Kumaştaki Tel Tel Iplik

DOKUMA KUMA&#; HESAPLARI

 Hesaplamalar&#;n daha iyi anla&#;&#;labilmesi için a&#;a&#;&#;da iki diyagram verilmi&#;tir. (a) da verilen diyagram, mamül kuma&#;la ham kuma&#;&#;n tezgahtaki kuma&#; boyutlar&#; aras&#;ndaki ili&#;kiyi, (b) ise tezgah üzerindeki kuma&#;&#;n atk&#; ve çözgü ipliklerinin nas&#;l olu&#;tu&#;unu göstermektedir. Bu diyagramlar tüm dokuma hesaplar&#; için yard&#;mc&#; olacakt&#;r.

1 Tarak Numaras&#;n&#;n Hesaplanmas&#;

Tarak numaras&#;, tara&#;&#;n 10 cm'deki di&#; adedidir. Tara&#;&#;n ince veya kal&#;n seçimi sadece ipli&#;in incelik veya kal&#;nl&#;&#;&#;na ba&#;l&#; olmay&#;p, iplik dü&#;ümlerinin de tarak di&#;lerinden rahatça geçebilmelerine ba&#;l&#;d&#;r.
Kullan&#;lan ince bir iplik için kaba ve küçük numaral&#; tarak al&#;n&#;rsa tarak di&#;leri kal&#;n olaca&#;&#;ndan dokuda aç&#;kl&#;klar yapabilir. Bu da dinklenmeyen kuma&#;lar için kuma&#;&#;n görüntüsü aç&#;s&#;ndan sa&#;l&#;kl&#; de&#;ildir. Tarak numaras&#; ne kadar büyük, yani ne kadar ince olursa tara&#;&#;n her tefe vuru&#;unda atk&#; ipli&#;ini dokuya s&#;k&#;&#;t&#;ran darbesi o kadar fazla olaca&#;&#;ndan, kuma&#;&#;n dokusu o derece s&#;k&#; olur. Bu nedenle tarak numaras&#;n&#; seçerken kuma&#;&#;n desenin önemi çok büyüktür [7].
Örnek olarak tara&#;&#;n 1 cm'sinden geçirilecek tel adedi olsa :
10 numaral&#; tara&#;&#;n her di&#;inden 10'ar,
20 numaral&#; tara&#;&#;n her di&#;inden 5'er,
50 numaral&#; tara&#;&#;n her di&#;inden 2'&#;er,
numaral&#; tara&#;&#;n her di&#;inden 1'er tel geçirilmelidir.
Tarak numaras&#;n&#;n tespiti için &#;u formül uygulan&#;r:
TN = ( TÇS x 10 ) / (TE x N )
TN : Tarak Numaras&#;
TÇS : Toplam Çözgü Say&#;s&#;
TE : Tarak Eni
N : Bir Di&#;ten Geçen Tel Say&#;s&#;
Ayr&#;ca tarak enini bilinmedi&#;i durumlarda ise &#;u &#;ekilde hesaplanabilir:
TN = [ ÇS - ÇS x ( KA + 6 ) / ] / N x 10
ÇS : Çözgü S&#;kl&#;&#;&#; (tel/cm)
KA : Atk&#; Büzülmesi (%)

 2 Kuma&#; Analizine Göre Çözgü ve Atk&#; &#;pli&#;i Say&#;s&#;

Mamül kuma&#;ta çözgü ve atk&#; yönünde 1 cm'deki iplik say&#;s&#; o kuma&#;&#;n cm'deki yo&#;unlu&#;unu yani s&#;kl&#;&#;&#;n&#;n vermektedir. Çözgü iplik say&#;s&#; için kuma&#;&#;n eni ile kenarlar ve zemin için çözgü s&#;kl&#;klar&#;, atk&#; iplik say&#;s&#; için ise kuma&#;&#;n boyu ve atk&#; s&#;kl&#;&#;&#; önem ta&#;&#;maktad&#;r. Çözgü ipli&#;i için fonda tel adedi ve kenar tel adedi ayr&#; ayr&#; hesaplan&#;r ve toplamlar&#; toplam çözgü tel adedini verir [2, 7].
Fonda çözgü tel adedi = Mamül kuma&#; eni x Mamül kuma&#;ta çözgü s&#;kl&#;&#;&#;
Kenar tel adedi = Toplam kenar eni x Kenarda çözgü s&#;kl&#;&#;&#; ya da
Kenar tel adedi = (Tarak numaras&#; x ) x 4 formülleriyle hesaplan&#;r.
(Tarak numaras&#; x tamsay&#;ya çevrilir.)

