Temel Cümle Nedir
Basit Cümle Nedir? Basit Cümlenin Özellikleri, Örnekleri
Basit cümle; kuruluşunda tek yüklem bulunan, tek yargı bildiren cümledir.
Basit cümlede tek bir yargı bulunur, bu yargıyı sonuca bağlayan tek yüklem vardır. Bu yüklem de ya çekimli bir fiildir ya da ek fiil almış isim ya da isim gibi kullanılan bir kelime grubudur.
Basit cümlede cümlenin yapısını belirleyen, cümledeki kelimelerin veya kelime gruplarının sayısı değil bunların tek bir yükleme bağlanmış olmalarıdır. Bu bakımdan bir cümle içinde ne kadar kelime grubu bulunursa bulunsun eğer cümle tek bir yükleme sahipse, yani yargı tek bir yüklemle sağlanıyorsa, o cümle basit cümledir.
Basit yapılı cümleler bir düşünceyi, bir isteği, bir duyguyu dile getirir ve bağımsız yargılar ortaya koyar:
- Bütün kötülüklerin anası cehalettir.
- Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır. (Atasözü)
- Komşu hakkı Tanrı hakkıdır. (Atasözü)
- İki karpuz bir koltuğa sığmaz. (Atasözü)
- Benim sadık yarim kara topraktır. (Âşık Veysel Şatıroglu)
Bu örneklerde yer alan cümlelerin hepsi, tek bir yargı bildirdikleri için basit cümledir. Bu örneklerden “çıkarır” ve yüklemleri, yargı bildiren öğeler olup çekimli birer fiildir. “ Cehalettir “, “Tanrı hakkıdır”, “kara topraktır” kelime ve kelime grupları ise ek fiil alarak yargı bildiren öğelerdir.
- Eviniz kutu gibi küçücük bir evdi.
- Sarmaşıklarla balkonu örtük bir evdi. (Ahmet Muhip Dıranas)
Yukarıdaki dizelerde yer alan cümleler tek bir yargı bildirmektedir; o bakımdan bunlar da birer basit cümledir. Bu cümlelerde yargı ek fiille sağlanmıştır.
Cümlelerin yapılarını inceleyelim;
Örnek:
»Eviniz kutu gibi küçücük bir evdi.
- kutu gibi küçücük bir evdi : Yüklem
- eviniz : Özne
Kelime grupları:
- eviniz: iyelik grubu (Tamlayanı düşmüş [sizin] eviniz)
- kutu gibi küçücük bir ev: Sıfat tamlaması
- kutu gibi: Edat grubu (Sıfat işleviyle kullanılmıştır.)
- küçücük bir ev: Sıfat tamlaması
- bir ev: Sıfat tamlaması
Örnek:
»Sarmaşıklarla balkonu örtük bir evdi.
- sarmaşıklarla balkonu örtük bir evdi : Yüklem
- o (eviniz) : Gizli özne
Kelime grupları:
- sarmaşıklarla balkonu örtük bir ev: Sıfat tamlaması
- sarmaşıklarla balkonu örtük: Vasıta grubu
- balkonu örtük: isnat grubu
- bir ev: Sıfat tamlaması
Örnek:
&#;Selma Hanım, bundan dört beş yıl evvel Etlik’teki bağda o kadar taşkın bir hayat ile zinde, o kadar sıhhatli ve neşeli tanıdığı bu kızcağızın böyle hantal bir yığın haline gelişindeki hikmeti bir türlü anlayamıyordu.&#; (Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Ankara)
- Selma Hanım: özne
- bundan dört beş yıl evvel Etlik’teki bağda o kadar taşkın bir hayat ile zinde, o kadar sıhhatli ve neşeli tanıdığı bu kızcağızın böyle hantal bir yığın haline gelişindeki hikmeti: nesne
- bir türlü: zarf tümleci
- anlayamıyordu: yüklem.
Bu cümle de yine tek yüklemi olan basit bir cümledir.
