал в количестве более 5400 фрагментов.
глиняной обмазкой и кирпичным крошевом, ниже
Из культурного слоя происходят 269 фрагментов
– углистый слой до 5 см, подстилающий материко-
гончарной посуды I «общебулгарской» группы,
вое дно ямы. Небольшое число находок – мелкие
2 фрагмента лепной с примесью толченой рако-
фрагменты керамики, кости животных.
вины, камни - 11 экз., обломки кирпичей - 17 экз.
Предварительный анализ вещевого инвентаря, пре-
Кости животных – 161фр., которые принадлежат
жде всего, керамики из ямы 1 позволило автору
крупному рогатому скоту и лошадям. Среди ко-
раскопа предположить более ранее время суще-
стей животных присутствуют кости птиц и рыб.
ствования объектов раскопа VI, чем основной части
Индивидуальных находок нет. Зачисткой I штыка
поселения. Незавершенная в 2003-2004гг. яма 3, по
были выявлены контуры трех сооружений – ямы
мнению С.И. Валиулиной, представляла собой, оче-
1, 2, 3.
видно, часть развала горна или предгорновой ямы
Яма 1 проявила себя обилием керамического мате-
и входила в один производственный комплекс с со-
риала уже при снятии I штыка. Яма занимала ква-
оружением – складом гончарной продукции (яма 1)
драты 1-2, 6-8, 10-13. Заполнение ямы - рыхлый
(Валиулина, 2005).
коричневый грунт с обилием кусочков обожжен-
В 2004 году были проведены геофизические раз-
ной глины, угля, шлака. Яма содержала большое
ведки, осуществленные сотрудниками кафедры ге-
количество керамического материала – 5133 фраг-
офизики Казанского университета (руководитель
мента, из которых 70 осколков лепных сосудов с
Галямов И.И.). Магнитометрические исследова-
примесью толченой раковины в тесте - прикам-
ния проводились с применением квантовых маг-
ско-приуральская посуда, 40 фрагментов лепных
нитометров ММ-60М1 вблизи раскопа VI. Резуль-
сосудов с примесью дресвы в тесте. Основная
татом исследований стали карты напряженности
масса керамического материала относится к об-
магнитного поля на разных уровнях и карты вер-
щеболгарской красноглиняной посуде. В южной
тикального градиента магнитного поля, которые
стенке ямы выявлены ступеньки – уступы. Дно
выявили аномалию северо-западнее Раскопа VI,
постройки перекрыто углистой прослойкой, в цен-
связанную с антропогенными объектами (Вали-
тре пятно столбовой ямы диаметром 25 см. Яма 1
улина, 2005). На данном участке предполагалось
имела глубину 16 см. Очевидно, сооружение было
обнаружить гончарный горн.
деревянным, имело столбовую конструкцию, вход
Для продолжения исследования предполагаемой
с южной стороны и являлось складом гончарной
гончарной мастерской в 2009 году с северо-восточ-
продукции. О том, что постройка не была жилым
ной стороны к площадке Раскопа VI-2003-2004гг.
помещением, свидетельствует полное отсутствие
А.Р. Нуретдиновой был прирезан раскоп площа-
других вещевых находок кроме большого числа
дью 16кв.м (Рис.2, квадраты 16-19). После снятия
керамики. Из индивидуальных находок найдена
культурного слоя были выявлены пятна двух ям:
только крупная железная игла. По мнению С.И.
продолжение ямы 3 и яма 4.
Валиулиной, яма являлась одним из объектов гон-
Яма 3 была выявлена после разбора бровки вдоль
чарного производственного комплекса (Валиули-

43
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

южного профиля. Объект – край ямы 3, исследо- да, мелкие осколки костей животных, серебряный
ванной Р.VI-2004г. Обнаружено небольшое число перстень. После расчистки печи на дне ямы обна-
находок – мелкие фрагменты керамики, фрагмен- ружено 4 пряслица и осколок поливной керамики.
тами бересты, кости животных присутствовали в Массовый материал с Раскопа VI-2009г. представ-
основном в слое прокала. лен 442 фрагментами керамики (из них 302экз. –
Яма 4 выявилась на кв.17 после зачистки перво- «общебулгарской»), керамическим браком (7экз.),
го штыка. В северной части находилась столбовая обмазкой (10экз.). Керамический материал с
ямка (диаметр–12см) глубиной 7см, вторая столбо- первого штыка представлен кувшинами (11  экз.),
вая ямка диаметром 15см глубиной 5см – на усту- корчагами (4 экз.), мисками (1 экз.) I «общебулгар-
пе. Заполнение – рыхлый золистый грунт с глиня- ской» группы по типологии Т.А. Хлебниковой. Не
ным крошевом, в центре ямы – массив глиняного менее 30% красноглиняной посуды со слоя покры-
прокала (развал печи). В процессе I выборки было то лощением. По морфологическим (форма, разме-
обнаружено кресало. В северной и восточной ча- ры, орнамент) и технологическим (характер теста,
сти ямы концентрировались развалы сосудов, обжиг) характеристикам набор близок к керамике,
фрагменты бересты, в том числе берестяного сосу- найденной в яме 1 Раскопа VI-2004г. Это сходство

Рис.3. Кувшины.

44
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Рис.4. Кувшинчики (1-4) и кружки (5-7).

