7. Kıta isimleri: Avrasya, Asya, Avrupa, Afrika, Amerika, Antarktika, Avustralya.
8. Deniz, okyanus, göl, akar su, boğaz, geçit isimleri: Akdeniz, Karadeniz, Manş Denizi, Büyük Okyanus, Atlas Okyanusu
Van Gölü, Hazar Denizi, Beyşehir Gölü, Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya, Seyhan, Fırat, Nil, İstanbul Boğazı, Panama Geçidi, Süveyş Kanalı
9. Dağ, tepe, ova, yayla isimleri: Elmadağ, Uludağ, Ağrı Dağı, Erciyes (dağı), Everest Tepesi, Çukurova, Konya Ovası
Konya Ovası, Van Gölü, Ağrı Dağı gibi her iki harfi de büyük yazılan özel isimlere dikkat edilirse, birinci kelimenin zaten il olarak mevcut olduğu; ikinci kelime eklenince oluşan ismin o ile ait ama yeni ve özel bir varlığı karşıladığı görülür. Hâlbuki Hürriyet gazetesi, Nil nehri, Ankara şehri, Fırat nehri, Erciyes dağı gibi örneklerde birinci kelime büyük, ikinci kelime de küçük harfle başlamaktadır. Bunun sebebi bu kelimelere eklenen ikinci kelimelerle yeni bir özel isim oluşturulmuş olmamasıdır. Hürriyet zaten bir gazete adı; Nil zaten bir nehir adı; Ankara zaten bir şehir adı; Erciyes zaten bir dağ adıdır.
Gezegen ve yıldız adları: Merih, Mars, Jüpiter, Venüs, Küçükayı
Dünya, güneş ve ay kelimeleri terim olarak (astronomi ve coğrafya terimi) kullanılıyorsa özel isim olduğu için büyük; diğer anlamlarında (gerçek, mecaz, yan, eş, deyim vb.) kullanılıyorsa cins ismi olduğu için küçük harfle başlar:
Kitap, gazete, dergi, eser isimleri: Çalıkuşu (roman), Cumhuriyet (gazetesi), Milliyet (gazetesi); Varlık (dergisi), Türk Dili (dergisi); Resimli Türk Edebiyatı Tarihi
Hayvanlara takılan özel isimler: Tekir, Karabaş, Yumoş, Minnoş, Pamuk
2. CİNS İSİMLER:
Aynı cinsten olan varlıkların ortak isimleridir. Dilin temel kavramları cins (tür) isimleridir.
Örnek: taş, yol, ağaç, ırmak, kitap, dergi, yaprak, ev, çocuk, su, sıra, hayal, düşünce, sıla, özlem, taraf, ceza
Başlıca Cins İsimleri:
1. Vücudun bölümleri ve organ isimleri: baş, kol, el, ayak
2. Akrabalık isimleri: ana, baba, kardeş, dayı, hala, teyze
3. Araç, eşya isimleri: kaşık, makas, bardak, iplik, iğne
4. Hayvan ve bitki isimleri: kedi, kartal, fındık, ceviz, kiraz
5. Kavramlar: düşünce, hedef, zekâ, temenni
6. İş, meslek; meslek sahibi simleri: öğretmenlik, öğretmen, avukat, işçi, memur, profesyonel, futbolcu
7. Giyecek isimleri: ceket, ayakkabı, gömlek, eldiven
8. Yiyecek isimleri: elma, yemek, ekmek, biber
9. İçecek isimleri: su, meşrubat, gazoz
Sayı isimleri: on, beş yüz, bir
Renk isimleri: sarı, kıpkırmızı, mor
Nitelik isimleri: büyük, kocaman, dairesel
Zaman isimleri: ay, saat, dakika, yıl
Soru Kelimeleri: ne, kim, hangi
Bazı cins isimlerin özel isim olarak kullanıldığı görülür:
B. MADDELERİNE GÖRE İSİMLER
İsimler, karşıladıkları varlıkların beş duyu organından herhangi biriyle algılanıp algılanamamasına göre ikiye ayrılırlar.
1. Somut İsim:
Beş duyudan herhangi biriyle algılayabildiğimiz, kavrayabildiğimiz varlık ve kavramların isimleridir. Yani somut varlıkları karşılayan isimlere somut isimler denir. Bu isimler, herkes tarafından görülen, bilinen, hissedilen, cismi olan, varlığı kişiden kişiye değişmeyen varlıkları karşılarlar.
2. Soyut İsim:
Beş duyudan herhangi biriyle algılanamayan, madde hâlinde bulunmayan ve zihnimizle kavradığımız veya var olduğuna (akla, ruha, sezgiye, inanca bağlı olarak) inandığımız varlıkların isimleridir.
C. VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE İSİMLER
1. Tekil isim:
Tek varlığı belirten ve karşılayan, yapıca tekil olan (topluluk isimleri hariç) kelimelerdir. kendi, ben, çocuk, kalem, defter
Not: Tür adı olan her kelime, o türden tek varlığı anlattığı gibi; biçimce çoğullanmadığı hâlde o türün tümünü ya da bir bölümünü de anlatabilir. Bu durumda da tekil sayılırlar.
2. Çoğul isim:
Yapısında, anlamında birden çok varlığı barındıran, çokluk eki almış isimlerdir. Cins isimlerinin çoğulu yapılır.
Not: Şekil yönüyle çoğul olmadığı, çokluk eki almadığı hâlde anlamca çoğul olan kelimeler vardır.
Bu cümlelerde seçmen, asker ve saç kelimeleri tekil oldukları hâlde anlamca çokluk bildirmektedirler. Bunlar, topluluk isimleri değildir.
Not: Bazı durumlarda özel isimlere de çoğul eki getirilir.
Çokluk eki -lar/ler eklendiği kelimeye şu anlamları katar:
a) Aile anlamı katar;-gil ekinin yerine kullanılır, yapım eki görevinde olduğu için ayrılmadan yazılır.
b) Benzerleri anlamı katar, kesme işaretiyle ayırarak yazılır:
c) Aynı ismi taşıyanları belirtir:
d) Abartma anlamı katar: Çalışmak için ta Almanyalara gitti.
e) Topluluk, soy kavramı bildirir: Osmanlılar, Türkler, Yunanlar, Adanalılar, Konyalılar
3. Topluluk İsmi:
Yapıca tekil, ancak anlam bakımından çoğul olan; aynı türe dahil birden çok varlığı anlatan isimlerdir. Teklerden oluşan topluluğu, çokluğu bildiren kelimelere denir.
Not: Topluluk isimleri de çokluk eki alabilir. Bu durumda aynı topluluktan birden fazla olduğu ifade edilmiş olur. Ordular, ormanlar, sürüler.
Not: -°z ekinin de eklendiği sözcüğe topluluk anlamı kattığını ifade eden dil bilimciler de vardır:
D. YAPILARINA GÖRE İSİMLER
İsimler kaç kelimeden oluştuklarına ve yapım eki alıp almadıklarına göre de sınıflandırılırlar.
1. Basit İsim:
Herhangi bir yapım eki almamış, kök hâlindeki isimlere basit isim denir. Çekim eki almış hâlde kullanılabilirler. Türemiş ve birleşik kelimeler yaparken bunlara yapım ekleri getirilir.
Basit isimlerimizin çoğu tek hecelidir, ama bütün basit isimler tek heceli zannedilmemeli.
Basit isimler, daha küçük ve anlamlı parçalara ayrılamazlar. Meselâ kelebek kelimesini kel-ebek şeklinde ikiye ayırıp kel diye anlamlı bir kelime bulabiliriz gibi bir düşünce yanlıştır. Çünkü parça ile bütün arasında her zaman -az ya da çok- bir anlam ilgisi bulunmalıdır.
2. Türemiş isim:
İsim veya fiil kök ve gövdeleriyle yansıma kelimelere bir yapım ekinin getirilmesiyle oluşturulmuş, şekil ve anlam olarak yeni isimlere denir.
İsimden türeyenler:
Yansımalardan türeyenler:
Fiilden türeyenler:
3. Birleşik İsim:
Birleşik isimler, birden fazla kelimenin bir araya gelip yeni bir varlığı veya kavramı karşılayacak şekilde kalıplaşarak oluşturdukları, anlam ve şekil bakımından yeni isimlerdir.
Birleşik ismi oluşturan kelimeler arasına herhangi bir ek veya kelime giremez; girerse bu kelime grubu birleşik isim olmaktan çıkar, belirtili isim tamlaması veya başka bir kelime grubu olur.
Bu isimler anlam bakımından tam bir kalıplaşmaya uğradıkları için tek bir kelime olarak kabul edilir ve bu şekilde kullanılırlar.
Türkçede üç yolla birleşik isim yapılır:
a. Anlam kayması yoluyla:
Birincisi: Birleşik ismi oluşturan kelimelerin tamamı (genellikle iki kelimeden oluşurlar) anlam kaybına uğrar.
