^abcdOsman Mayatepek, "Dedem Enver Paşa, Timaş Yayınları, ISBN
^Murat Bardakçı, "Hafız Hakkı Paşa'nın Sarıkamış Günlüğü, Türkiye İş Bankası Yayınları, ISBN
^Edward J. Erickson, Size Ölmeyi Emrediyorum!, s.
^Peter Young, "Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War, Greenwood Publishing Group, ISBN , sayfa
^Köprülülü Şerif İlden, Sarıkamış, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, s.
^Hafız Hakkı Paşa'nın Sarıkamış Günlüğü, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, s.
^Sessiz Ölüm - Sarıkamış, Albay Arif Baytın.
^Türk İnkılâbı Tarihi. Türk Tarih Kurumu Basımevi. s.&#; 5 Aralık tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım &#;
^Sarıkamış Harekatı Bir Savaşın Bilinmeyen Öyküsü. Historia Yayınları. 1 Kasım ss.&#;s. 9 Nisan tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart &#;
^Sarıkamış Harekatı Bir Savaşın Bilinmeyen Öyküsü. Historia Yayınları. 1 Kasım ss.&#;s. 9 Nisan tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart &#;
^Türkiye’de Beş Sene, Liman Von Sanders. Yeditepe Yayınevi. 1 Şubat s.&#;s. 9 Nisan tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart &#;
^Ali İhsan Sabis, Harp Hatıralarım Birinci Dünya Harbi, , c. II,. Nehir Yayınları. 1 Ocak s.&#;&#;
^Enver Paşa’nın Özel Mektupları, haz. Arı İnan. İmge Kitabevi. 1 Şubat s.&#; 9 Nisan tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart &#;
^Sarıkamış Harekatı Bir Savaşın Bilinmeyen Öyküsü. Historia Yayınları. 1 Kasım s.&#; 9 Nisan tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart &#;
^Yarbay Guze, Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi’ndeki Muharebeler. Ankara Genelkurmay Basımevi. ss.&#;&#;
^abcdeEdward J. Erickson, Size Ölmeyi Emrediyorum. Kitap Yayınevi. 1 Mart s.&#; 8 Şubat tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart &#;
^Nurhan Aydın, Sarıkamış Harekatı. Sonçağ Yayıncılık. 1 Şubat s.&#; Erişim tarihi: 1 Mart &#;
^Köprülülü Şerif İlden, Sarıkamış. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 1 Nisan s.&#; Erişim tarihi: 1 Mart &#;
^abcdefghAllen W. E. D., Muratoff P. Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border – (İngilizce). Cambridge University Press. 1 Ocak ss.&#;&#;
^Nurhan Aydın, Sarıkamış Harekatı, , 2. Basım: Şubat , s. 36. Sonçağ Yayıncılık. 1 Şubat s.&#; Erişim tarihi: 1 Mart &#;
^General Nikolski, Sarıkamış Harekatı. Gnkur. Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları. 1 Ocak s.&#;3.&#;
^Özdemir, Sarıkamış... s.&#;&#;
^Nikolski, Sarıkamış Harekatı. s.&#;&#;
^Özdemir, Sarıkamış... ss.&#;&#;
^Özdemir, Sarıkamış Harekatı. ss.&#;&#;
^Nikolski, Sarıkamış Harekatı,. s.&#;&#;
^abİlden, Sarıkamış. ss.&#;&#;
^Özdemir, Sarıkamış Harekatı... s.&#;&#;
^Aydın, Sarıkamış Harekatı. s.&#;&#;
^Özdemir, Sarıkamış... s.&#;&#;
^Özdemir, Sarıkamış... s.&#;&#;
^Nikolski. s.&#;&#;
^Ziya Yergök, Sarıkamış’tan Esarete, Baskı. Tarihçi Kitabevi. 1 Ocak s.&#;&#;
^Özdemir, Sarıkamış... s.&#;&#;
^Muratoff, Caucasian Battlefields... s.&#;&#;
^Nikolski. s.&#;&#;
^Özdemir, Sarıkamış... s.&#;&#;
^Özdemir, Sarıkamış... s.&#;&#;
^Edward J. Erickson, Size Ölmeyi Emrediyorum!. s.&#;&#;
^Özdemir, Sarıkamış... s.&#;&#;
^Özdemir. s.&#;&#;
^Özdemir. s.&#;&#;
^Özdemir, Sarıkamış... s.&#;&#;
^
kaynağı değiştir]
9. Kolordu 26 Aralık Akşamı Sarıkamış garnizonu Kabardinski Alayı (4 piyade taburu, her tabur bin piyade) ve Zaporojski Kazak Alayı (6 süvari bölüğü) ile takviye edildiler. Bu takviye ile birlikte Sarıkamış’a savunan Rus kuvveti zayıf topçuyla (6 top (Özdemir, s. )) desteklenen 10 bin askere çıkmıştı. Türk tarafında ise 26 Aralık taarruzu durdurulduktan sonra ormanlara dağılan firari erlerin toplanmasına çalışılmış ve sadece 26 Aralık ikindi vakti Tümenin ve Alayları gelmişti. Bu tümen de acele gece yürüyüşleriyle getirildiği için mevcudunun büyük bir kısmını yolda kaybetmişti. Muharebeye girmemiş olmasına rağmen ve Tümenler kadar kötü durumdaydı. Bu tümene 27 Aralık'ta ve Tümenlerle Sarıkamış’a taarruz etmesi emredildi.