 3 Kuma&#; Eninde ve Boyunda Meydana Gelen K&#;salma Oran&#;na Göre Tarak Eninin ve Çözgü Uzunlu&#;unun Hesaplanmas&#;

Dokunan kuma&#;larda çözgü ve atk&#; ipliklerinin kesi&#;meleri neticesinde az da olsa k&#;vr&#;lmalar, dolay&#;s&#;yla iplik boylar&#;nda k&#;salmalar meydana gelir. Hatta dokunan kuma&#;&#;n tezgahtan ç&#;kt&#;ktan sonra hem eninden hem de boyundan k&#;sald&#;&#;&#; tespit edilir. Hele apre i&#;leminden sonra görülen k&#;salma daha çoktur. &#;pliklerin dokuya girmeden önceki uzunluklar&#; ile dokuya girdikten sonraki uzunluklar&#;, yani yar&#; mamül kuma&#;taki uzunluklar&#; aras&#;ndaki orana 'k&#;salma oran&#;' ad&#; verilir. Atk&#; ve çözgü ipliklerindeki k&#;salma oranlar&#;n&#; bulmak için verilen numune kuma&#; parças&#;ndaki kenar uzunluklar&#; (çözgü ve atk&#; yönünde) ölçülür. Daha sonra ayn&#; numune kuma&#;tan çekilen çözgü iplikleri cetvel üzerine gerilerek ipliklerin uzunluklar&#; yeniden tespit edilir. Çözgü ipli&#;inin kuma&#;taki uzunlu&#;una a; çekilen çözgü ipli&#;inin gerilmi&#; uzunlu&#;una a' denirse:
Çözgünün k&#;salma oran&#; (a'-a ) / a' ya e&#;ittir.
Atk&#; ipli&#;inin kuma&#;taki uzunlu&#;una b; çekilen atk&#; ipli&#;inin gerilmi&#; uzunlu&#;una b' denirse, atk&#;n&#;n k&#;salma oran&#; (b'-b) / b' ye e&#;ittir [7].

Bu hesaplamalar yap&#;ld&#;&#;&#;nda di&#;er hesaplamalar için dokuma ve apre çekmelerinin bilinmesine gerek kalmayacakt&#;r.

A) Tarak Eni
Atk&#; ipli&#;inin dokudan çekilen gergin uzunlu&#;unun, ipli&#;in doku yönünde ölçülen uzunlu&#;una oran&#; ile (b'/ b) kuma&#;&#;n bilinen eninin çarp&#;m&#; bize dokunacak olan kuma&#;&#;n Tarak enini verir.
Kuma&#;&#;n bilinen eni (B) = 80 cm ise
Tarak eni = ( / 10 ) x 80 = 83 cm'dir.
Kuma&#;&#;n boyunda meydana gelen k&#;salma yine ayn&#; &#;artlarla tespit edilir [7].
Ayn&#; zamanda tarak eni; fonda çözgü tel adedi, kenar tel adedi, bir tarak di&#;inden geçen tel adedi, bir tarak di&#;inden geçen kenar tel adedi ve tarak numaras&#; kullan&#;larak da bulunabilir [2]:
TE = [ (FÇTA / N ) + ( KTA / K ) x 10 ] / TN
TE : Tarak Eni
FÇTA : Fonda Çözgü Tel Adedi
N : Bir Tarak Di&#;inden Geçen Tel Adedi
TN : Tarak Numaras&#;
KTA : Kenar Tel Adedi
K : Bir Tarak Di&#;inden Geçen Kenar Tel Adedi