İkincisi: Kelimelerden sadece birincisi anlam kaybına uğrar:
Üçüncüsü: İkinci kelime anlamını kaybeder:
b. Ses kaynaşması yoluyla: cumartesi (cuma ertesi), pazartesi (pazar ertesi), kahvaltı (kahve altı), çörotu (çörek otu), peki (pek iyi)
c. Kelime sınıfı kayması yoluyla:
Ayrıca bakınız ⇒Birleşik Kelimelerin Yazılışı
Buraya kadar yapılan tasnife göre her kelimenin birden fazla özelliği vardır:
Örnekler:
İSİMLERDE KÜÇÜLTME
Bir varlığın, bir ismin küçüklüğü genel olarak, başına getirilen küçük, mini, ufak gibi sıfatlarla ifade edilir:Küçük köy, ufak el, mini kasa
Bazen bu sıfatların yerini Cİk, -Ceğİz ekleri tutar. Bu ekler isimlere küçültme anlamı katar.
Not: Bu ekler her zaman küçültme anlamı katmayabilir; acıma ve sevgi; zavallılık ve küçümseme anlamları da katabilir:
k sesi ile biten sıfatlara -Cİk eki getirildiğinde sıfatın sonundaki k düşer:
-cE, -İmsİ, -İmtrak ekleri de küçültme anlamı katar:
İSMİN HÂLLERİ:
İsimleri isimlere, fiillere, edatlara bağlayan, diğer kelimelerle ilişki kurarak isimlerin cümlede görev kazanmasını sağlayan eklere isim hâl ekleri denir. İsimlerin bu ekleri alarak yüklendikleri görevlere ismin hâlleri denir.
1. Yalın Hâl (Nominatif):
Eki seafoodplus.inforin hiçbir hâl eki almamış hâlleridir. Çoğul, iyelik ve bildirme eki almış olabilir. Bu durumda da yalın hâlde sayılırlar.
Yapım ekleri de ismin yalın durumunu değiştirmez:
Birleşik isimler de hâl eki almamışlarsa yalındırlar:
2. Belirtme (Yükleme) Hâli:
ı, -i, -u, -ü eklerini alan isimler bu duruma girer. Bu isimler genellikle belirtili nesne olur.
Not: Türkçede üç çeşit -i (-ı, -u, -ü) eki vardır. Bunları birbirine karıştırmamalıyız.
3. Yönelme Hâli:
-E ekiyle yapılır. Yüklemin yöneldiği yeri, nesneyi ya da kavramı gösterir.
Yönelme hâlinde, ismin belirttiği kavrama yöneliş, dönme, yaklaşma, ulaşma söz konusudur. Yönelme hâlindeki kelimeler cümlede dolaylı tümleç ve yüklem olabilir. Dolaylı tümleç, yükleme sorulan neye, kime, nereye sorularının cevabıdır. Sinema-y-a git, ev-e dön
4. Bulunma Hâli:
-dE ekiyle yapılır. Eylemin yapıldığı yeri, nesneyi ya da soyut kavramı bildirir. Genellikle kimde, nede, nerede sorularına cevap vererek dolaylı tümleç olur.
5. Ayrılma (Uzaklaşma, Çıkma) Hâli:
-dEn ekiyle yapılır. Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; çıkma, ayrılma, uzaklaşma bildirir. İsmin ayrılma hâli, yani dolaylı tümleç, yükleme sorulan nereden, kimden, neden sorularının cevabıdır. okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi
-den ekini alan isimler bazen zarf tümleci olur.
-den eki, bazen yapım eki olarak kullanılır. Bu durumda ya sıfat ya da zarf görevi üstlenir.
-den eki bazen belirtili isim tamlamalarındaki tamlayan eki -ın, -in, -un, -ün ün yerini tutabilir.
-den ekini alan kelimelerle ikilemeler yapılabilir.
-den ekini alan kelimelerle üstünlük anlamı taşıyan sıfat öbekleri oluşturulabilir.
6. Eşitlik Hâli:
-CE ekiyle yapılır. Bu hâldeki kelimeler cümlede zarf tümleci ve yüklem olarak kullanılır.
7. Vasıta Hâli:
ile edatı kullanılarak yapılır. i düşürülerek kullanılır. Bu hâldeki kelimeler cümlede zarf tümleci, edat tümleci ve yüklem olarak kullanılır.
8. İlgi Hâli (Tamlayan Hâli):
-(n)İn, -dEn ekleriyle yapılır ya da yalın hâldedir.
İSİM TAMLAMALARI
İki veya daha fazla ismin, yeni bir anlam meydana getirecek şekilde birlikte kullanılmasıyla oluşan söz gruplarına isim tamlaması denir. Ad takımı şeklinde de söylenebilir.
İsim tamlamalarında ilk isme tamlayan; ikinci isme tamlanan denir. Bu kural iki isimden oluşan tamlamalar için geçerlidir. İkiden fazla isimden oluşan tamlamalarda genellikle son isim tamlanan diğerleri tamlayan olur. Fakat bu kurala uymayanlar da vardır.
Bahçenin /duvarı.
Tamlayan Tamlanan
Bahçenin duvarının boyasının /rengi.