Örnekler:
- Yolun kenarındaki kayanın üstüne küfesini koydu. Ellerini belindeki kızıl kuşağın ön tarafına soktu. Açık göğsü, çıplak, sert baldırlarıyla bir kuvvet âbidesi vaziyetinde durdu. (Ahmet Hikmet Müftüoğlu, Çağlayanlar)
- Sizin gibi bir genç kızın arzularına itaat etmek bir vazifedir. (Reşat Nuri Güntekin, Çalıkuşu)
- Fakat bu kahkahanın içinde deminki gülüşe benzemeyen, tuhaf bir şey, bir kırıklık vardır. (Reşat Nuri Güntekin, Çalıkuşu)
- Benim mi Allahım bu çizgili yüz? (Cahit Sıtkı Tarancı)
İsim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiil grupları (fiilimsiler), nesnelere bağlı olarak kullanıldıklarından fiilin gerektirdiği ve fiilleri tamamlayan öğelerle (özne, nesne, yer tamlayıcısı/dolaylı tümleç ve zarf tümleci) birlikte kullanılır; fakat tam bir yargı bildirmez. Yargı, kendilerinden sonra gelen çekimli fiillerle tamamlanır. Bu yüzden de bu gruplar söz diziminde cümle olarak kabul edilemez.
Bu gruplar, ya cümlenin bir öğesi ya da cümle öğelerinden birini tamamlayan bir unsur olarak cümleye katılır. Bu bakımdan bünyesinde bu grupları bulunduran cümleler, birleşik cümle değil basit cümle olarak değerlendirilmelidir.
Cümle çözümlemelerinde bu özelliğe dikkat etmek gerekir.
- Aşure yemeye giden kaşığını yanında taşır. (sıfat-fiil) (özne)
- Kol kesilirken parmak acımaz. (zarf-fiil) (zarf tümleci)
- Arı kahrın çekmeyen, balın kahrın ne bilsin. (sıfat-fiil) (özne)
- Sırça köşkte oturan komşusuna taş atmaz. (sıfat-fiil) (özne)
- Her günün ufkunu sardıkça gece (zarf-fiil) (zarf tümleci)
Dediler ki: “Belki son akşamdır bu. ” (Yahya Kemal Beyatlı) - Ara sıra geçiyor bir atlı, iki yayan,
Bozuk düzen taşların üstünde tıkırdayan (sıfat-fiil) (özne)
Tekerlekler yollara bir şeyler anlatıyor,
Uzun yollar bu sesten silkinerek yatıyor&#; (zarf-fiil) (zarf tümleci)
Kendimi kaptırarak tekerleğin sesine (zarf-fiil) (zarf tümleci)
Uzanmışım, kalmışım yaylının şiltesine. (Faruk Nafiz Çamlıbel)
Kaynakça[değiştir eğitim öğretim ile ilgili belgeler>konu anlatımlı dersler >Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar >cümle çeşitleri, cümle türleri ile ilgili konu anlatımlar
TEMEL CÜMLE NEDİR YAN CÜMLE NEDİR YAN CÜMLECİK ÇEŞİTLERİ ÖZELLİKLERİ (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)
TEMEL CÜMLE:
Cümlenin temel ögesi olan yüklemin içinde bulunduğu bölüme temel cümle denir. Yani temel cümlenin içinde kesinlikle YÜKLEM olmak ZORUNDADIR.
Örnekler:
Karpuz yemeyi çok severim. (Altı çizili bölümün içinde severim yüklemi bulunduğu için altı çizili bölüm cümlenin temel cümlesidir. Peki Karpuz yemeyi bölümü nedir? Cevabı aşağıda)
Seni çok severim. Karpuz yemeyi çok severim. (Altı çizili bölümün içinde severim yüklemi bulunduğu için altı çizili bölüm cümlenin temel cümlesidir. Bu cümlede yukarıdaki gibi altı çizilmemiş bölüm BULUNMUYOR. Çünkü bu cümlede YAN CÜMLE yok.)
YAN CÜMLE:
Temel cümleyi tamamlayan fakat içinde FİİLİMSİ veya ÇEKİMLİ FİİL olması gereken bölümdür. Yani yan cümle dediğimiz bölüm içinde FİİLİMSİ veya ÇEKİMLİ FİİL bulunan bölümdür.
Fiilimsilerle Yapılan Yan Cümleler:
İçinde fiilimsi bulunan bölüme yan cümle denir.
Örnek:
Buraya gelirkenonu gördü.
