Anlatmaya Bağlı Edebî Metinler Bu metinler, bir olay veya durum çevresinde yer, zaman, kişi belirtilerek ve bir plan dâhilinde olayların okuyucunun veya dinleyicinin zihninde canlandırılacak şekilde ifade edilmesiyle oluşur.
Olayı bir topluluk önünde canlandırma esasına dayanan metinlerdir. Ortaoyunu, karagöz, komedi, dram… gibi türler bu bölüme girer.
Deneme, makale, sohbet, mektup, öykü, roman gibi metin türlerinde yazılı anlatım; münazara, açık oturum, konferans gibi etkinliklerde sözlü anlatım kullanılır. ... İnsanlarda zevk uyandırmak ve onları etkilemek için ortaya konan yazılara ise edebî metin denir.
Öğretici metinlerde nesnel yapılır çünkü öğretici metinlerde herkese farklı yöntemlerle öğretmezler veya herkese ayrı anlamlar kullanılmaz.Yani sonuç NESNEL bir anlarım tercih edilir.
Metin türleri yani edebi türler herhangi bir uyak veya ahenge bağlı kalmasalar da kendi içlerinde türlerine ayrılıyorlar. Olay, düşünce ve bildirim yazıları olarak üçe ayrılıyorlar. Olay yazılarında öne çıkan yazı türleri ise, hikâye, roman ve masallardır.
Öğretici metinler okuyan kişiye bilgi aktarmak amacıyla yazılırken, sanatsal metinler okuyan kişiye zevk ve neşe vermek amacıyla yazılır. Öğretici metinlerde kurgusallık yoktur ve metinler nesneldir. Sanatsal metinler kurgulanmıştır ve öznellik vardır.
Anlatıcı ya olayın içinde yer alır; ya dışarıdan olayı gözlemler ya da olayı her şeyi bilen hakim bir bakış açısıyla anlatır. ...
Anlatmaya bağlı edebi metinlerde, yazar anlatma görevini bir anlatıcıya yükler. Okuyucu bütün olup biteni bu anlatıcı aracılığıyla öğrenir. Bu anlatıcı kurmaca bir kişidir, görevi kendi gibi kurmaca olan olay örgüsünü ve olay örgüsünde yer alan diğer ögeleri anlatmaktır.
Sanatsal ve Öğretici Metinlerin Özellikleri
Metinler gerçeklikle ilişkileri, işlevleri ve yazılış amaçları bakımından sınıflandırılırlar. Bu açıdan metinler, sanatsal (edebî) metinler ve öğretici metinler olmak üzere ikiye ayrılır.
Sanatsal ve öğretici metinlerin özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz:
Sanatsal Metinlerle Öğretici Metinlerin Gruplandırılması
Metinlerin işlevleri bakımından iki gruba ayrıldığı belirtilmiş, sanatsal ve öğretici metinlerin özellikleri verilmiştir.
Metin türleri, sanatsal ve öğretici metin olmak üzere şu şekilde gruplandırılabilir:
Anlatmaya Bağlı Metinlerin Gruplandırılması
Anlatmaya bağlı metinler öğretici ve sanatsal metinler olmak üzere gruplandırılabilir:
Metinleri, Kullanılan Anlatım Türüne Göre Gruplandırma
Sanatsal metinlerde ağırlıklı olarak öyküleme, betimleme ile coşku ve heyecanı dile getiren anlatım türleri kullanılır.
Öğretici metinlerde ağırlıklı olarak açıklama ve tartışmacı anlatım türleri kullanılır.
Anlatmaya ve Göstermeye Bağlı Metinlerin Özellikleri
Anlatmaya bağlı edebi metinler destan, masal, halk hikâyesi, hikâye ve roman gibi metinlerdir.
Göstermeye bağlı edebi metinler ise tiyatro genel başlığı altında toplanmaktadır.
Bu metin türlerinin hem ortak hem de birbirinden farklı özellikleri vardır. Şimdi bu özellikleri görelim.