Tamlayan Tamlanan
Bizim okulun/tahta kapısı
Tamlayan Tamlanan
İsim tamlamalarının çeşitleri ve özellikleri şöyledir:
1-BELİRTİLİ İSİM TAMLAMASI
Tamlayan -ın, -in, -un, -ün , tamlanan -ı, -i, -u, -ü eklerinden birini alır. Tamlayan sesli harfle biterse -n kaynaştırma harfi; tamlanan sesli harfle biterse -s kaynaştırma harfi kullanılır. Bahçe-n-in kapı-s-ı
NOT : * Su ve ne kelimeleri bu kurala uymaz. Örnek: Su-y-un tad-ı, ne-y-in tad-ı.
2-BELİRTİSİZ İSİM TAMLAMASI
* Tamlayan, tamlama eklerini almaz. Tamlanan -ı, -i, -u, -ü eklerini alır.
* Tamlayan somut veya soyut isim olabilir:
* Tamlanan somut, soyut isim veya isimleşmiş olabilir:
* Tamlayan çoğul eki alabilir:
* Kendi kelimesi, belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan olabilir. Bunun dışındaki zamirler belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan olmaz.: Kendi evi
* İsim-fiiller tamlanan olabilir:
* Bazı belirtisiz isim tamlamaları kendisinden sonra gelen ismi niteler ve sıfat görevi kazanabilir:
Bazı belirtisiz isim tamlamalarında tamlama eki günlük konuşmada düşebilir:
Bu durumun yazıda gösterilmesi yanlıştır. (Lokanta Bahar) veya (Bahar Lokanta) yanlıştır. Doğrusu (Bahar Lokantası) şeklinde olacaktır.
* Bu tamlamalarda mecazlı anlatım görülebilir: Laf salatası, ömür törpüsü
* Bazı belirtisiz isim tamlamaları kalıplaşarak birleşik kelime olmuştur: Kuşadası, hanımeli..
* Bazı belirtisiz isim tamlamalarının başına bir sıfat gelebilir: Kırmızı kadın ceketi
* Bazen belirtisiz isim tamlamalarında sıfatın başa gelmesi dil yanlışlığına yol açar: Devlet Eski Bakanı (Doğru) Eski Devlet Bakanı (Yanlış)
3. TAKISIZ İSİM TAMLAMASI
Tamlayan ve tamlanan, tamlama eklerini almaz. Tamlayan, tamlananın hangi maddeden yapıldığını veya neye benzediğini bildirir. Takısız isim tamlamaları ile sıfat tamlamaları birbirine karıştırılmamalıdır.
Takısız İsim Tamlaması | Sıfat Tamlaması |
Tahta çanta | Güzel çanta |
Demir kapı | Büyük kapı |
Demir yumruk | Sert yumruk |
Badem göz | Siyah göz |
Çini vazo | süslü vazo |
Altın bilezik | Burgulu bilezik |
4. ZİNCİRLEME İSİM TAMLAMASI
En azından üç isimden oluşan tamlamalara denir.
5. KARMA TAMLAMA
Zincirleme tamlamayı oluşturan kelimelerden en az biri sıfat görevinde kullanılıyorsa böyle tamlamalara karma tamlama denir. Karma tamlamalar, isim tamlamalarının tamlayanı ile tamlananı arasına bir sıfat girmesiyle oluşabildiği gibi, iki sıfat tamlamasının birleşmesiyle de oluşabilir.
Ayrıca bakınız ⇒
SÖZCÜK TÜRLERİ:
Fiilimsiler
a) İsim-fiiller (Ad-Eylem)
b) Sıfat-Fiiller (Ortaç)
c) Zarf-Fiiller (Bağ-Fiil, Ulaç)
İSİM (AD)
Canlı, cansız varlıkları, duygu ve düşünceleri, kavramları karşılayan; varlıkları adlandırmaya yarayan sözcüklere isim denir.
Başıma çimenleri yastık yapıp ağaçların altında, çiçek kokuları arasında uyumak istiyorum.”
cümlesinde “baş, çimen, yastık, ağaç, çiçek” gibi sözcükler birer isimdir. “Baş” organ ismi, “çimen, ağaç, çiçek” bitki ismi, “yastık” nesne ismidir.
Kin ve nefreti bırakalım, insanları sevgiyle kucaklayalım. cümlesinde “kin, nefret, insan, sevgi” sözcükleri birer isimdir. Bunlardan “kin, nefret ve sevgi” kavramları karşılarken, “insan” ismi bir varlığı karşılamaktadır. İsimler kendi içinde bölümlere ayrılır, şimdi bunları görelim.
Cins İsmi
Aynı türden varlıkları gösteren isimlere cins ismi denir.
“Kalem yazarın en önemli aracıdır.”
cümlesinde “kalem” sözcüğü, yazı yazmaya yarayan araçların tümünü karşıladığı için cins ismidir.
