Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının xronologiyası — XVIII əsrin sonuna qədər azərbaycanca ədəbiyyatın ortaya çıxması ilə azərbaycan şeirlər yazan müəlliflərin siyahısıdır. Diqqətə alınmalıdır ki, bəzi şairlər müxtəlif mənbələrdə azərbaycanlı, türk və ya türkmən olaraq göstərilir.
“Dünya dilləri” seriyasında ədəbi Azərbaycan dilinin ortaya çıxması tarixi olaraq XIII əsr hesab edilir. Azərbaycan ədəbiyyatının ortaya çıxması XIII—XIV əsrdə yaşamış İzzəddin Həsənoğlunun adına yazılır. Akademik “Şərqin tarixi” azərbaycan dilində ədəbiyyatın ortaya çıxması tarixi olaraq XIV—XV əsrləri göstərir. Azərbaycan dilində erkən mətnlər həmçinin qədim Osmanlı ədəbiyyatının bir hissəsi hesab edilir. Müstəqil azərbaycan dilinin son şəklinə gəlməsi dövrü XVIII əsr hesab edilir. Azərbaycan dili kimi adlandırılan ilk çap XX əsrin əvvəllərinə aiddir.
Adı | Şəkil | Aidiyyəti | Dillər | Qeyd | |
---|---|---|---|---|---|
1 | İzzəddin Həsənoğlu (XIII-XIV əsrlər) | Xorasan | azərbaycanca, farsca | İzzəddin Həsənoğlunun azərbaycanca "Apardı könlümü bir xoş qəmərüz canfəza dilbər", "Necəsən gəl, ey yüzü ağım bənim" və "Əcəb bilsəm məni şeyda qılan kim" başlıqlı 3, farsca isə "Rəhmsiz xəlq olunubdur o nigarım, nə edim" başlıqlı 1 qəzəli məlumdur. | |
2 | Nəsir Bakuvi (XIV əsrin əvvəli) | azərbaycanca | Cavad Heyətə görə Elxanilər dövlətinin hökmdarı Məhəmməd Olcaytunun mədhiyyəçisi olmuşdur. Əli Dustzadeh onun mövcudluğuna şübhə edir. | ||
3 | Mustafa Zərir (XIV əsr) | Ərzurum | azərbaycanca | 1380-ci ildə və ya 1388-ci ildə Məhəmməd peyğəmbərin həyatından bəhs edən "Sirətün-Nəbi" poemasını yazmışdır, Yusif və Züleyxa əsərinin müəllifidir, türk və ya azərbaycanlı şairdir. | |
4 | Qazi Bürhanəddin (1344-1398) | milliyyəti:Azərbaycan türkü dövlətlər:Ərətna bəyliyi, Qazi Bürhanəddin bəyliyi | azərbaycanca, farsca, türkcə | Qazi Bürhanəddinin rübailəri, tuyuğları və divanı vardır. Yaradıcılığı türk ədəbiyyatı üçün önəmlidir, türkmən və ya azərbaycanlı şairdir. |
Adı | Şəkil | Aidiyyəti | Dillər | Qeyd | |
---|---|---|---|---|---|
1 | Şah Qasım Ənvar (1356-1434) | Sərab | azərbaycanca, farsca | Herat və Səmərqənddə yaşayıb, əsaslərini əsasən farsca yazıb, "Ənis-ül-arifin" və “Ənisul-aşiqin” əsərlərinin müəllifidir, azərbaycan dilində qəzəl, müləmmə və tuyuqları yazıb. | |
2 | İmadəddin Nəsimi (1369-1417) | Şamaxı, Təbriz, Diyarbakır, Bursa, Hələb, Bağdad Şiraz | azərbaycanca, ərəbcə, farsca | İmadəddin Nəsimi Hürufizm tərəfdarıdır, bayat tayfasındandır, azərbaycanca və farsca divanları var. O, həmçinin türk şairi hesab edilir. | |