.Yan cümle Temel Cümle
(Bu cümlede cümlenin yüklemi gördü olduğu için içinde gördü bulunan altı çizili bölüm cümlenin TEMEL CÜMLESİ, cümlenin içinde geçen gelirken FİİLİMSİSİNİN bulunduğu altı çizili bölüm cümlenin YAN CÜMLESİDİR.)
Sınıf dışarı çıkıncacamları açtım.
.Yan cümle Temel Cümle
(Bu cümlede cümlenin yüklemi açtım olduğu için içinde açtım bulunan altı çizili bölüm cümlenin TEMEL CÜMLESİ, cümlenin içinde geçen çıkınca FİİLİMSİSİNİN bulunduğu altı çizili bölüm cümlenin YAN CÜMLESİDİR.)
Yarın alışverişe çıkan çıkacak hizmetçiye parasını verin.
Temel Yan cümle Temel Cümle
(Bu cümlede cümlenin yüklemi verin olduğu için içinde verin bulunan altı çizili bölüm cümlenin TEMEL CÜMLESİ, cümlenin içinde geçen çıkacak FİİLİMSİSİNİN bulunduğu altı çizili bölüm cümlenin YAN CÜMLESİDİR. Peki Yarın kelimesi neden yan cümle değil de temel cümlenin içindedir? Çok basit! Yükleme sorduğumuz sorular bize nerenin temel cümlenin, nerenin yan cümlenin içinde olduğunu söyler:
Kime VERİN? alışverişe çıkan hizmetçiye
Ne zaman VERİN? Yarın
Gördüğünüz gibi Yarın kelimesi kime verin sorusunun içinde yer almıyor.)
Akdeniz e giderkeniçimde bir sevinç belirir.
.Yan cümle Temel Cümle
Yarışmaya davet edilmekistiyorum.
.Yan cümle Temel Cümle
Ona iyi davranmakzorundayız.
.Yan cümle Temel Cümle
Kedisini sevmedenyanımıza gelmiyor.
.Yan cümle Temel Cümle
Ayağa kalktıkonu görür görmez.
. Temel Cümle Yan cümle
Bağlaç veya Çekimli Fiillerle Yapılan Yan Cümleler:
İçinde ÇEKİMLİ FİİL bulunan cümlenin içindeki bölüme YAN CÜMLE denir.
Örnek:
Derslerine düzenli ve sürekli çalışırsasınavda başarılı olacaktır.
.Yan cümle Temel Cümle
(Bu cümlede cümlenin yüklemi başarılı olacaktır olduğu için içinde başarılı olacaktır bulunan altı çizili (bilgi yelpazesi. com) bölüm cümlenin TEMEL CÜMLESİ, cümlenin içinde geçen çalışırsa ÇEKİMLİ FİİLİNİN bulunduğu altı çizili bölüm cümlenin YAN CÜMLESİDİR.)
Görüyorum kigünden güne saygısızlaşıyorsun.
.Yan cümle Temel Cümle
(Bu cümlede cümlenin yüklemi saygısızlaşıyorsun olduğu için içinde saygısızlaşıyorsun bulunan altı çizili bölüm cümlenin TEMEL CÜMLESİ, cümlenin içinde geçen Görüyorum ki ÇEKİMLİ FİİLİNİN bulunduğu altı çizili bölüm cümlenin YAN CÜMLESİDİR.)
Sen de bizimle kütüphaneye gelirsenhepimiz çok sevineceğiz.
. Yan cümle Temel Cümle
Arkadaşlarıyla buluşmayacak kisizin yanınızdan uzaklaşsın.
. Yan cümle Temel Cümle
Karışık Örnekler:
Ne yaptıysasize yaranamadı.
Başını kaldırarakbizi dinliyordu.
Planlı çalışıpbaşarılı oldu.
Kızıl havaları seyret kiakşam olmakta.
Sokakta kartopu oynarkençok mutlu olduk.
Minareyi çaldıysakılıfını hazırlamıştır.
YAPISINA GÖRE CÜMLELER, ÇEŞİTLERİ, ÖRNEKLERİ, ÖZELLİKLERİ (CÜMLE ÇEŞİTLERİ) (TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ KONU ANLATIMLAR)
Cümlelerde; yargı (yüklem) sayısına ya da yan cümlecik olup olmamasına bakılır. Cümleler yapısı yönüyle dörde ayrılır.