27 Aralık’ta taarruz eden Türk kuvvetlerinin mevcudu Türk kaynaklarında geçmemektedir. Rus kaynakları ise Türkleri sürekli gerçek mevcudunun çok üstünde tahmin etmiştir. Ruslar Türklerin Sarıkamıştaki toplam kuvvetini (9. Kolordu ve Kolordu’nun ve Tümenleri) bin asker[32] tahmin etmesine rağmen Türkler Sarıkamış çevresinde hiçbir zaman 10 binden fazla asker toplayamamıştı.
Alay kumandanı Ziya (Yergök) Bey muharebeye ulaşmadan yolda uğranılan kayıpların büyük kısmının birlik kumandanların tedbirsizliğinden mütevellit (doğan, ileri gelen) firar vakalarıyla açıklamaktadır:
“Yüzbaşıların bölüklerinin arkasında yürümeleri hem daha faydalı olmuş, hem de geri kalmaları önlenmiştir. Yüzbaşılar bu durumu severek kabul ettiler. Talimnamelerde böyle bir kayıt olup olmadığını hatırlamıyorum. Bu tedbirin faydasını Sarıkamış’a vardığımızda anladım. Bardız’da kalan taburumuzun yerine 82’inci Alay’dan katılan taburun mevcudu erden ere düştüğü halde bizim Alay’ın taburlarının mevcudu ’den fazlaydı.[33]
27 Aralık taarruzunda Tümen cesurca yaptığı hücumlarla arazi kazanamasa da, Tümenin Alayı Akşamüzeri Çerkezköyü’ne girmeyi başardı. Düzensiz bir şekilde Çerkezköyü’ne dağılan erlerini kumanda etmesi için birkaç gündür hasta olduğu için geride bulunan ve bugün iyileşerek görevine dönen Alay kumandanı Binbaşı Lütfullah Bey gönderildi. Lütfullah Bey Çerkezköyü’ne ulaştığında Çerkezköyü’nü terk eden Rusların, Çerkezköyü’nü karşı taarruzlarla kuşattığını ve durumun ümitsiz olduğunun gördü. Bunun üzerine mukaddes alay sancağını kurtarmayı düşünerek, alay sancağını Tümenin karargahından Aziz Çavuş’a teslim ederek geri gönderdi. Aziz Çavuş düşman ateşi altında köyden geri çıkarak Alay Sancağının Rusların eline düşmesinden kurtardı. Alayın bıraktığı taburun Mecingirt yolunu kaybetmesinden dolayı 9. Kolordu’nun yan ve gerileri tehlikeye düşmüş ve bu yüzden Ali İhsan Paşa 27 Aralık akşamı birliklere ileri hareketi durdurmalarını emretti. Ali İhsan Paşa Enver Paşa’ya Kolordu gelene kadar taarruzun durdurulmasını teklif ederek, 28 Aralık’ta taarruzun durdurulması iznini alabildi.
28 Aralık’ta Sarıkamış’a Kubinski Alayı (4 tabur) ile 1. Plaston Tugayı (5 tabur) da geldi. Böylece Sarıkamış’taki Rus kuvveti 20 piyade taburu, bir süvari alayı, 34 top ve birçok makineli tüfeğe çıktı. Muratoff Sarıkamış’ı savunan Rus kuvvetinin bin askere çıktığını beyan etmektedir. ve Alayların 8 bin, 1. Plaston Tugayının (?), Kazak Süvari Alayının ve bu birlikler yetişene kadar Sarıkamış’ı savunan Rus birliklerinin 4 bin civarında olduğunu düşünürsek, 29 Aralık’ta Rus kuvvetleri bin askerden oluştuğu sonucuna varırız. Aradaki 3 binlik fark muharebe zayiatından kaynaklı olabilir. taarruzlarında Sarıkamış’ta Ruslar ağır zayiata uğramıştı. Açık siperlerde geceleyen birçok er de donmuştu. Bu yüzden Türklerin 28 Aralık’ta taarruz etmeyi durdurmaları Rusları ferahlatmıştı. Fakat Ruslar, Türklerin kendilerine nispetle çok daha fazla zayiata uğradıklarının farkında değillerdi. Sarıkamış’ı ellerinde tutabilmiş olmayı büyük bir başarı olarak görüyorlardı.