Cins isimleri aynı türden bir varlığı karşıladığı gibi, o türün tamamını karşılayacak şekilde de kullanılabilir.
“Bahçedeki ağaç, iki yıl önce dikildi.” cümlesinde “ağaç” sözcüğü ile birçok ağaçtan sadece biri ifade edilmiştir. Sözcük sadece bahçedeki bir “ağaç” için kullanılmıştır.
“Ağaç, erozyonu önler, havayı temizler.”
cümlesinde “ağaç” sözcüğü ile ağaç kavramına giren- bütün ağaçlar anlatılmak istenmiştir.
Özel İsim
Tek olan, başka bir benzeri olmayan varlık ya da kavramları karşılayan sözcüklere özel isim denir.
Yahya Kemal şiirlerinde hep İstanbulu anlatmıştır. cümlesinde “Yahya Kemal” bir kişinin, “İstanbul” bir yerleşim yerinin adıdır. Bu iki ismin de bir benzeri yoktur. Bu nedenle ikisi de özel isimdir.
İşçiler tarlada pamuk topluyordu. cümlesinde “pamuk” sözcüğü cins ismidir.
“Pamuk, sobanın yanında uyuyordu. cümlesinde ise özel isim olarak kullanılmıştır. Çünkü hayvanlara verilen adlar da birer özel isimdir.
Tekil İsim
Sayı bakımından tek bir varlık ya da kavramı karşılayan isimlere tekil isim denir.
“Bahçedeki ağaç çiçek açmış bile.” cümlesinde “ağaç” sözcüğü sadece bir varlığı karşıladığı için tekil isimdir. Bunun gibi, “insan, pencere, bardak, telefon, yol” sözcükleri de birer tekil isimdir.
Çoğul İsim
Sayı bakımından birden çok varlık ya da kavramı karşılayan isimlere çoğul isim denir. Çoğul isimler “-lar, -ler” eki ile yapılır.
“Bahçedeki ağaçlar çiçek açmış bile.
cümlesinde “ağaçlar” sözcüğü birden çok varlığı karşılamaktadır. Aynı şekilde “insanlar, pencereler, bardaklar, telefonlar, yollar” sözcükleri de birer çoğul isimdir.
Topluluk İsmi
Biçim bakımından tekil olduğu halde, anlamca birden çok varlığı karşılayan isimlere topluluk ismi denir. Topluluk isimleri çoğul eki almadığı halde birden çok varlığı karşılar. “Takım, ordu, dizi, bölük” sözcükleri birer topluluk ismidir.
“Koyun bahçede otluyordu.
cümlesinde “koyunlar” birden çok varlığı karşıladığı için çoğul isimdir.
Çoban, sürüyü kendi hâline bıraktı.
cümlesinde ise “sürü” sözcüğü çoğul eki almadığı halde birden çok varlığı (birden çok koyun) karşıladığı için topluluk ismidir.
Somut İsim
Varlıkları beş duyu organımızdan (görme, dokunma, işitme, tatma, koklama) biriyle algılarız. Duyularımızdan herhangi biriyle algılayabildiğimiz isimlere somut isim denir.
“Odaya nane kokusu yayılmıştı.” cümlesinde “koku” ismi koklamayla,
Kırmızı bir gül vardı yakasında. cümlesindeki “gül” ismi görmeyle,
Dilimdeki acılık hâlâ geçmemişti.” cümlesindeki “acılık” ismi tatmayla,
“Sokağın gürültüsü eve doluyordu.” cümlesindeki “gürültü” ismi işitmeyle algılandığı için birer somut isimdir.
Duvarlar hiç fısıldamıyordu
Ayın söylediği şiirleri
Karanfiller dile gelmiyor
Kanat çırpıp martılar
Anlatmıyorlardı bir denizkızını dizelerindeki “duvar”, “karanfil” ve “martı” isimleri görme duyusuyla algılandığı için birer somut isimdir.
Soyut İsim
Beş duyumuzdan herhangi biriyle algılanamayan, kavramları karşılayan isimlere soyut isim denir.
Korkum geçince aşağı indim.” cümlesinde “korku” sözcüğü,
Sevgi ile öğretilenler kalıcı olur. cümlesinde “sevgi” sözcüğü,
“Sıla hasreti insanı şairleştiriyor. cümlesinde “hasret” sözcüğü,
“Öfke ile kalkan zararla oturur. cümlesinde “öfke” “zarar” sözcüğü soyut isimdir. Çünkü bu isimler beş duyumuzdan herhangi biriyle algılanamaz.
eğitim öğretim ile ilgili belgeler>konu anlatımlı dersler >Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar >kelime türleri, sözcük türleri ile ilgili konu anlatımlar
SOYUT İSİMLER, SOYUT ADLAR, SOYUT İSİMLERİN ÖZELLİKLERİ (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)
Soyut İsimler
Beş duyudan hiçbiriyle algılanamayan adlardır.