3 | Cahanşah Həqiqi (1397-1467) | dövlət: Qaraqoyunlular | azərbaycanca, farsca | 1467-ci ildə vəfat edib. Vladimir Minorskiyə görə onun şeirlərinin dili Azərbaycan türkcəsi adlandırılan cənubi türkmən dialektinə aiddir. Bəzən türkmən şairləri arasında sıralanır. Matenadaranda (Ermənistan) saxlanılan Cahanşah Həqiqinin divanı azərbaycan və fars dillərində yazılmış qəzəl, məsnəvi və rübailərdən ibarətdir. Azərbaycan dilində seçilmiş şeirləri 1986-cı ildə çap edilib. | |
4 | Hamidi (1407-?) | İsfahan | azərbaycanca | Divan müəllifidir, 1450-ci illərdə Türkiyəyə (Osmanlı imperiyası) gedib. Rahət olmadı dil, ey rahati-can, sən gedəli qəzəlinin müəllifir. | |
5 | Əhmədi Təbrizi (XV əsrin sonu) | dövlət: Ağqoyunlular | azərbaycanca | Əhmədi Təbrizi Fəridəddin Əttarın "Kitab əl-Əsrar" əsərini tərcümə etmişdir. Möhsün Nağısoylunun "Əhmədi Təbrizi və "Əsrarnamə" tərcüməsi" kitabında Əhmədi Təbrizinin “Əsrarnamə” tərcüməsi (1479) onun farsca orijinalı ilə müqayisəli təhlil olunub. | |
6 | Sultan Yaqub (?-1490) | dövlət: Ağqoyunlular | azərbaycanca | Ağqoyunlu dövlərinin hökmdarıdır, azərbaycanca şeirlər yazmışdır. | |
7 | Xətai Təbrizi (XV əsr) | dövlət: Ağqoyunlular | azərbaycanca | "Yusif və Züleyxa" poemasını Sultan Yaquba həsr etmişdir. Bu poema azərbaycan dilində yazılmış ilk poemalardan biri hesab edilir. Əsərdə istifadə edilən dil sadədir. Bu göstərir ki, Xətai Təbrizi qədim xalq ədəbiyyatı və klassik şərq ədəbiyyatı ilə tanış idi. Bu poemaya məxsus 6 əlyazma AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır. |
Adı | Şəkil | Aidiyyəti | Dillər | Qeyd | |
---|---|---|---|---|---|
1 | Həbibi (1470-ci illər-1520) | Bərgüşad (indi Ucar rayonunda) və ya Göyçay | azərbaycanca | Həbibinin 42 şeiri qorunub-saxlanılıb. (məsələn, Tövhid və Qəzəl) Nəsiminin lirik poemasının Həbibi üzərində, Həbibinin isə Azərbaycan poeziyasının inkişafında və Füzuli kimi şairlərin əsərlərində təsiri böyükdür. | |
2 | Aşıq Qurbani (XV əsrin 70-ci illəri-XVI əsrin sonu) | Diri (Cəbrayıl rayonu) | azərbaycanca | Qurbani ilk məşhur aşıqdır, bir müddət Şah İsmayıl Xətainin yanında yaşadıqdan sonra anadan olduğu Diriyə geri qayıdıb. XVII-XVIII əsr azərbaycan dastanı "Qurbani" onun həyatından səhnələri və şeir nümunələrini əks etdirir. | |
3 | Şah İsmayıl Xətai (1487-1524) | Ərdəbil | əsasənazərbaycanca, qismənfarsca | Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl "Xətai" (azərb.خَطَایِی) ləqəbilə doğma azərbaycan və fars dillərində şeirlər yazmışdır. Onun oğlu Sam mirzə Səfəvi, həmçinin bəzi sonrakı müəlliflər iddia edir ki, o, azərbaycan dilində yazdığı qədər farsca da yazıb, ancaq dövrümüzə onun farsca şeirlərinin az bir hissəsi gəlib çatıb. Şah İsmayıldan başlayaraq təqribən bir əsr boyunca Səfəvi imperiyasında azərbaycan dili sarayda, orduda və məhkəmədə istifadə edilib. | |