Enver Paşa 29 Aralık’taki taarruz emrinde kendi gözlemlerine göre Rus bölüklerinin de 20 erden (bir bölük asker olduğu düşünürse Enver Paşa Rusların yüzde 90’dan daha fazla oranda zayiat verdiğini düşünüyordu) fazla olmadığını ve Türklerin Ruslardan hem er hem de makineli tüfek bakımından üstün olduğunu söyleyerek 29 Aralık’ta taarruz ederek Sarıkamış’ın alınacağını beyan etmiştir. 9. Kolordu er kadar mevcuduyla ancak taarruz belirtileri gösterebildi. Kolordu ise askerle Sarıkamış’a girmesine rağmen askerlerin kasabaya dağılması ve üstün Rus kuvvetlerinin taarruzu sebebiyle Sarıkamış’tan geri çekilmek zorunda kaldı. Sarıkamış’taki kışlaları ele geçirilen erler de kışlaları kuşatan Rus askerleri tarafından 30 Aralık sabahı esir alındı.
29 Aralık’ta Enver Paşa’nın 9. Kolordu’nun taarruzlarını sıklaştırması konusundaki talebine karşı Ali İhsan Paşa şu raporu sunmuştu:
“Şimdi Tümen’in yanına geldim. Son yürüyüşünden evvel bu tümenin genel mevcudu diğer tümenler gibi civarında idi. Hâlen tümenin piyade, 11 top ve sekiz ağır makineli tüfekten ibarettir”.[34]
Ali İhsan Paşa 30 Aralık Akşamı, mevcudunun yüzde 90’ını ve taarruz kabiliyetini tamamıyla kaybeden 9. Kolordu’ya sürekli taarruz emirleri veren Enver Paşa’yı ikaz etmek ve 9. Kolordu’nun taarruz etmek yerine, en kısa zamanda geri çekiliş yolunu bularak geriye kalan birliklerini imha ve esir olmaktan kurtarmaya çalışmasını teklif eden şu raporu sunmuştur:
“9. Kolordu’nun ileri hareketten iki gün mukaddemki (önceki) kuva-yı muharebesi (muharebe kuvveti) [piyade] ve erzak ve cephane kolları vesaire hariç olarak esas kuvve-i umumiyesi [genel kuvveti] nefer idi. Cenahlara canipdar (yancı) olarak ifraz ettiğimiz (vazifeye tayin ettiğimiz) 12 bölük Bardız’da Fırka tarafından tevkif edildi (durduruldu)… Bu sebeple Bardız’a muvasalatımızda (varışımızda) kuvve-i umumiyemiz nefere tenezzül etmişti (düşmüştü). Ondan sonra gerek 17 Kanunuevvel (30 Aralık) akşamına kadar icra edilen taarruzlar ve şiddetli mevsim, kolordunun kuvvetini ( Fırka , Fırka , Fırka ve Alay ) ceman (toplam olarak) bin nefere tenzil eyledi (indirdi). Nerede ne mikdar perakendemiz bulunduğuna dair esaslı malumat alınamamıştır. Mamafih pek tabiî surette ümit olunabilir ki 9. Kolordu’nun gerilerde köylere dağılmış olan perakendesini toplamak ve elyevm (bugün) Fırka [ Fırka olması gerekiyor. Sanırım bir yazım hatası] ile birlikte muharebe eden kıtaatından istifade etmek üzere on gün vakit bulsa mevcuduna yükselebilmesi ağlebi ihtimaldir (yüksek ihtimaldir)… 40 cebel topundan elyevm ancak 20 top iyi bir surette işleyebilmektedir. Ve bütün cephelerde 9. Kolordu’nun kabiliyet-i taarruziyesi kalmadığı maruzdur… Şimdiye kadar kendisine tevcih edilen vazaif-i harbiyeyi son derecede büyük bir fedakârlıkla icra ederek azmi ve fedakârlığı neticesinde bu kadar büyük zayiata uğramış olan 9. Kolordu mevcut menabiinden (kaynaklarından) istifade edebilmek için günlük bir fırsata malik olursa kendisini toplamasına pek büyük bir ümitler mevcut olduğunu ayrıca arz ederim.”
Sarıkamış’taki Rus kumandanları, kasabadan ayrılmamayı ve Sarıkamış’ı kuşatan Türk kuvvetlerini soğuk ve açlık ile yalnız bırakarak kendiliğinden erimelerin beklenilmesi taraftarıydılar. Fakat General Bergmann Türkleri Kars-Sarıkamış demiryolundan atmak ve bir daha demiryolunu kesmelerini engellemek için Sarıkamış müfrezesine sürekli taarruz etme emri vermiştir. General Bergmann Türkleri geri attıktan sonra tüm orduyu Kars’a çekme düşüncesiydi. General Yudenich ise geri çekilmenin yanlış bir karar olduğunu ve Sarıkamış’ın kuzeyindeki Turnagöl dağlarında, derecede, günlerdir açık ordugahlarda geceleyerek soğukta eridiği düşünülen Türkleri kuşatarak imha etmeye çalışılması gerektiğini düşünüyordu.