Duyu organlarımızla algılayamadığımız.
Var olduğuna inandığımız isimlerdir.
Beş duyudan herhangi biriyle algılanamayan, madde hâlinde bulunmayan ve zihnimizle kavradığımız veya var olduğuna (akla, ruha, sezgiye, inanca bağlı olarak) inandığımız varlıkların isimleridir.
Örnekler:
üzüntü, yüreklilik, saygı, inat, düşünce, umut, özgürlük
sevinç, şüphe, tezat, Allah, cesaret, keder, korku, aşk, melek, ruh, şeytan
mutluluk, sevgi, akıl, ruh, heyecan
Somut İsimler:
Beş duyu organından en az biriyle algılanabilen varlık ve nesneleri gösteren adlardır.
Duyu organlarımızla algılayabildiğimiz.
Somut varlıkları karşılayan isimlere somut isimler denir.
Bu isimler, herkes tarafından görülen, bilinen, hissedilen, cismi olan, varlığı kişiden kişiye değişmeyen varlıkları karşılarlar.
Örnekler:
insan, ev, hava, ada, Ankara, Orhan, ses, hava, ışık, koku, su
toprak, ağaç, televizyon, rüzgar, sarı, mavi, duman, koku
çiçek, bulut, koku
İSİM ÇEŞİTLERİ, AD ÇEŞİTLERİ, ÖZELLİKLERİ (ÖZET ANLATIM)
Canlı, cansız bütün varlıkları ve kavramları karşılayan, onları ifade etmemizi sağlayan kelimelerdir.
Kavramları, varlıkları tanıyabilmemiz, tanıtabilmemiz ve onları birbirlerinden ayırabilmemiz için isimlere ihtiyacımız vardır.
A. NİTELİKLERİNE, OLUŞLARINA GÖRE İSİMLER
1. Somut İsimler
Altta resimdeki beş duyu organımızdan herhangi bir tanesiyle (birden fazla da olabilir, önemli olan en az bir duyu organı ile) algılayabildiğimiz, yani elle tutup gözle görebildiğimiz, koklayıp tadabildiğimiz ve duyabildiğimiz varlıkları karşılayan isimler somut isimlerdir.
Örnek:
sıcak, kuru dokunmayla,
ağaç, mavi, televizyon görmeyle;
ses, patırtı işitmeyle;
koku, parfüm koklamayla;
tatlı, ekşi tatmayla algılanabilir.
Somut İsimlere Örnekler:
Duman, toprak, rüzgar, hava, göl, ışık, ev, kalem, sarı, soğuk, yağmur, gürültü, karanlık, çiçek, acı, armut, taş, sinir (organ) vs.
2. Soyut İsimler
Beş duyu organından biriyle algılayamadığımız, var olduklarını hislerimizle ve düşünce yoluyla bildiğimiz kavramları karşılayan isimlere soyut isim denir.
Soyut kavramlar ancak hisler ve duygularımızla algılanabilir.
Örnek:
Aşk, sevgi, özlem, kaygı, öfke, adalet, mutluluk, insanlık, sinirli, bilgi, günah, kötülük, keder, sevinç, rüya, acımak, umut, anlayış, saygı, cesaret vs. bu kelimelerin hiç biri duyu organıyla tespit edilebilecek nesneler değildirler.
Soyutlaştırma / Somutlaştırma
Soyut ve somut isimlerde asıl dikkat edilmesi gereken şey; bu sözcüklerin cümle içinde kazandıkları anlamlarıdır.
Tek başına somut anlamda olan bir sözcük cümle içinde soyut anlamıyla kullanılabilir; ya da tam tersi soyut olan bir sözcük cümle içinde somut anlamda kullanılabilir.
Yani somut olan varlığı soyutlaştırma ya da soyut olan kavramı somutlaştırma yapılabilir.
Soyutlamaya Örnek:
Seni bütün gün soğukta beklediğim için hasta oldum. (Somut isim)
(Soğuk sözcüğü tek başına somut anlamlıdır. Soğuk olan havayı dokunma duyusuyla algılayabildiğimiz için bu cümlede somut anlamıyla kullanışmıştır.)
Bu soğuklukla kimseyle yakınlık kuramayacağını ona söylemiştim. (Soyutlaştırılmış isim)
(Bu cümlede soğuk olan hava, su ya da her hangi bir nesnenin soğukluğu değil, insanın diğer insanlara yakınlık kurmamasını ifade eden bir tavrıdır. Yani sözcük somutken soyut yapılmış soyutlaştırılmıştır.