1. BASİT CÜMLE
2. BİLEŞİK CÜMLE
3. SIRALI CÜMLE
4. BAĞLI CÜMLE
Yapısına göre cümlelerin çeşitlerine geçmeden önce yan cümlecik kavramını görelim.
Yan Cümlecik: Cümlede, kendi içinde cümle özelliği gösteren ve daha çok, eylemsiyle kurulan sözcüğe ya da sözcük grubuna yan cümlecik; geri kalan bölüme ise temel cümlecik denir. Yan cümlecik, genellikle temel cümleciğin bir öğesi olur.
Arkadaşım, yarın bu okula yazılacağını söyledi.
Bu cümlede, nesneyi bulmak için yükleme sorduğumuz neyi sorusuna cevap olan yarın bu okula yazılacağını sözcük grubu, içinde eylemsi bulunduğu için yan cümleciktir.
Aşağıdaki cümlelerde koyu olarak yazılan yan cümleciklerin oluşturduğu öğeler ayraç içinde belirtilmiştir.
Onun bu sınavı kazanması hepimizi sevindirdi. (yan cümlecik özne görevinde)
Rüzgâr, sararmış yaprakları sağa sola savuruyor. (yan cümlecik nesne görevinde)
Konferans için gelenlere birer kitapçık verildi. (yan cümlecik dolaylı tümleç görevinde)
Görevliler, havalar soğuyunca kaloriferleri yaktı. (yan cümlecik zarf tümleci görevinde)
1. BASİT CÜMLE
Yan cümleciği bulunmayan, yani bir yargıdan oluşan cümledir.
Ödevlerimi sabah erkenden yaparım.
Bu cümle, yan cümleciği olmadığı için, yapıca basit bir cümledir.
Aşağıdaki eylem ve ad cümleleri de yan cümleciği olmadığı için, yapıca basit cümlelerdir.
Yolcuların çoğu, uçağa vaktinde bindi.
Hafta sonu babama işyerinde yardım edeceğim.
Uzun ve yorucu bir günün ardından hepimiz uyuyakalmıştık.
Dedemin, köyün hemen yakınında kocaman bir çiftliği vardı.
Okulun kitaplığı benim için eşsiz bir hazineydi.
Bugün hava her zamankinden serindi.
2. BİLEŞİK CÜMLE
Yargı bildiren yüklemin dışında yan cümleciği de bulunan cümledir.
Senin yarın buraya geleceğini duyduk.
Yan cümlecik Temel cümle
Bu cümle, yüklemi (temel cümle) dışında, bir eylemsi sayesinde (geleceğini) yan cümleciği olduğu için, yapıca bileşik bir cümledir.
Yan cümlecik, genellikle eylemsilerle kurulur ve cümlenin herhangi bir öğesi olur, demiştik. Yan cümlecik farklı yollarla da kurulabilir ve buna göre, bileşik cümleler dörde ayrılır.
· a. Girişik Bileşik Cümle
· b. Şartlı Bileşik Cümle
· c. Kili Bileşik Cümle (İlgi Cümlesi)
· d. İç İçe Bileşik Cümle
a. Girişik Bileşik Cümle
Yan cümleciği eylemsi ile kurulan bileşik cümledir.
Okuduğum kitapların özetlerini bir deftere yazardım. (yan cümlecik nesne görevinde)
Bu şehirde yola erken çıkanlar trafiğe takılmaz. (yan cümlecik özne görevinde)
b. Şartlı Bileşik Cümle
Van cümleciği dilek-şart (-sa, -se) kipiyle kurulan bileşik cümledir. Dilek-şart kipinin oluşturduğu bölüm yan cümleciktir.
Bu yoldan giderseniz havaalanına daha çabuk varırsınız.
Derslerine düzenli çalışırsan başarılı olursun.
c. Kili Bileşik Cümle (İlgi Cümlesi)
Yan cümleciği temel cümleciğe ki bağlacıyla bağlanan bileşik cümledir.
Anladım ki hep çile çekermiş anneler.