Bu metinlerin ortak özellikleri şunlardır:
Bu metinlere ait farklı özellikler ise şunlardır:
Metinleri, Kullanılan Dilin İşlevine Göre Gruplandırma
Bir ileti, dilin göndergeyi olduğu gibi ifade etmesi için düzenlenip oluşturulmuşsa dil göndergesel işlevde kullanılmıştır. Bu, başka bir ifadeyle dilin bilgi verme işlevidir. Bu yüzden öğretici metinlerde dil genellikle göndergesel işlevinde kullanılır.
Bir iletinin iletisi kendisinde ise dil şiirsel işlevde kullanılmıştır. Dil bu işlevde kullanıldığında iletinin iletmek istediği husus, iletinin kendisindedir. Bu durumda ileti, kendi dışında herhangi bir şeyi ifade etmez, yansıtmaz. Bu yüzden sanatsal metinlerde dil genellikle şiirsel işlevinde kullanılır.
Öğretici Metinlerin Özellikleri
Anlatmaya Bağlı Metinlerde Öyküleme ve Anlatıcının Rolü
Öyküleme, tasarlanan ya da yaşanan bir olayın anlatımıdır. Öykülemenin amacı, olayı okuyucunun gözünde canlandırmak ve anlatılmak isteneni bir olay içerisinde vermektir. Öyküleyici anlatımda olaylar; zaman, mekan ve kahramanlar unsuruyla birbirine bağlanır. Bu unsurlar öyküleyici anlatımın temel unsurlarıdır.
Öyküleyici anlatım; ilâhi, kahraman ve gözlemci bakış açılarıyla ele alınabilir. Anlatım türünü belirleyen; anlatıcının ifade tarzı, bakış açısı ve üsluptur. Anlatmaya bağlı metinlerde yazar, okuyucu ve metin gibi iletişimde olan öğeler; okuyucuda uyandırılmak istenen etki yani konu ve tema; anlatıcının konu ve nesne karşısındaki tavrı -üslup ve anlatımı- anlatım türünü belirler.
Anlatmaya Bağlı Metinlerde Anlatıcı Bakış Açıları
Anlatmaya bağlı metinlerde anlatıcı birinci tekil ya da üçüncü tekil kişidir. “Kim anlatıyor?” sorusu anlatıcıyı, “Kim bakıyor?” sorusu ise anlatıcı bakış açısını buldurur. Okurun, olayı kimin gözünden izlediğini bilmesi bakış açısıyla ilgilidir. Anlatı yazarı için, üç tür bakış açısı vardır, bunlar:
Hâkim (İlâhi) bakış açısı, kahraman bakış açısı ve gözlemci bakış açısıdır.
Hâkim (İlâhi) bakış açısında anlatıcı, anlatılanların tamamını bilen bir varlıktır. Kahramanların gizli konuşmalarını, kafalarından ve gönüllerinden geçeni bilir ve anlatır. Zaman zaman kendi yorumlarını ekleyebilir, açıklamalarda ve yargılarda bulunabilir. Okuyucunun, metinde ne kadar kişi varsa her birinin açısından olayları ayrı ayrı görmesini sağlar. Kahramanların geçmişlerini ve geleceklerini, aynı anda farklı yerlerde meydana gelen olayları betimler.
Kahraman bakış açısında anlatıcı daha çok, olayların merkezinde yer alan kahramanlardan birdir. Hem yaşar hem anlatır. Anlattıkları iç konuşma şeklinde ve zihninden geçenlerdir. Bunları okuyucuyla paylaşır; okuyucu diğer kahramanları onun gözünden ve onun değer yargılarıyla tanır.
Gözlemci bakış açısında anlatıcı, tam bir tarafsızlıkla sadece yaşananları anlatan, olayların gördüğü kadarını anlatma olanağına sahip olan kişidir. O da okuyucu gibi, bir sonraki sayfada neler olacağını bilmez. Sadece olanı aktartır, gördüklerine dayanarak okuyucu gibi yorumlar yapar.
Sanatsal ve Öğretici Metinler Arasındaki Farklar