29 Aralık’ta 1. Plaston tugayıyla Sarıkamış’a ulaşan General Przevalski, Sarıkamış garnizon kumandanlığını üzerine aldı ve General Bergmann’ın emrine uyarak, Albay Bukretof’a emrindeki 13 taburdan ( ve Alaylar 8 tabur ve 1. Plaston Tugayı 5 tabur) 6 taburu vererek onu Türklerin sol kanadını kuşatmak üzere Bardız Geçidi’ne gönderdi. Ruslar Bardız Geçidi’ni bu bölgedeki en stratejik nokta olarak görüyorlardı. Bu yüzden taarruzlarını öncelikle bu noktaya tevcih etmişlerdir. Bardız Geçidi ele geçirildikten sonra diğer cephelerde de taarruza geçilecekti. Albay Bukretof 29 ve 30 Aralık’ta yaptığı taarruzlarda arazi zorluğu ve Türklerin inatçı mukavemeti karşısında başarısız oldu ve taarruza devam etmek istemediği için 30 Aralık’ta görevinden ayrıldı. Onun yerine geçen Albay Maslennikov da 31 Aralık’ta Bardız Geçidi’ni ele geçirmeyi başaramadı.[35]
30 Aralık’ta Ruslar Mecingirt’ten 6 Havan topu getirerek bunlarla Türk mevzilerini dövmeye başladılar. 27 Aralık’ta Çerkezköyü’nde kuşatılan Türkleri 3 gündür uğraşmalarına rağmen, Türklerin şiddetli mukavemeti ve köyün kuzeyindeki tepelerden diğer Türk birliklerinin ateşlerinden dolayı, köydeki Türkleri esir alamamıştır. Havan toplarının ateşi köyün kuzeyindeki tepeleri tutan Türk birliklerini geri püskürttü. Ruslar Kars’tan getirdikleri tahrip kalıbını, (Rus askerlerinin sürünmek suretiyle ilerleyerek) en yakın olan kulübenin damına yerleştirdiler ve bu kulübeyi havaya uçurdular. Kulübenin içinde bulunan Türk askerinin tamamı ölmüştür.
“Bu feci akıbet diğer Türk erlerini de etkilediğinden, 3 yüksek rütbeli subay, 7 subay, 1 doktor ile 'den fazla er silahlarını teslim etmek zorunda kalmışlardır. Tahrip edilen kulübede bir paşanın cesedi bulunmuş ise de, esirler bu zatın ismini söylememişlerdir.” (Nikolski, s. 38).
Rus kaynaklarında esir alınan asker miktarı olarak söylenirken, Türk kaynaklarında bu miktar 20 askerdir. Sarıkamış Harekâtında 2 Ocak’a kadar Ruslar tarafından esir alınan asker miktarının 3 bin ve tüm harekât boyunca toplam 7 bin olduğu düşünülürse (bu esirlerin büyük kısmını köylere dağılmış perakendeler oluşturuyordu), Rusların bu Çerkezköy olayında ve diğer muharebelerde aldıkları esir miktarlarını abarttıkları ortaya çıkmaktadır çünkü Kolordu’dan neredeyse her gün asker ve 9. Kolordu’dan 1 Ocak’ta , 2 Ocak’ta Bardız Geçidi ele geçirildiğinde asker ve Kolordu’dan da bir o kadar asker esir aldıklarını iddia eden Rusların 2 Ocak’ta bile 10 binden asker esir almış olmaları gerekirdi ama yukarıda bahsedildiği gibi esir miktarı sadece 3 bindi.
31 Aralık günü geri çekiliş emri verilmesi beklenirken, Enver Paşa’nın 9. ve Kolordulara yeniden genel taarruz emri verilmesi hayretle karşılandı. Bu bugünkü taarruzda Kolordu düşmanın ilk hatlarına kadar girebilmiş olsa da, arkadaki hatlardan açılan şiddetli makine tüfek ateşlerden ve karşı taarruzlardan dolayı geri çekilmiş ve Sarıkamış’a yönelen son taarruz da başarısızlıkla sonuçlandı.
1 Ocak’ta mevcudu büyük bir kısmı yaralı, elleri ayakları donmuş ve yaralı olan askerden oluşan 9. Kolordu, Rusların hem Bardız Geçidi’ni savunan Tümene hem de ve Tümenlerine yönelttikleri taarruzlara mevcudu yarısına indi. Tümen makineli tüfek bölüğü tüm erleri ölene kadar düşmanla çarpıştı. Ancak geriden gönderilen 1 manga kadar asker tarafından makineli tüfekler sırtlanarak geri aldırıldı. Kolordu tarafından gönderilen er, 3 top ve 2 makineli tüfekten oluşan birliğin yetişmesi sayesinde tehlikeli gidişatın önü alındı.