4 | Məhəmməd Füzuli (1494-1556) | Kərbəla | azərbaycanca, farsca, ərəbcə | Məhəmməd Füzuli müxtəlif mənbələrdə Azərbaycan, , Osmanlı və türk şairi hesab edilir. Leyli və Məcnun poemasını yazan Məhəmməd Füzuli Azərbaycan poeziyasının klassiki hesab edilir. O, Azərbaycan və türk poeziyasının inkişafında böyük rol oynayıb. | |
5 | Həqiri Təbrizi (XV əsrin sonu-XVI əsrin başlanğıcı) | azərbaycanca | "Leyli və Məcnun" poemasını yazmışdır. | ||
6 | Kişvəri (XVI əsrin başlanğıcı) | Salmas | azərbaycanca | Kişvəri doğma azərbaycan dilində şeirlər yazmışdır. Günümüzə Kişvərinin divanı gəlib çatıb. Azərbaycanca yazılmış divanın əlyazması AMEA-ın Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır. |
Adı | Şəkil | Aidiyyəti | Dillər | Qeyd | |
---|---|---|---|---|---|
1 | Qövsi Təbrizi (XVII əsrin əvvəlləri) | Təbriz | azərbaycanca | Qövsi Təbrizi divan müəllifidir, Kimi can etdi, kimi könlünü dildarǝ fǝda, İstǝrǝm peyvǝstǝ, ey rǝna dolanım başına, Dostlar, könlüm diyarın etdi viran iztirab, Canǝ etdim dǝrdi-dil zǝbtindǝn, ey dildar, eşit!, Gǝtir saqi şǝrabi-nab, mütrib sazını saz et! kimi qəzəlləri ilə məşhurdur. | |
2 | Məhəmməd Əmani (1536-1610) | Təbriz | azərbaycanca, farsca | Məhəmməd Əmani azərbaycanca və farsca divan yazmışdır. | |
3 | Saib Təbrizi (1601-1677) | Təbriz | azərbaycanca, farsca | Saib Təbrizi fars şairidir. Saib Təbrizi fars dilində və doğma azərbaycan dilində yazmışdır. O, azərbaycan dilində 17 qəzəl yazmışdır. (Eldən çıxaram zülfi-pərişanını görgəc, Olmadı xürşididǝn dağlarda rǝngin qaşlar, Mǝni mǝhrum edǝn rüxsaridǝn zülfi-pǝrişandır, Aşiqin göz yaşına rǝhm eylǝmǝz ol afitab, Aşiq qanını vǝsmǝli qaşın nihan içǝr, Nǝ ehtiyac ki, saqi verǝ şǝrab sǝnǝ) | |
4 | Rüknəddin Məsud Məsihi (1580-1655) | Təbriz | azərbaycanca, farsca | Rüknəddin Məsud Məsihiin azərbaycan dilində yazdığı Vərqa və Gülşa poeması günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Farsca üç poema və lirik şeirlər yazmışdır. O, azərbaycan və fars dilində 100 minə qədər beyt yazmışdır. | |
5 | Tərzi Avşar (????-1678) | Urmiya | azərbaycanca, farsca | Tərzi Avşar Səfəvi sarayında yaşamışdır, farsca və azərbaycanca şeirlər yazmışdır. | |
6 | Mirzə Möhsün Təsir Təbrizi (1650-1717) | İsfahan | azərbaycanca, farsca | Təsir Təbrizi azərbaycanca və farsca şeirlər yazmışdır, məsnəvi, qəzəl və rübailərin müəllifidir. | |
7 | Rəfiqi (XVII əsr) | azərbaycanca | |||
8 | Fatma xanım Ani (XVII əsr) | İstanbul | azərbaycanca | ||
9 | Sarı Aşıq (XVII əsr) | Laçın | azərbaycanca | Sarı Aşıq Azərbaycan aşığıdır, bayatı, qoşma və cinasları ilə tanınır. | |
10 | Aşıq Abbas Tufarqanlı (XVII əsr) | Azərşəhr | azərbaycanca | Aşıq Abbas Tufarqanlı Azərbaycan aşığıdır. | |
11 | Aşıq Abdulla (XVII əsr) | azərbaycanca | Aşıq Abdulla Azərbaycan aşığıdır. |
Orijinal mətn(ing.)