B) Çözgü &#;pli&#;inin Boyu
Kuma&#;&#;n mamül boyu ile çözgü ipli&#;inin gergin uzunlu&#;unun k&#;vr&#;ml&#; uzunlu&#;una oran&#; ile çarp&#;m&#;na e&#;ittir. Yani kuma&#;&#;n mamül boyu ( L) 90 m olarak verilmi&#; olsun. Buna göre hesaplanacak çözgü ipli&#;inin boyu:
ÇU = ( a' / a ) x L
Çözgü uzunlu&#;u ( ÇU )
ÇU = ( / 10 ) x 90 = m'dir [7].
Çözgü uzunlu&#;u hesaplar&#;nda dokumada olu&#;an k&#;salmalar ve terbiye i&#;lemlerindeki uzunluk kay&#;plar&#;n&#;n yan&#;s&#;ra dokuma i&#;lemindeki direkt çözgü kay&#;plar&#; (dokuma i&#;lemine ba&#;lamak için çözgünün makinaya yerle&#;tirilmesi esnas&#;nda gerekli olan m'lik bölüm ile sonunda kuma&#; hatt&#; ve çözgü levendi aras&#;nda kalan m'lik bölüm) da eklenebilir. &#;u halde çözgü uzunlu&#;u a&#;a&#;&#;daki formül ile hesaplan&#;r:
ÇU : Çözgü Uzunlu&#;u
L : Mamül Boyu
ÇF : Çözgü Fazlal&#;&#;&#;
n : Dokumadan olu&#;an k&#;salmalar ve terbiye i&#;lemlerindeki uzunluk kay&#;plar&#;
ÇU = [ ( KU x ) / ( - n ) ] + ÇF 0
 

4 Ham Bez Hesaplar&#;

Kuma&#; tezgahtan ç&#;kar&#;l&#;nca enden ve boydan çeker. Bu çekmeler ham kuma&#; eninin tarak enine, ham kuma&#; boyunun çözgü uzunlu&#;una oranla küçülmesine yol açt&#;&#;&#; gibi, ham kuma&#;ta atk&#; ve çözgü s&#;kl&#;klar&#;n&#;n tezgahtaki atk&#; ve çözgü s&#;kl&#;klar&#;na oranla artmas&#;na yol açar. Öte yandan ham kuma&#;&#;n boyutlar&#; terbiye çekmeleri nedeniyle mamül kuma&#;&#;n boyutlar&#;ndan daha fazla olacakt&#;r. Dolay&#;s&#;yla mamül kuma&#;&#;n atk&#; ve çözgü s&#;kl&#;klar&#; ham kuma&#;&#;n atk&#; ve çözgü s&#;kl&#;klar&#;ndan daha fazlad&#;r [4].

A) Ham Bez Eni ve Boyu
HBE : Ham Bez Eni
HBY : Ham Bez Boyu
B : Mamül Kuma&#; Eni
L : Mamül Kuma&#; Boyu
KA : Mamül Kuma&#;ta Atk&#; Büzülmesi
KÇ : Mamül Kuma&#;ta Çözgü Büzülmesi
HBE = B x ( 1 + KA / ) ve HBY = L x ( 1+ KÇ / )

B) Ham Bezin Çözgü S&#;kl&#;&#;&#;
HBÇS : Ham Bezin Çözgü S&#;kl&#;&#;&#;
N : Bir Tarak Di&#;inden Geçen Tel Adedi
TN : Tarak Numaras&#;
HBÇS = TN x N / 10

C) Ham Bezin Atk&#; S&#;kl&#;&#;&#;
HBAS : Ham Bezin Atk&#; S&#;kl&#;&#;&#;
AS : Mamül Kuma&#;&#;n Atk&#; S&#;kl&#;&#;&#;
KÇ : Mamül Kuma&#;ta Çözgü Büzülmesi
HBAS = AS - AS x KÇ /

Daha önce aç&#;klanan biçimde toplanan bilgilerden dokuma i&#;lemi için gerekli iplik miktarlar&#; hesaplanabilir. Bunun için mamül kuma&#; özelliklerinden geriye do&#;ru gidilerek önce kuma&#;&#;n tezgahtaki durumunun saptanmas&#; gerekmektedir [4].