Enver Paşa’ya birkaç gündür, Ruslar tarafından sarılmış ve imha edilmesi muhtemel olan 9. Kolordu’dan ayrılarak en azından Osmanlı Devleti’nin Harbiye Nazırı’nın Ruslara esir düşmemesi gerektiği sezdirilmekteydi. Enver Paşa askerlerle birlikte öleceğini söyleyerek bu önerileri reddediyordu. En son Enver Paşa’nın çok itimat ettiği 9. Kolordu kurmay başkanı Köprülülü Şerif İlden Bey Enver Paşa’ya 9. ve Kolordu’lardan artık bir başarı beklenemeyeceğini ve elde kalan son muharebe gücü olan Kolordu’yu kullanarak, 9. ve Kolordu’ları kurtarabileceğini söyleyerek, Kolordu’ya ulaşmak için 9. Kolordu’yu terk etmesi gerektiğini beyan etti. Enver Paşa bunun üzerine fazla kalmış olan, top, tüfek ve katarların (asker sayısının nispetsiz azalmasından dolayı birçok silahı kullanacak er kalmamıştı) geriye gönderilmesini fakat 9. Kolordu birliklerinin mevzilerinde beklemeleri emrini vermiştir. Ali İhsan Paşa hemen bugün geri çekilmek istiyordu fakat Türklerin geri çekildiğini gören Ruslar taarruz ederek Kolordu’nun geriye kalan enkazını da tamamıyla imha edebilirlerdi. Rusları şiddetli taarruza geçmekten alıkoyan, Türk kuvvetlerini olduğundan çok daha fazla zannetmeleriydi. Enver Paşa bunun haricinde Alay sancaklarının düşman eline geçmemesi için Erzurum’a gönderilmesini emretti. Sancakları götürmek için görevlendirilen subaylar, sancakları bellerine sararak karanlıkta düşmanla tutulmuş tehlikeli yollardan refakatlerine verilen erlerle birlikte hareket ettiler ve düşmana yakalanmadan sancakları Erzurum’a ulaştırdılar.
Enver Paşa 2 Ocak sabah alacakaranlığında Kolordu’nun bulunduğu Divik’e hareket etmiştir. Kolordu’yu da denetledikten sonra, Kolordu’nun durumunun 9. Kolordu’nun farklı olmadığını görmüş ve 3 Ocak’ta, kendi kişisel gayretleri sonucunda toplanan kadar askerle Rusların Divik’e yapılan hücumları durdurulmuştur. 2 Ocak akşamı verdiği emirle 9. ve Kolordu’ları Sol Cenah Ordusu adıyla tek bir kumanda altında birleştirmiş ve Hafız Hakkı Bey’i Tuğgeneralliğe terfi ederek Sol Cenah Ordusu kumandanı olarak tayin etmiştir.
2 Ocak’ta er sayısı, Rusların devam eden taarruzları sebebiyle asker, 12 top ve 12 makineli tüfeğe inmiştir. Taarruzun ağırlığı Tümen üzerine yöneltildiği için 30 Aralık’ta askerden oluşan Tümen bugün askere düşmüştü. Soğuğun şiddetinden dolayı, elde bulunan birçok top, tüfek ve makineli tüfek donarak kullanılamaz hale gelmişti. Başlangıçta 58 top ve 23 makineli tüfekten, sadece topların bir kısmı muharebede kaybedilmesine rağmen, geriye sadece 12 top ve 12 top makineli tüfek kalmasının sebebi, top ve makineli tüfeklerin donarak kullanılamaz hale gelmesi sebebiyledir. 2 Ocak gecesi Kolordu mevcudu er ve subaya düştü.
Sarıkamış garnizonunu son olarak Derbentski Alayı ( Tümene bağlı) ile takviye edildi. Bu takviye ile birlikte 2 Ocak’ta Sarıkamış’ta savaşmaya uygun er sayısı 7 bin askere çıktı. Albay Bukretov’un 6 taburunda savaşa uygun er sayısı ’e inmişti. Tümen’in geri çekilmesinden dolayı muharebeye ara veren Dovgirt müfrezesinden de 3 tabur alınarak Bukretov’un müfrezesi takviye edilmiş ve ancak 3 Türkistan taburuyla birlikte 2 Ocak’ta Bardız Geçidini ele geçirebilmişti. Bardız yolunun 3 Türkistan taburuyla kapatılmasından sonra, 9. Kolordu kuzey yönü hariç her yerden sarılmış bulunuyordu.
3 Ocak günü 9. Kolordu için sakin geçti.
4 Ocak günü, 9. Kolordu inatçı bir direniş gösterdikten sonra Ruslara esir düştü. Rusların eline 80 er ve subay geçti. Bunların arasında 9. Kolordu kumandanı Ali İhsan Paşa, kurmay başkanı ve tümen kumandanları da vardı.