The early Azeri texts are a part of the Old Osmanli literature (the difference between Azeri and Turkish was then extremely small). The oldest poet of the Azeri literature known so far (and indubitably of Azeri, not of East Anatolian of Khorasani, origin) is ʿEmād-al-dīn Nasīmī (about 1369—1404, q.v.).
Orijinal mətn(rus.)
A. С. Сумбатзаде. Азербайджанцы — этногенез и формирование народа, Баку, 1990, гл. XII, 1:
Orijinal mətn(rus.)
Следует подчеркнуть, что и в этот период появляются книги, газеты и статьи, включавшие названия «Азербайджан», «азербайджанский народ», «азербайджанский язык» и т. д. Так, например, в 1903 г. в Тифлисе была издана работа Фридунбека Кочарлинского «Литература азербайджанских татар», в 1913 г. в Эриване вышло из печати второе издание книги Джаббара Мамедова «Книга тюркско-азербайджанского языка», в Баку — сочинение видного азербайджанского педагога и просветителя С. М. Ганизаде «Термины азербайджанские», а в 1917 г. на страницах газеты «Ачыг сёз» был напечатан стихотворный рассказ «Соотечественникам азерам».
Orijinal mətn(ing.)
Two poets of the 14th century, Qāżi Aḥmad Borhān al-Din (an East Anatolian) and the Ḥorufi demagogue ʿEmād-al-Din Nasimi played significant roles in the development of the Azeri Turkish poetry.
Orijinal mətn(rus.)
В конце XIV и в начале XV в. жили и творили азербайджанские поеты Насими и Кады Бурханеддин.
Orijinal mətn(ing.)
Another bilingual Turkish-speaking poet from Azerbaijan, one whose Persian poetry takes precedence over his Azeri Turkish, is Moʿin-al-Din ʿAli Shah Qāsem-e Anwār (b. 1356 in Sarāb, educated in Tabriz).
Orijinal mətn(ing.)
The poet Nasimi (1369-1417) from the Azerbaijanian city Shamakha, whose poetry expressed the philosophy of hurufism, is often referred to as Turkish.
Orijinal mətn(ing.)
In 1394, the Hurufi's founder and leader Fadlallah Naimi was executed in Nakhchivan in the fortress of Alinja, upon which his followers were scattered over the region. One of their number was the poet Nasimi, born in Shemakha in 1370 and whose verses have cone down to us.
Orijinal mətn(rus.)
Основоположник традиции письменной поэзии на азербайджанском языке Сеид Имадеддин Насими родился в Шемахе в 1370 году. Шемаха, столица Ширвана, славилась на Ближнем Востоке как культурный город с богатыми литературными традициями.
Orijinal mətn(rus.)
Сейид Имадеддин Насими родился в 1373 году в городе Шемахе, в то самое время, когда по Средней Азии прокатились народные выступления против иноземных захватчиков-монголов и местных феодалов.
Orijinal mətn(rus.)
Перед глазами оживает трагическая судьба Имамеддина Насими, — уроженца Шемахи.
Orijinal mətn(rus.)
Одним из первых авторов газелей на азербайджанском языке был поэт конца XIV начала XV в. Имад эд-Дин Насими (уроженец Шемахи), создавший образцы философской и песенной лирики.
Orijinal mətn(rus.)
Имададдин Насими (Несими) — выдающийся азербайджанский лирик конца XIV и начала XV в. Родился в Шемахе в 1369 г.; получил прекрасное образование и писал на трех языках — азербайджанском, персидском, арабском.
Orijinal mətn(rus.)
Звали его Сеид-Имадеддин, поэтический псевдоним — Насими (Утренний зефир); родился он около 1369 г. в г. Шемахе, крупнейшем политическом, экономическом и культурном центре средневекового Азейрбайджана.
Orijinal mətn(rus.)