Aslında yabancı kökenli olan ki bağlacıyla kurduğumuz bu cümleyi, Türkçe cümle yapısına uygun (bilgi seafoodplus.info) söylemek istersek Annelerin hep çile çektiğini anladım. biçiminde, yani yan cümleciğini eylemsiyle oluşturarak söyleriz.
O kadar çok şaşırmıştı ki hiçbir şey söyleyemedi. (O kadar çok şaşırdığı için hiçbir şey söyleyemedi.) Bu cümlede ki bağlacından önce yazılan ve yan cümleciği oluşturan bölüm ayraç içinde, eylemsi ile temel cümleciğe bağlanmıştır.
d. İç İçe Bileşik Cümle
Yan cümleciği başka bir cümle tarafından oluşturulan bileşik cümledir. Bu cümlelerde yan cümlecik genellikle nesne görevindedir.
Öğretmenimiz, yine görüşeceğiz, dedi. Yan cümlecik (Nesne)
Kapıdaki tabelada, rahatsız etmeyin, yazıyor. Yan cümlecik (Nesne)
3. SIRALI CÜMLE
Birden fazla yargının (yüklemin) birbirine virgül (,) ya da noktalı virgül (;) ile bağlanmasıyla oluşan cümledir.
Sonbahar geldi, köyde kış hazırlıkları başladı.
Birinci cümle İkinci cümle
Bu cümlede, iki yüklem (geldi, başladı), yani iki ayrı cümle vardır. Birinci cümle (Sonbahar geldi) ikinci cümleye (köyde kış hazırlıkları başladı) virgülle bağlanarak sıralı cümle oluşturulmuştur.
Aşağıdaki cümleler, birbirine virgül ya da noktalı virgülle bağlanmış sıralı cümlelerdir.
Güneşli havalar birkaç gün sürdü, insanlar parklara doluştu.
Otobüsümüz sabah hareket etti, akşama İzmire vardı.
Deniz dün çok dalgalıydı, vapur seferleri iptal edildi.
Yaşlı kadın, kahvaltı hazırladı, çocukları kaldırdı; evi topladı, pazara gitti.
a. Bağımlı Sıralı Cümle
Öğe ortaklığı olan sıralı cümledir.
Çocuklar güverteye çıktılar, martılara ekmek attılar.
Özne Yüklem Yüklem
Burada sıralı cümleyi oluşturan ilk cümlenin yüklemine (çıktılar) ve ikinci cümlenin yüklemine (attılar) sorduğumuz kim sorusunun cevabı olarak her iki cümlenin öznesinin çocuklar sözcüğü olduğunu görüyoruz. Yani bu sıralı cümleyi oluşturan cümlelerin öznesi ortaktır.
Aşağıdaki cümlelerde ortak öğeler koyu yazılmış, öğelerin türü ayraç içinde verilmiştir.
Ben hep eşyalarımı dağıtırdım, annem de toplardı. (nesnesi &#;ortak sıralı cümle)
Müdür, başarılı öğrencileri sahneye çağırdı, tek tek kutladı. (öznesi ve nesnesi ortak sıralı cümle)
O, arkadaşlarına çok güvenir, rahatlıkla sırlarını söylerdi. (öznesi ve dolaylı tümleci ortak sıralı cümle)
b. Bağımsız Sıralı Cümle
Öğe ortaklığı olmayan sıralı cümledir.
Bizim çocukluk yıllarımızda sokağımıza dondurmacı gelirdi, hepimiz çevresinde toplanırdık.
Birinci cümle İkinci cümle
Bu cümlenin yüklemlerine (gelirdi, toplanırdık) öğeleri bulmak için gerekli soruları sorduğumuzda, cümlelerde öğe ortaklığı olmadığı görülmektedir. Öyleyse bu cümle, öğe ortaklığı olmayan sıralı bir cümledir.
Aşağıdaki cümleler, öğe ortaklığı olmayan sıralı cümlelerdir.
Babam beni çalıştırdı, sonunda zayıf derslerimi düzelttim.
Annem mutfaktaydı, biz salonda oturuyorduk.
Bu sene bahar erken geldi, ağaçlar çiçeklerini vakitsiz açtı.
Hava çok soğuktu, biz hiç üşümüyorduk.