закономерно, так как большую часть слоя состав- обнаружено две ямы хозяйственного назначения:
ляет балласт – отвал прежнего раскопа с мелкими яма 5 и яма 6. В обеих ямах обнаружено неболь-
фрагментами керамики. Иную картину показала шое количество керамики, мелких фрагментов
керамика из объектов: грубая темно-коричневая костей. По характеру керамический материал с
керамика как и на остальной части поселения XV раскопов близок к материалам с основной части
в. поселения XV в.
К тому же для предполагаемого производственно- Описание вещевого материала из ямы 1 Раскопа
го комплекса в ямах обнаружено крайне небольшое VI-2003-2004гг. Торецкого поселения.
количество керамики: яма 3 – 11 фр., яма 4 – 146 Нами учтено и подвергнуто обработке 1608 фраг-
фр. Материал из объектов разительно отличается ментов керамики, в том числе 105 фр. – «древне-
характером теста, обжигом, формой от керамики русской» керамики и 10фр. с примесью толченой
с первого штыка. В обеих ямах значительна доля раковины – «прикамско-приуральской».
лепной керамики. Следует отметить наличие XIV Группа I. Это одноручные кувшинообразные со-
группы – древнерусская, которая встречается по- суды (Рис.3). Целых форм не обнаружено. Харак-
всеместно на центральных раскопах. терной чертой сосудов является наличие одной
Выявленное теплотехническое сооружение скорее уплощенно-овальной в сечении ручки, С-овидной
представляет собой бытовую печь под навесом. или Г-образной в профиле. Венчик утолщен сна-
Небольшая площадь раскопа не дала ответа на во- ружи, край округлый. Поверхность сосудов всегда
прос о наличии керамического ремесленного ком- залощена. В функциональном отношении сосуды
плекса в данной части памятника и соотношении являются столовыми, наиболее крупные могли
объектов XIII  в. (яма 1 Р.VI-2004  г.) с основной служить для переноски и хранения воды и других
площадью Торецкого поселения XVв. жидкостей (Кочкина, 1986: 25).
Результаты геофизического исследования не пока- Подгруппа I.1 (Рис.3, 5). Кувшины крупных раз-
зали других антропогенных аномалий на данном меров – 4фр. с широкой горловиной (диаметр
участке, поэтому дальнейшие работы были про- венчика=11-12,3см). Целых форм не обнаружено.
должены в южном направлении от Раскопа VI- Подгруппа I.2 (Рис.3, 6). Кувшины крупных раз-
2003-2004гг. меров – 3фр. с широкой горловиной (диаметр
В 2010 и 2011 годах было заложено два раскопа в венчика=11,6-12,5см, со сливом=13,5-14,5см). На
южном направлении площадью 40 (Рис.2, квадра- венчике с противоположной стороны от ручки
ты 20-29) и 60 кв.м (Рис.2, квадраты 30-44) соот- имеется слив, оттянутый пальцем. Целых форм не
ветственно. Проведенные исследования не выяви- обнаружено.
ли объектов производственного характера. Было Подгруппа I.3 (Рис.3, 1-4). Кувшины средних

45
 Beynəlxalq Avrasiya Arxeologiyası Konfransı 1-5 OCTOBER-2012
International Congress of Eurasian Archaeology AGSU-AZERBAIJAN

Рис.4. Горшки.
размеров – 21экз. с узкой горловиной (диаметр форм не обнаружено.
венчика=6,45-7,5см, диаметр горловины=4,6- Группа IV (Рис.5). К этой группе относятся широ-
5,7см). Линия профиля горловины слегка вогнута, кие открытые сосуды – миски (26 экз.). Диаметр
слегка расширяется к основанию горловины. Пе- венчика=135-280см. Целых форм не обнаружено.
реход к тулову плавный, часто выделен рельефно. Место перегиба тулова иногда подчеркнуто ре-
Диаметр дна=9,5-12,5см. Целых форм не обнару- бром. Венчики округло или заостренно утолщены
жено. По форме торецкие кувшины близки к ма- с обеих сторон, край выпуклый. Снаружи сосуды
териалам Горкинского VIII селища, датированного иногда покрыты лощением. Миски служили быто-
С.И. Валиулиной XIII в. (Валиулина, 2009). вой посудой.
Подгруппа I.4 (Рис.4, 1-4). Маленькие кувшин- Группа V (Рис.6, 5-6). В нее выделены светильни-
чики – 11экз. (диаметр венчика=7-8см, диаметр ки (5 экз.), представляющие собой маленькую ши-
дна=4,2-4,5см). Отсутствие целых форм затрудня- рокоую и неглубокую плошку с плавно загнутым
ет реконструкцию сосудов. внутрь коротким бортиком, край венчика окру-
Группа II (Рис.4, 5-7) . К этой группе отнесены 4 глый или слегка приостренный. Своеобразием
сосуда небольших размеров и средних пропор- этих сосудов является наличие носика для фитиля
ций (кружки), у которых высота меньше и равна и короткая, чаще всего крючкообразная ручка, рас-
диаметру тулова (диаметр венчика=8см, диаметр положенная с противоположный стороны от носи-
тулова=13см). Сосудам свойственно сочетание ка. У одного светильника обломана ручка, второй
четко выраженной широкой горловины и при- – во фрагментарном состоянии. Еще три экземпля-
плюснутые очертания тулова. Целых форм не об- ра в крайне фрагментарном состоянии со следами
наружено. Поверхность сосудов всегда залощена. копоти. Диаметр тулова=135-280см. Целых форм
В функциональном отношении сосуды являются не обнаружено. Миски служили бытовой посудой.
столовыми, скорее всего, индивидуального поль- Среди основных выше описанных форм на раско-
зования (Кочкина, 1986: 34). пе в единичных экземплярах также представлены
Группа III. Горшкобразные сосуды (13 экз.). В эту сфероконус, тувак – ночной горшок, котел, крыш-
группу вошли сосуды широких пропорций. У них ка лепная.