Kolordu[değiştir
SARIKAMIŞ HAREKATI
Yazar: RAMAZAN BALCI Danışman: DOÇ.DR. MAHİR AYDIN Yer Bilgisi: İstanbul Üniversitesi / Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Konu: Türk İnkılap Tarihi = History of Turkish Revolution Dizin: Doğu Cephesi; Kars-Sarıkamış; Osmanlı Devleti; Rusya; Türk-Rus ilişkileri
Doktora Tezi ()
“Osmanlı İmparatorluğu, XX. yüzyıla batılı devletler arasındaki ekonomik ve bilimsel yarıştan kopmuş bir halde girmişti. Acil çözümler bekleyen sorunlar karşısında devlet esaslı bir programa sahip değildi. Ağır malî buhranlar karşısında yerel tedbirler alma şansına sahip olmayan devlet, buna bağlı olarak siyasî bağımsızlığından da sürekli ödünler vermek zorunda kalıyordu. Devletin ekonomik şartlarını iyi değerlendiren batılı devletler uyguladıkları dış borç siyaseti ile Osmanlı maliyesini kontrollerine aldıkları gibi çeşitli ırklardan oluşan Osmanlı halkları arasındaki ayrılıkçı hareketleri de sistemli bir şekilde kışkırtmaktan geri kalmıyorlardı. Bu tahriklerin sonunda Osmanlı İmparatorluğu, Avrupa kıtasındaki topraklarının büyük kısmını kaybetti. Yüzyılın başında devletin en önemli sorunu toprak kaybını önlemek ve ekonomik çöküşün önüne geçmekti. I. Dünya Harbi öncesinde Avrupa&#;da yeniden yapılanan ittifaklar arasında uzun zaman kendisine yer arayan Osmanlı İmparatorluğu, siyasal bütünlüğü için daha az tehlikeli gördüğü Almanya ile yaptığı ittifak gereği, hazırlanan savaş planında Kafkasya&#;da Ruslara karşı bir cephe açmayı üzerine almıştı. Ne var ki harbe girişten altı ay önce başlatılan seferberlik çalışmaları, ekonomik şartlar ve bölge altyapısının yetersiz olması yüzünden Osmanlı Ordusu&#;nu savaşa hazırlamakta başarısız kaldı. Doğu cephesinde savaş başladığı günlerde bir ordunun zaferi için gerekli şartlar dan hiçbiri yeterli değildi. En başta bölgenin ulaşım zorlukları, Osmanlı topraklarına giren Rus kuvvetlerine eşit sayıda bir orduyu sınırda besleme imkanı vermiyordu. Yol ve nakliye aracı yokluğu yüzünden cepheye gönderilen orduyu besleyecek menzil teşkilâtı kurulamamıştı. Öte yandan salgın hastalıklar orduyu arkadan kuşatmış durumdaydı. Her nevi ekonomik değere ülke genelinde el konulduğu halde orduyu kış harbinin ihtiyaçlarına göre donatmak mümkün olmamıştı. Bütün bu olumsuz şartlara rağmen doğu cephesinde Rusları karşılayan 3. Ordu yılının Kasım ve Aralık aylarında Rus Ordusu karşısında bir takım başarılar elde etmemiş de değildi. Gerek bu başarıların etkisi, gerekse beslenme problemlerinin aşılması düşüncesiyle 3. Ordu, 22 Aralık tarihinde Başkomutan Vekili Enver Paşa komutasında Sarıkamış Harekâtı&#;nı başlattı. Enver Paşa, beslenme probleminin, sınır ötesinde elde edilecek ganimetlerle çözülebileceğine inanıyordu. Ani gelişen Türk taarruzu karşısında şaşıran Ruslar hızla geri çekilmeye başladılar. Rus Ordusu&#;nun geri çekilme yollarının bulunduğu Sarıkamış, mühim bir ikmal merkezi olması ve stratejik önemi dolayısıyla taarruzun ana hedefi haline gelmişti. Taarruzla birlikte bölgenin ve mevsimin bütün zorlukları aynı şiddette kendini gösterdi. Dağların karlarla kaplı olması, kıtaların yürüyüş nizamını bozduğu gibi ağırlık kollarının ve erzak katarlarının da orduyu takip etmesine imkan vermedi. Taarruz planında belirtilen günde Türk kolorduları Sarıkamış önüne gelemediler. Enver Paşa&#;nın kolordular üstünde grup kumandanı olarak her üç kolordu ile irtibatı kolayca sağlayabileceği bir noktada karargâhını kurması ve orduyu genel maksat yönünde idaresi gerekirken bir kolordunun başında Sarıkamış&#;a gitmesi ve diğer kolorduları adeta kendi başına bırakması başarı