4. BAĞLI CÜMLE
Birden fazla cümlenin birbirine bağlaçla bağlandığı cümledir. Sıralı cümledeki virgül ya da noktalı virgül yerine, bağlaç getirilirse ortaya bağlı cümle çıkar.
Evin kapısı açıldı ve dışarı yaşlı bir adam çıktı.
Birinci cümle ikinci cümle
Bu cümlede, iki yüklem (açıldı, çıktı), yani iki ayrı cümle vardır. Birinci cümlenin (Evin kapısı açıldı) sonuna nokta konmamış, ikinci cümle (dışarı yaşlı bir adam çıktı) küçük harfle başlamıştır. Bu iki cümle birbirine bağlaçla (ve) bağlanarak bağlı cümle oluşturulmuştur.
Aşağıdaki cümleler, birbirine bağlaçla bağlanan cümlelerden oluşan bağlı cümlelerdir.
Sabah erken kalktık; ama yine de derse yetişemedik.
Takımımız iyi mücadele etti; ancak yenilmekten kurtulamadı.
Bu koca kitabı bitirdik de sınava girdik.
Kardeşim bugün ne ders çalıştı ne kitap okudu.
Hem suçlu olduğunu biliyorsun hem de özür dilemiyorsun.
CÜMLE ÇEŞİTLERİ ÖZETİKONU ÖZETİ
Cümleler; yükleminin türüne ve yerine, anlamlarına, oluşturulma biçimlerine göre değişik gruplara ayrılır. Bu grupları şöyle sıralayabiliriz:
1. Yüklemine Göre Cümleler
2. Öğe Dizilişine Göre Cümleler
3. Anlamına Göre Cümleler
4. Yapısına Göre Cümleler
YÜKLEMİNE GÖRE CÜMLELER
Cümleler, yüklemlerinin sözcük türüne göre ikiye ayrılır:
1. Eylem Cümlesi
Yüklemi basit ya da bileşik çekimli eylem olan cümlelerdir.
Uzun yıllar bu işyerinde çalıştım.
Bu cümlenin yüklemi çalış- eylemi olduğundan cümle, eylem cümlesidir.
Aşağıdaki cümleler, yüklemleri çekimli bir eylem olduğundan eylem cümlesidir.
Öğretmenimizin sorduğu soruyu çözemedik.
Annem, her günkü gibi kapıda bekliyordu bizi.
Önerilerimizi bir türlü kabul etmemişti.
2. Ad Cümlesi
Yüklemi ad soylu sözcük ya da sözcük öbeği olan cümlelerdir. Yüklemi eylem olmayan bütün cümleler ad cümlesidir.
Sınavı kazandığı için çok mutluymuş.
Bu cümlenin yüklemi ad soylu mutlu sözcüğü olduğundan cümle, ad cümlesidir.
Aşağıdaki cümleler, yüklemleri ad soylu sözcükler olduğundan ad cümlesidir.
Deniz düne göre oldukça sakindi bugün.
En çok sevdiği şey yürümektir.
Bizi günler öncesinden bu geziye çağıran kendisiydi.
ÖĞE DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER
Cümleler, yüklemlerinin cümledeki yerine göre ikiye ayrılır:
1. Kurallı (Düz) Cümle
Yüklemi cümlenin sonunda bulunan cümlelerdir.
Çok uzaklardan kuş sesleri duyuluyordu.
Bu cümlenin yüklemi (duyuluyordu) en sonda bulunduğundan cümle, kurallı cümledir.
Aşağıdaki cümleler, yüklemleri sonda bulunduğundan kurallı cümledir.
Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır.
Eğitim hayatımız boyunca hepimize yardım etti.
Bu konuyu sizinle daha önce görüşmemiş miydik?
Bugün hava her zamankinden daha sıcaktı.
Yine açıklardan dev gibi gemiler geçiyor.
Yurdumun bağına bahçesine bahar geldi.
2. Devrik (Kuralsız) Cümle
Yüklemi cümlenin sonunda bulunmayan cümlelerdir. Bu tür cümlelerde yüklem cümlenin başında veya ortasında bulunabilir.
Hepimiz canla başla çalışıyoruz burada.
Bu cümlenin yüklemi (çalışıyoruz) en sonda bulunmadığından cümle, devrik cümledir.