НЕСИМИ (Насими; наст. фам. — Сеид Имадеддин; ок. 1369, г. Шемаха — 1417, Алеппо) — азерб. поэт. Писал на азерб., перс., араб, языках. Обличал духовенство, религию, предрассудки, воспевал красоту жизни.
Vagif Aslanov. Nasimi, poet-philosopher of Azerbaijan (англ.) // The UNESCO Courier: a window open on the world. — 1973. — Т. XXVI. — С. 39.
Orijinal mətn(rus.)
В конце ХIV в. в Азербайджане жил и творил выдающийся поэт, философ и мыслитель Имададдин Насими (1З69——1417 гг.). Насими, по одной версии уроженец Табриза‚ По другой — Шемахи
Orijinal mətn(ing.)
The earliest identifiable agent of the Horufi cause in Anatolia was the poet Nesimî. Born in either Baghdad, Šemāḵi, or a variety of other possible locations, Sayyed ʿEmād-al-Din Nesimî was directly acquainted with Fażl-Allāh, who referred to him in the Jāvdān-nāma-ye kabir as “Sayyed ʿEmād” (Cambridge ms., fol. 410a); the two men met only once, shortly before Fażl-Allāh’s death (Kulizade, p. 154).
Orijinal mətn(ing.)
The Akkoyunlu was a rival federation comprising Oghuz Turkic tribes from Diyarbakir-Mardin region, its leading family being Emirs of Diyarbakir. This city and Tabriz, the Karakoyunlu capital are of interest to those studying Nesimi's life since both are among the places which claim to be the poet's birthplace.
Orijinal mətn(ing.)
Nesimi comes, as much legend as not, out of the mist clouding the earliest days of Turkish poetry in Anatolia. He is an Ottoman poet only insofar as he had contacts with the Ottomans during his lifetime and was considered by the Ottomans as a direct ancestor of their art. In this anthology he stands for a group of the earliest Anatolian poets who will, as a class, be somewhat underrepresented. His given name was 'Imaduddin and he is said to be from Tabriz, or from Shiraz, or from Diyarbekir, or from a province named Nesim near Aleppo. The latter origin would explain his pen name, but no such province has been found to exist and it is just as likely that the pen name actually derives from the Arabic word nesim (a soft breeze).
The sources make it seem likely that he was a Turcoman, but he was also given the title seyyid, which indicates that he could trace his descent back to the Prophet. In any case, he was certainly a dervish and a mystical poet of some renown.
Orijinal mətn(ing.)
"It is somewhat astonishing that a sturdy Turkman like Jihan-shah should have been so restricted in his ways of expression. Altogether the language of the poems belongs to the group of the southern Turkman dialects which go by the name of Azarbayjan Turkish."; "As yet nothing seems to have been published on the Br. Mus. manuscript Or. 9493, which contains the bilingual collection of poems of Haqiqi, i.e. of the Qara-qoyunlu sultan Jihan-shah (A.D. 1438-1467)."
Orijinal mətn(ing.)
Among the Azeri poets of the 9th/15th century mention should be made of Ḵaṭāʾī Tabrīzī. He wrote a maṯnawī entitled Yūsof wa Zoleyḵā, and dedicated it to the Āq Qoyunlū Sultan Yaʿqūb (r. 883-96/1478-90), who himself wrote poetry in Azeri.
Orijinal mətn(rus.)
Один из. таких литературных меджлисов был создан в Тебрйзе, при дворце Шах-Исмаила. Во главе его стоял знаменитый поэт Хабиби из Геокчая, назначенный: «Мелик ай-шуара» («Царь поэтов»).
Orijinal mətn(rus.)
Наиболее же видным азербайджанским поэтом этого периода, также творившем на родном языке, был Хабиби. Он родился в деревне Баргюшад нынешнего Уджарского района, примерно, между 1470—1475 гг.
Orijinal mətn(rus.)
Блестящая лирическая поэзия Насими и его идеи оказали большое влияние на крупных азербайджанских поэтов Хабиби и Хатаи.
Orijinal mətn(ing.)
In masterfully composed poetry, written in his native Azeri Turkish, Isma’il roused the passions of his Qizilbash, using the language of charismatic leadership and millennialism.