A) Çözgü a&#;&#;rl&#;&#;&#;
- Tek renkli çözgülerde a&#;&#;rl&#;k hesab&#;
Dokunacak olan kuma&#;&#;n çözgü ipli&#;i a&#;&#;rl&#;&#;&#;n&#;n (ÇA) hesaplanmas&#; için baz&#; de&#;erlerin bilinmesi gerekir.
ÇTS : Çözgü tel say&#;s&#;
ÇU : Çözgü uzunlu&#;u (m)
Nm : &#;plik numaras&#; (m/g)
m : &#;plik kay&#;p oranlar&#; (%)
ÇA = ( ÇTS x ÇU x ) / [ x Nm x (m) ] (kg)
- Çok renkli çözgülerde a&#;&#;rl&#;k hesab&#;
Birden fazla renkte ipli&#;in kar&#;&#;&#;m&#; ile meydana getirilen desenli ve kareli kuma&#;lar&#;n çözgü iplikleri tek renk çözgü ipli&#;i miktarlar&#;n&#;n hesapland&#;&#;&#; biçimde hesaplan&#;r. Ancak burada gerekli olan toplam çözgü a&#;&#;rl&#;&#;&#;n&#;n tespit etmek için her renk ipli&#;in çözgü a&#;&#;rl&#;&#;&#;n&#;n ayr&#; ayr&#; hesaplanmas&#; gerekir. Bunu için ise yard&#;mc&#; bir desen tablosu haz&#;rlanarak rapor içinde, dolay&#;s&#;yla kuma&#; eninde tekrar eden iplik renkleri say&#;larla belirtilir. Hesaplamada desenin bir raporundaki de&#;i&#;ik her renk ya da numaradaki iplik say&#;s&#;n&#;n rapordaki toplam çözgü say&#;s&#;na bölünmesiyle elde edilen oranlardan (k) yararlan&#;l&#;r [4, 7].
Önce raporun kuma&#; enince tekrar say&#;s&#; bulunur. Bu say&#; rapordaki toplam çözgü say&#;s&#; ile çarp&#;l&#;r. Zemindeki çözgü tel adedinden bulunan sonuç ç&#;kar&#;l&#;r. Rapor d&#;&#;&#; arta kalan çözgüler desende önemli bir de&#;i&#;iklik meydana getirmeyecek &#;ekilde taksim edilir. (k) oranlar&#;ndan faydalan&#;larak her iplik türü için iplik say&#;lar&#; ayr&#; ayr&#; hesaplan&#;r. &#;plik numaras&#; olarak da, her bir türün ya da rengin kendi numaras&#; kullan&#;larak zeminde toplam çözgü iplik miktar&#; hesaplan&#;r. Bu miktara kenar ipliklerinin miktarlar&#; da eklenerek toplam çözgü iplik miktar&#; bulunur.

B) Atk&#; a&#;&#;rl&#;&#;&#;
Gerekli olan atk&#; iplik miktar&#;n&#; bulabilmek için yap&#;lan bu hesaplamalarda ayn&#; çözgü hesaplar&#;nda oldu&#;u gibi tek renkli atk&#;ya sahip dokumalar için ve çok renkli atk&#;ya sahip dokumalar olmak üzere iki farkl&#; dokuma tipine göre hesaplama söz konusudur. Her iki durumda da atk&#; ipli&#;i miktar&#;n&#; bulabilmek için baz&#; de&#;erlerin bilinmesi gerekir:
HAS : Ham kuma&#;ta atk&#; ipli&#;i s&#;kl&#;&#;&#;
TE : Tarak eni (m)
HKU : Ham kuma&#; uzunlu&#;u (m)
Nm : Atk&#; iplik numaras&#; (m/gr)
p : Atk&#;da kay&#;p oran&#; (%) [7, 8]
- Tek renkli atk&#;larda a&#;&#;rl&#;k hesab&#;
Atk&#; ipli&#;i tek renk ve tek tip olan kuma&#;lar için yap&#;lan bu hesaplamalarda öncelikle her i&#;letmede farkl&#;l&#;k gösterebilen gerek bobine sarma gerekse dokuma esnas&#;nda meydana gelen atk&#; kayb&#; yüzdesi belirlenmelidir. Kay&#;ps&#;z atk&#; miktar&#; hesapland&#;ktan sonra atk&#; kayb&#; yüzdesi buna ilave edilir. Atk&#; a&#;&#;rl&#;&#;&#;n&#;n hesaplanmas&#;nda a&#;a&#;&#;daki formül kullan&#;l&#;r:
Atk&#; a&#;&#;rl&#;&#;&#; = [ ( HAS x HKU x TE ) / ( Nm x ) ] x [ / (p) ] (kg)
- Çok renkli atk&#;larda a&#;&#;rl&#;k hesab&#;
Bu gruba giren atk&#; ipli&#;i hesaplamalar&#; de&#;i&#;ik renk veya numaral&#; atk&#; ipli&#;i içeren kuma&#;lar için geçerlidir. Tek renk atk&#; ipli&#;inde oldu&#;u gibi hesaplanan iplik miktarlar&#;, desenli kuma&#;larda renk ve numara ayr&#;m&#; yaparak hesaplan&#;rlar. Bu ayr&#;m da desenli çözgü ipliklerinde oldu&#;u gibi bir tablosu olu&#;turularak sa&#;lan&#;r. Bu tablo vas&#;tas&#;yla dokunacak kuma&#; uzunlu&#;unda her renkten kaç atk&#; at&#;ld&#;&#;&#; bulunacakt&#;r. Buradan yola ç&#;karak her renk için ayr&#; ayr&#; atk&#; a&#;&#;rl&#;&#;&#; hesab&#; yap&#;larak gerekli miktarlar bulunur [7, 8]