Aşağıdaki cümleler, yüklemleri sonda bulunmadığından devrik cümledir.
Papatyalar uyandırdı bizi nihayet kış uykusundan.
Doğanın canlandığı bir mevsimdir ilkbahar.
Nasıl ders çalıştığınızı bilmez miyim hiç?
Doğmuyor güneş artık şöyle gönlümce.
Hâlâ bekliyorum seni anılar sahilinde.
Gelir misin mezarıma, elinde bir demet yasemenle?
Bir başkadır benim memleketim!
Eksiltili Cümle
Yüklemi yazılmayıp yüklemini okuyucunun, zihninde tamamlaması beklenen cümledir. Eksiltili cümlelerin (bilgi seafoodplus.info) sonuna üç nokta konur.
Önümüzde göz alabildiğine bir kumsal
Yüklemi yazılmayan bu cümlenin sonuna uzanıyor, duruyor, var gibi sözleri yüklem olarak getirebildiğimiz için bu cümle, eksiltili bir cümledir.
Yüklemi yazılmadığı için eksiltili cümle durumunda bulunan aşağıdaki cümlelerin sonuna, yüklem olabilecek sözcükler, koyu olarak yazılmıştır.
Denizin tam ortasında Adalara doğru nazlı nazlı yol alan vapurlar
(var)
Kız beşikte çeyiz sandıkta
. (olmalı)
Düğün el ile, harman yel ile
(olur)
ANLAMINA GÖRE CÜMLELER
Cümleler, taşıdıkları anlamlara göre temelde ikiye ayrılır:
1. Olumlu Cümle
Cümlede yüklem durumundaki eylemin gerçekleştiğini veya yüklem durumundaki varlık ya da kavramın var olduğunu, bulunduğunu bildiren cümlelerdir.
Şiddetli yağışlardan dolayı yol trafiğe kapandı.
Bu cümlede kapanmak eyleminin gerçekleşmesi söz konusu olduğu için, cümle anlamca olumludur.
Aşağıdaki cümlelerde yüklemlerin gerçekleşmesi ya da varlığı söz konusu olduğu için cümleler anlamca olumludur.
Masadaki vazo yere düşüp kırıldı.
Okula yine derslerine çalışmadan gitmişti.
Verilen işi yapamamaktan korkuyordu.
Dünkü derste sınıfta yedi sekiz kişi vardı.
Bu yılki kitap fuarı her zamankinden daha renkliydi.
2. Olumsuz Cümle
Cümlede yüklem durumundaki eylemin gerçekleşmediğini veya yüklem durumundaki varlık ya da kavramın var olmadığını, bulunmadığını bildiren cümlelerdir.
Eylem cümlesinde olumsuzluk -ma / -me (geniş zamanda maz, -mez) ekiyle sağlanır.
Ad cümlesinde olumsuzluk değil / yok sözcükleriyle ya da -sız, -siz ekiyle sağlanır.
Veli toplantısına kimse katılmadı.
Sokaklar bugün kalabalık değildi.
Bu cümlelerde katılmak eyleminin gerçekleşmemesi, kalabalık kavramının söz konusu olmamasından dolayı cümleler anlamca olumsuzdur.
Aşağıdaki cümlelerde yüklemlerin gerçekleşmemesi ya da var olmamaları söz konusu olduğu için cümleler anlamca olumsuzdur.
Soruların hepsini çözebilen yok.
Göz alabildiğine uzanan bu tarlalar verimsizdi.
Binanın bu dairesi hiç ışık almıyor.
a. Anlamca Olumsuz Yapıca Olumlu Cümle
Bazı cümleler, olumsuzluk ifade eden ek ya da sözcük almadığı halde olumsuz anlam taşıyabilir. Böyle cümlelere yapıca olumlu, anlamca olumsuz cümle denir.
Senden ayrı kalmaya dayanacak gücüm mü var? (gücüm yok)
Bu cümlede yüklem (var), olumsuzluk ifade eden ek ya da sözcük almadığı için anlamca olumludur. Ancak, soru biçiminde düzenlenmiş cümlede amaç soru sormak değil, yüklemde söylenenin (var) tersini (yok) kastetmektir. Dolayısıyla bu cümle yapıca olumlu, anlamca olumsuzdur.