Orijinal mətn(ing.)
Other important Azeri authors were Shah Esmāʿīl Ṣafawī “Ḵatāʾī” (1487-1524),…
Orijinal mətn(ing.)
To make this daʿwa more effective, Esmāʿīl addressed to his Turkman followers simple verses in the Azeri dialect of Turkish, using the pen name (taḵalloṣ) of Ḵaṭāʾī (see ii). These poems provide incontrovertible proof that Esmāʿīl encouraged his disciplesto consider him a divine incarnation
Orijinal mətn(rus.)
Поощрял развитие ремесла и торговли, укреплял государственный аппарат. Объявил государственной религией Шиизм. Покровительствовал поэтам, художникам, учёным. И. I известен как крупный азербайджанский поэт (писал под псевдонимом Хатаи).
Orijinal mətn(ing.)
In Mesopotamia Fuzuli was in intimate contact with three cultures — Turkic, Arabic, and Persian. Besides his native Azeri, he learned Arabic and Persian at an early age and acquired a through command of the literatures in all three languages, an accomplishment in wich the cosmopolitan literary and scholarly circles of Hilla played an important role.
Orijinal mətn(rus.)
Учился Физули сначала в Кербеле, а затем в Багдаде. Свободно владея тремя языками Ближнего Востока, он и стихи свои писал как по-азербайджански, так и по-персидски и по-арабски. На родном азербайджанском языке им, в частности, написана романтическая поэма «Лейли и Меджнун», которая, как и другие произведения Физули, впервые в истории азербайджанской литературы с такой полнотой показала, что азербайджанский язык по своей выразительности, богатству и гибкости не уступает другим ближневосточным литературным языкам.
Orijinal mətn(rus.)
Большая заслуга Г. М. Араслы — выявление им ряда талантливых представителей азербайджанской литературы XIV—XVI веков, создававших свои произведения на родном языке, таких, как Мухаммед Амани, Гази Бурханеддин, Фадаи, Кишвери и другие, жизнь и творчество которых стали в дальнейшем предметом специального и глубокого исследования…
Orijinal mətn(rus.)
По социальному происхождению — крестьянин, армянин по национальности, родился, духовно возмужал и творчески развился в Грузии (Тбилиси); писал стихи и пел на армянском, грузинском и азербайджанском языках.
Orijinal mətn(rus.)
Стихи С.-Н. дошли до нас на армянском яз. в количестве 60, на грузинском — 34, на тюркском — 115 (последние пока не опубликованы и хранятся в Азиатском музее в Ленинграде).
Orijinal mətn(ing.)
Most of his extant songs are in Azeri Turkish
Orijinal mətn(rus.)
Наибольшую часть литературного наследия Саят-Новы составляют стихотворения, написанные на азербайджанском языке. Количество их достигает 115 (не считая трёх незавершённых и семи начатых песен). Однако, к сожалению, тексты большинства этих стихотворений все ещё не расшифрованы и не опубликованы на языке оригинала.
Orijinal mətn(ing.)
In any case, early 1758 seems to have been a time of feverish activity on the part of Sayat-Nova in the Azeri field. Although one cannot be sure, since Azeri was the lingua franca of the Caucasus and well understood at the Georgian court, it is possible that Sayat-Nova performed his songs in this language in public, in and outside Tiflis and T'elavi
This article is brought to the attention of general human culture starting circular dance. It is assumed that these dances are original outlook of ancient people associated with the cult of the sun. Associated with the cult of the sun and the circular shape the place where people live. It provides information about the reflection of people dancing on the material culture samples. Key words: the cult of the Sun, image of dancing people, pitcher, carpet, circle dances. В статье доводится внимание на общечеловеческую начальную культуру круговых танцев. Предполагается, что такие танцы являются изначальным мировоззрением древних людей связанный с культом Солнца. Связывается с культом Солнца и круговые формы место проживания людей. Дается информация об отражении танцующих людей на образцах материальной культуры. Ключевые слова: культ Солнца, изображения танцующих людей, кувшин, ковёр, круговые танцы.