Yufka kalbi ile yapılanlara daha fazla dayanamadı. (Bu cümlede yufka sözcüğü olaylardan çok çabuk etkilenme anlamında kullanılmıştır. Yani yufka somutken cümle içinde soyut anlam kazandırılmıştır.)
Gitarı çok daha kolay öğrenebilmenin bir yolu olmalı. (Yol kelimesi somut anlamlı sözcükken bu cümlede yöntem anlamında kullanıldığından soyutlaşmıştır)
Somutlamaya Örnek:
Sadece biraz mutluluk için çoğu şeye razı olabilirdi. (Soyut isim)
(Mutluluk, duyu organlarımızla algılayamadığım soyut bir kavramdır. Bu cümlede soyut anlamıyla kullanılmıştır.)
Valizine katladığı bir kaç parça mutluluk ile düştü memleket yoluna. (Somutlaştırılmış isim) (Bu cümlede soyut olan mutluluk kelimesi valize katlanıp konulmuş elbiseye benzetilerek somutlaştırılmıştır.)
Ben güzele güzel demem güzel benim olmayınca. (Somutlaştırma = İnsan kastedilerek somutlaştırma yapılmıştır)
Kanadı kırık bir aşk ile sevda dağlarına tırmanabilir misin? (Somutlaştırma = Aşk, kuşa benzetilerek somutlaştırma yapılmıştır.)
Gözünün önündeki film karesi hayatı boyunca aklından çıkmayacaktır. (Somutlaştırma = Hayatın belirli bir anı dönemi, üzerine kayıt yapılan bir nesneye benzetilerek somutlaştırma yapılmıştır.)
Bunu yapmaya yürek ister, bu her babayiğidin harcı değil. (Somutlaştırma = Somut olan yürek kelimesi, cümlede soyut olan cesaret anlamında kullanıldığından somutlaştırma yapılmıştır. Türkçemizde çok önemli bir yeri olan deyimlerimizin hemen hepsi bu somutlaştırma yolu ile meydana getirilmiştir.
B. VERİLİŞLERİNE GÖRE İSİMLER
1. Özel İsimler
Tek olan, diğer varlıklar içinde tam bir benzeri bulunmayan varlıklara verilen isimler özel isimlerdir.
Aslında bir türün içinde olup sonradan isim verilen ve verileni özelleştiren takılmış isimlerdir de denilebilir.
Özel isimler genel olarak nelere verilir aşağıda bunu inceleyelim:
a. İnsan isim ve soy isimleri:
Büşra, Harun, İlknur, Ramazan, Yeter, Özlem, Bahri, Mustafa, Nazım Hikmet, Yavuz Bülent Bakiler
b. Kurum, kuruluş, dernek, üniversite isimleri:
Mimar Sinan Lisesi, Kıbrıs Türk Kültür Derneği, Türk Tarih Kurumu, Kırıkkale Üniversitesi, Kırşehir Valiliği, Yenimahalle İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü
c. Millet, ümmet, din, mezhep isimleri:
Türk, Azeri, Almanlar, Çeçen, Ruslar
Müslüman, Hristiyan, Yahudi, Musevi
İslamiyet, Hristiyanlık, Yahudilik, Musevilik
Hanefi, Şafii, Alevi
d. Dil isimleri:
Türkçe, İngilizce, Fransızca, Özbekçe, Tibetçe
e. Kıta isimleri:
Afrika, Asya, Amerika, Antarktika, Okyanusya, Avustralya, Avrupa
f. Ülke ve bölge isimleri:
Türkiye, Lübnan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Afganistan
Güney Amerika, Doğu Trakya, Güney Yemen, Batı Avrupa, İç Anadolu Bölgesi, Ege Bölgesi, Karadeniz Bölgesi
g. İl, ilçe, mahalle, bulvar, cadde, sokak isimleri:
Kırşehir, Tokat, Amasra, Boztepe, Yenimahalle, Keçiören, Atatürk Bulvarı, İvedik Caddesi, Nigar Sokak
h. Deniz, okyanus, göl, akarsu, boğaz ve geçit isimleri:
Karadeniz, Akdeniz, Marmara Denizi, Hint Okyanuss, Atlas Okyanusu, Tuz Gölü, Hazar Denizi, Abant Gölü, Kızılırmak, Yeşilırmak, Çanakkale Boğazı, Zigana Geçidi, Süveyş Kanalı
ı. Dağ, tepe, ova, yayla isimleri:
Uludağ, Mescit Dağı, Erciyes dağı, Everest Tepesi, Harran ovası, Konya Ovası
i. Yıldız ve gezegen ve adları:
Uranüs, Mars, Jüpiter, Venüs, Büyükayı
j. Kitap, gazete, dergi, eser isimleri:
Milliyet (gazetesi), Sabah (gazetesi); Nokta (dergisi), Aksiyon (dergisi); Türk Dili (dergisi); Çalıkuşu, Araba Sevdası
k. Hayvanlara ve varlıklara takılan özel isimler:
Karabaş, Pamuk, Maviş, Tekir, Boncuk, Oyuncağım Tomtom
2. Cins İsimler
Aynı cinsten birçok varlığın ortak olan ismine cins isim denir.