C) Kuma&#; a&#;&#;rl&#;&#;&#;
Bulunan atk&#; ve çözgü iplik miktarlar&#; toplan&#;rsa ham kuma&#; a&#;&#;rl&#;&#;&#; bulunur. Ham kuma&#; a&#;&#;rl&#;&#;&#;, ham kuma&#; uzunlu&#;una bölünürse 1 m ham kuma&#;&#;n a&#;&#;rl&#;&#;&#;, kuma&#;&#;n alan&#;na bölünürse 1 m² ham kuma&#; a&#;&#;rl&#;&#;&#; bulunur.
Mamül kuma&#; a&#;&#;rl&#;&#;&#; (g/m) her ne kadar tart&#;m ve ölçüm yoluyla bulunsa da ham kuma&#; a&#;&#;rl&#;&#;&#;ndan yola ç&#;karak hesap yoluyla da bulunabilir. Bunun için a&#;a&#;&#;daki de&#;erlerin bilinmesi gerekir:
HKA : Ham Kuma&#; A&#;&#;rl&#;&#;&#; (g/m)
TKU : Terbiyedeki Uzunluk Kayb&#; (%)
TKA : Terbiyedeki A&#;&#;rl&#;k Kayb&#; (%)
E&#;er kuma&#; a&#;&#;rl&#;&#;&#; (g/m²) olarak bulunmak isteniyorsa yukar&#;dakilere ek olarak mamül kuma&#; eni (B) hesaba kat&#;lmal&#;d&#;r

   Tel sayısı ipliğin santimetre karedeki atkı ve çözgü sayısıdır. Otel tekstilinde kullanılan kumaşlara bakacak olursak, 57 tel, 63 tel ve 83 tel sayıları kumaş üzerinde bir santimetre karedeki atkı ve çözgü sayılarının toplamına denk gelecektir. Peki tel sayısı arttıkça kumaş dayanıklığı daha mı fazla olur? Buna kesinlikle evet yada hayır diyemeyiz. 

   Bunun sebebini anlatmadan önce iplik numaralarına da göz atmak isterim. Otel tekstilinde çarşaf ve nevresim kumaşlarında kullanılan çoğu kumaş 30/1 ipliktendir. Bundan farklı olarak az da olsa 20/1 iplik ve pamuk saten, yollu saten grubunda 40/1 iplik kullanılmaktadır. Burada yanıltıcı olabilecek bir nokta var. İplik numarası büyüdükçe ipliğin kalınlığı azalır, yani incelir. 30/1 iplik 40/1 iplikten daha kalındır.

     Şimdi yukarıda bahsettiğimiz dayanıklılık ve kalite konusundan bahsedelim. Kumaştaki tel sayısı arttıkça kullanılan ipliğin kalınlığı azalacaktır. Yani 57 tel ve 63 tel kumaşta 30/1 iplik kullanılırken, 83 tel kumaşta 40/1 iplik kullanılıyor. Bu yüzden de 83 tel pamuk saten kumaş 57 tel ranforce kumaştan veya 63 tel akfil kumaştan daha iyi, daha dayanıklı, daha kalitelidir diyemeyiz.

    Otel tekstilinde kullanılabilecek en ideal kumaşlar 63 teldir. Ayrıca saten grubu dediğimiz 83 tel pamuk saten, yollu saten kumaşlar da kullanılabilir. 83 telin üstü genellikle gömleklik kumaş olarak adlandırılır ve giyim sektöründe kullanılmaktadır.