şansı yüksek olan taarruz planım sonuçsuz bıraktı. Onunla birlikte aynı günde Sarıkamış&#;a gelmesi gereken X. Kolordu Komutam Hafız Hakkı Paşa, taarruz planlarına aykırı olarak istikamet değiştirdiği Kosur boğazında 4 gün kadar zaman kaybedip % 20 oranında da asker zayiat verdikten sonra Sarıkamış önlerine gelebildi. Diğer taraftan Rusları Araş vadisinde tutma görevi verilen Galip Paşa komutasındaki XI. Türk Kolordusu oldukça yetersiz kaldı. Türk taarruzunun ilk günlerinde Kars&#;a kadar geri çekilme planlan yapan Rus Ordusu bölgede yaşayan Ermenilerden elde ettiği bilgilerle Türk Ordusunun karşı karşıya bulunduğu zorlukları yerinde takdir ederek cesaretle direndi. Ortak hareket edemeyen ve birliklerini toplu bulunduramayan Türk kolorduları ilk günlerde savunmasız bir durumda bulunan Sarıkamış&#;a giremediler. Çok üstün ikmal imkanları, kaybettikleri zamanı ve insan gücünü kazanmada Rus Ordusu&#;na tartışmasız bir üstünlük sağladı. Her iki taraf içinde yıpratıcı olan kış savaşı hiç bir ikmal imkanı bulunmayan Türk Ordusunun taarruzdan önceki sınırlara çekilmesi ile son buldu. Cihan Harbine parlak bir başlangıç yapmak isteyen Türk Genelkurmayı bu hedefine ulaşamadı. Doğu Anadolu daha çok Rus tehdidi altına girdi. Bütün olumsuz şartlara rağmen taarruzun başarıya ulaşması durumunda bile -kaldı ki Sarıkamış&#;ta zafer daha yakındı- bölgenin alt yapısı ve ekonomik imkanlar doğu sınırlarında bu başarının sür dürülmesi için yeterli değildi.”
Sarıkamış Harekatı hangi cephede gerçekleşti? Sarıkamış olayı nedir?
Osmanlı ve Rus orduları arasında geçen Kafkas Cephesi muharebesinin en önemli dönüm noktası olarak bilinen Sarıkamış Harekatı'nda çatışma, hastalık ve dondurucu soğuklar nedeniyle şehit düşen Türk askerleri, Sarıkamış olayının yılında anılıyor. Peki Sarıkamış olayı nedir? Sarıkamış Harekatı hangi cephede gerçekleşti? Sarıkamış Harekatı ile ilgili merak edilenleri haberimizde derledik.
Sarıkamış Harekatı'nın yıl dönümünde şehitler anılıyor. Olumsuz hava şartları ve askeri taktik hataları sebebiyle ağır bir yenilgiyle sonuçlanan harekatta, 60 bini donarak ölmek üzere 78 bin Osmanlı askeri şehit olmuştu.
SARIKAMIŞ OLAYI NEDİR?
Sarıkamış Harekâtı (22 Aralık ), I.Dünya Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğu ve Rus İmparatorluğu arasında Sarıkamış'ta gerçekleşen kara çatışmalarından olup Osmanlı İmparatorluğu'nun askeri taktik hatasıyla büyük bir başarısızlıkla sonuçlanan bir askeri girişimdir.
SARIKAMIŞ HAREKATI HANGİ CEPHEDE GERÇEKLEŞTİ?
Rus kuvvetlerinin Osmanlı sınırını geçmesiyle birlikte Kafkas cephesinde muharebeler başlamıştır.
yılının Aralık tarihleri arasında, Sarıkamış yakınındaki Allahuekber dağlarında, Kars'ı Ruslardan geri almak için harekata katılan 60 bin asker donarak şehit olmuştur.
Kasım 'te Azap ve Köprüköy'e saldıran Rusların, seafoodplus.info Komutanı Hasan İzzet Paşa tarafından mağlup edilip dağıtılmıştır. Hasan İzzet Paşa dağılmış Rus ordusunu yakalamak yerine orduyu 15 kilometre geri çekmiştir.
Hali hazırda dağıtılmış olan Rus ordusunu yok edip Bakü Petrollerine ulaşmak ve Alman İmparatorluğu'nun sanayi ihtiyacını karşılamak harekâtın amaçlarından biridir. Ayrıca 'deki 93 Harbi, Osmanlı İmparatorluğu'nun yenilgisi ile sonuçlanınca Batum savaş tazminatı olarak Rusya'ya verilmiş, Sarıkamış, Kars, Ardahan ve Artvin de Berlin Antlaşması ile Rusya'ya bırakılmıştır.
Yurt topraklarını geri almak amacıyla, yılında dönemin Başkomutan Vekili olan Enver Paşa, 19 Aralık tarihinde "Sarıkamış Harekâtı" planlarını kurmaylarına sundu. Osmanlı ve Alman kurmay heyeti planı kabul etmiştir.