Bu isimlerin varlıkları tek nesne ile sınırlı değildir.
Cins isimlerde kelime ile nesne arasında herkes tarafından bilinen gerçek bir bağlantı vardır. Örneğin göz denildiğinde (bilgi seafoodplus.info) bir organ ismi olduğu herkesçe bilinir.
şehir kelimesi dünyada olan bütün şehirlerin cins ismiyken, memleketinizi ifade ederken söylediğiniz Kırşehir, İstanbul vs kelimeleri özel isimdir.
Cins isimleri örnekleriyle sıralarsak:
a. Organ/uzuv isimleri:
bel, kol, beyin, kalp, göz
b. Akrabalık isimleri:
anne, baba, kardeş, amca, babaanne, enişte, dayı
c. Araç/eşya/enstrüman isimleri:
kanepe, kulaklık, çatal, tablo, gitar, saz
d. Hayvan/bitki/çiçek isimleri:
köpek, şahin, aslan, fındık, vişne, biber, papatya, karanfil
e. Kavramlar:
hüzün, kaygı, akıl, ümit
seafoodplus.info sahibi isimleri:
öğretmenlik, öğretmen, mühendislik, mühendis, memur, futbolcu, spiker
g. Giyecek isimleri:
gömlek, palto, ceket, etek, şapka, eldiven, smokin
h. Yiyecek/İçecek isimleri
barbunya, mıhlama, menemen, ekmek, lahmacun, meşrubat, su, gazoz
ı. Sayı isimleri:
üç, iki yüz, altı, yedi bin
i. Renk isimleri:
mavi, yeşil, turuncu, kırmızı
j. Zaman isimleri:
salise, saniye, dakika, saat, gün, ay, yıl, yüz yıl, asır
k. Soru Kelimeleri:
neden, niçin, kim, nereden, hangi, kaç, kaçıncı
C. SAYILARINA GÖRE İSİMLER
1. Tekil İsimler
Sayısal anlamda tek olan, çoğul takısı (-ler, -lar) almamış adlardır.
Örnekler:
gazete, balık, roman .
2. Çoğul İsimler
Sayısal anlamda birden fazla olan, çoğul takısı (-ler, -lar) almış adlardır. Çoğul anlamı bu ekler ile sağlanır.
Örnekler:
gazeteler, balıklar, romanlar
Not: Çoğul eki (-lar, -ler), adlara çoğul anlamı dışında anlamlar da katar:
Örnekler:
Eliflere yarın gideceğiz. (aile)
Bu savaşı Osmanlılar kazandı. (soy)
Ülkemiz Almanlar ile işbirliği yaptı. (millet)
Daha çok Neşet Ertaşlar, Hacı Taşanlar yetiştirmeliyiz. (gibi olanlar)
Rusyalarda az gezmedik. (abartma)
Ahmet Beyler henüz işe gelmedi mi? (saygı)
Sabahları kahvaltı yapmadan çıkmam. (genellikle)
3. Topluluk İsimleri
Biçimce tekil, anlamca çoğul isimlerdir.
Yani -ler, -lar çoğul eki almadığı halde anlam olarak birden fazla varlığı ifade eden isimler topluluk isimleridir.
Topluluk isimleri bir nevi parçaların birleşmesinden oluşan bütünü ifade eder.
Örnekler:
ordu, sürü, çete, alay, bölük, takım, ekip, demet, düzine, ulus, meclis, cemaat .
Asker = Tekil İsim Askerler = Çoğul İsim Ordu = Topluluk İsmi
Ağaç = Tekil İsim Ağaçlar = Çoğul İsim Orman= Topluluk İsmi
Vekil = Tekil İsim Vekiller = Çoğul İsim Meclis = Topluluk İsmi
Futbolcu = Tekil İsim Futbolcular = Çoğul İsim Takım= Topluluk İsmi
Not: Topluluk isimleri de çokluk eki alabilir. Aynı topluluktan birden fazla olduğu ifade edilmiş olur.
Örnekler:
Ordular, ormanlar, takımlar
Not: Bazı isimler cümle içinde bazen tekil bazen de topluluk anlamıyla kullanılabilir:
Örnekler:
Sınıfı boyamak için herkes seferber olmuştu. (Tekil isim)
Bizim sınıf bu hafta bütün öğretmenlerinden takdir topladı. (Topluluk ismi)