KAYIPLAR
Allahuekber dağları, 37 bin şehit verilerek aşıldı ve Sarıkamış kuşatıldı. Sarıkamış kuşatma harekatı aşırı soğuk ve açlık yüzünden, hedef ele geçirilemeden, 5 Ocak 'de sona erdi.
Osmanlı Ordusu bu dağlarda, 60 bini donma sonucu tam 78 bin şehit verdi. Rus birlikleri de bu savaşlarda 32 bin askerini kaybetti.
Türk Silahlı Kuvvetleri Genelkurmay Başkanlığına göre Osmanlı zayiatları ve Rus zayiatları 'dir. Savaşın en hazin kısmı ise Osmanlı kayıplarının bir çoğunun Ruslar ile yapılan çarpışmalarda değil de ağır soğuk hava koşulları yüzünden Şehit olmasıdır.
Ruslar; Türklerden subay, eri esir, 20 makineli tüfekle 30 topu ganimet olarak almışlardır. kişi civarında esir alınmıştır. Bunlar tahmine göre Kırım'da domuz çiftliğinde çalıştırılarak ve aç bırakılarak ölüme terk edilmiştir.
Tarihçi-yazar Mehmet Niyazi, Sarıkamış Harekâtı'ndaki ölü sayısının tüm belgelerde toplamda olduğunu, rakamının kayıp veren Rusların yalanı olduğunu kaydeder. askerin öldüğü iddiası ilk olarak Sarıkamış Harekâtı'ndan sekiz yıl sonra Binbaşı Şerif Bey'in yazdığı kitapta yer almaktadır. Osman Mayatepek muharip kuvvetin bulunduğu tarafın askerinin ölmesinin matematiksel olarak imkânsız olduğunu ifade etmektedir.
SARIKAMIŞ HAREKATININ SONUÇLARI
Savaştan sonra İstanbul'a dönen Enver Paşa uzun bir süre Sarıkamış hakkında herhangi bir haber, bildiri, veya yayın yapılmasını engelleyerek sansür uygulamış ve Osmanlı halkı savaşta olup bitenleri uzun yıllar sonra öğrenebilmiştir.
Ermeni gönüllü tümenleri Rus kuvvetlerinin başarısında önemli etken olmuştur. Bunlar kritik zamanlarda Osmanlı hareketlerine meydan okudu: "Osmanlı'nın gecikmesi Sarıkamış etrafında yeterli kuvvet konsantre etmesi için Rus Kafkasya Ordusu'na zaman kazandırmıştır."
Enver Paşa, Ermeniler'i suçlayıp, bölgede Rusya ile aktif beraberlikte bulunduklarını söylemiştir.
Mart ayında Brest-Litovsk Antlaşması ile Sarıkamış ve Kars geri alınmış, ama aynı yılın Ekim ayında Mondros Mütarekesi uyarınca eski sınırlara dönülmüş ve topraklar elden çıkmıştı.
SARIKAMIŞ HAREKATININ YILI
Osmanlı Ordusu'nun kaybettiği toprakları geri almak için başlatmış olduğu Sarıkamış Harekatı'nda işgal altındaki toprakları kurtarmak için Allahuekber ve Soğanlı dağları başta olmak üzere, Kars'ın Sarıkamış ilçesinde 1. Dünya Savaşı'nda şehit olan askerler için yurdun dört bir yanında etkinlikler düzenleniyor.
Türkiye'nin birçok ilinden ve yurt dışından genç, yaşlı çok sayıda vatandaş, sabahın erken saatlerinde "Şühedanın İzinde" temasıyla düzenlenen anma etkinliğine katılmak üzere, Sarıkamış ilçesinin Soğanlı ve Allahuekber Dağları arasındaki Kızılçubuk Zirvesi'nde bir araya geldi. Eski asker kıyafetleri giyen bir grup da yere serdikleri seccadeler üzerinde namaz kılıp şehitleri yad etti.
Enver Paşa komutasındaki Osmanlı ordusunun, 1. Dünya Savaşı'nda Rus işgali altındaki toprakları kurtarmak için başlattığı Sarıkamış Harekatı'nın yılı anma etkinlikleri kapsamında düzenlenen şehitleri anma programına, soğuk havaya rağmen vatandaşlar yoğun ilgi gösteriyor.
BİNLERCE KİŞİ DUALARIN ARDINDAN YÜRÜYÜŞE GEÇTİ
Ellerinde Türk bayrakları bulunan binlerce kişi, burada Kur'an-ı Kerim okuyup tekbir ve salavatlar getirerek şehitler için dua ettikten sonra soğuk havada Ay-Yıldızlı Tören Alanı'na doğru yürüyüşe geçti.
Katılımcılar, jandarmanın geniş güvenlik önlemi aldığı 4,5 kilometrelik güzergahtaki yürüyüşün ardından ulaşacakları şehitlikte, Kur'an-ı Kerim tilaveti sonrası şehitler için dua edecek.