Aşağıdaki cümlelerde yüklemlerin, cümlenin gelişinden anlamca olumsuz olduğu anlaşılmaktadır.
Ben hiç sonunu kestiremediğim işe girer miyim? (girmem)
Konuklarımız ne yemek yedi ne suyumuzu içti. (yemedi, içmedi)
Sanki bu olayın bütün sorumlusu benim. (ben değilim)
b. Anlamca Olumlu Yapıca Olumsuz Cümle
Bazı cümleler, olumsuzluk ifade eden ek ya da sözcük aldığı halde olumlu anlam taşıyabilir. Böyle cümlelere yapıca olumsuz, anlamca olumlu cümle denir.
Sen yemek yaparsın da ben hiç beğenmez miyim? (beğenirim)
Neden böyle davrandığını anlamıyor değilim. (anlıyorum)
Bu cümlelerde yüklemler (beğenmez miyim, anlamıyor değilim), olumsuzluk eki (-maz) ve olumsuzluk bildiren sözcük (değil) aldığı için yapıca olumsuzdur. Ancak, bu cümlelerde amaç, yüklemde söylenenin (beğenmez miyim, anlamıyor değilim) tersini (beğenirim, anlıyorum) kastetmektir. Dolayısıyla bu cümleler yapıca olumsuz, anlamca olumludur.
3. Soru Cümlesi
İçinde soru eki ya da soru sözcüklerinden biri bulunan ve soru anlamı taşıyan cümlelerdir.
Neden sen de bizimle yarınki geziye katılmıyorsun?
Sınavdaki soruların kaçını cevaplayabildin?
4. Şart Cümlesi
Yargının gerçekleşmesinin bir koşula bağlandığı cümlelerdir.
Bu evi temiz kullanmak şartıyla kiralayabilirsiniz.
Geç saatlere kadar çalışırsak işi bitirebiliriz.
5. İstek Cümlesi
İstek anlamı taşıyan cümlelerdir.
Haftaya seninle yeni açılan müzeye gidelim.
Hepinize kolay gelsin.
6. Emir Cümlesi
Emir anlamı taşıyan cümlelerdir.
Hemen arabadaki kitapları buraya getir.
Derhal odanızı toplayın.
7. Ünlem Cümlesi
İçinde ünlem ya da ünlem değeri taşıyan sözcükler bulunan cümlelere ünlem cümlesi denir.
Birden kapıyı açınca onu görmeyeyim mi!
Aman sobayı açık unutmayın!
YAPISINA GÖRE CÜMLELER
Cümlelerde; yargı (yüklem) sayısına ya da yan cümlecik olup olmamasına bakılır. Cümleler yapısı yönüyle dörde ayrılır.
1. Basit Cümle
2. Bileşik Cümle
3. Sıralı Cümle
4. Bağlı Cümle
Yapısına göre cümlelerin çeşitlerine geçmeden önce yan cümlecik kavramını görelim.
Yan Cümlecik: Cümlede, kendi içinde cümle özelliği gösteren ve daha çok, eylemsiyle kurulan sözcüğe ya da sözcük grubuna yan cümlecik; geri kalan bölüme ise temel cümlecik denir. Yan cümlecik, genellikle temel cümleciğin bir öğesi olur.
Arkadaşım, yarın bu okula yazılacağını söyledi.
Bu cümlede, nesneyi bulmak için yükleme sorduğumuz neyi sorusuna cevap olan yarın bu okula yazılacağını sözcük grubu, içinde eylemsi bulunduğu için yan cümleciktir.
Aşağıdaki cümlelerde koyu olarak yazılan yan cümleciklerin oluşturduğu öğeler ayraç içinde belirtilmiştir.
Onun bu sınavı kazanması hepimizi sevindirdi. (yan cümlecik özne görevinde)
Rüzgâr, sararmış yaprakları sağa sola savuruyor. (yan cümlecik nesne görevinde)
Konferans için gelenlere birer kitapçık verildi. (yan cümlecik dolaylı tümleç görevinde)
Görevliler, havalar soğuyunca kaloriferleri yaktı. (yan cümlecik zarf tümleci görevinde)
1. Basit Cümle
Yan cümleciği bulunmayan, yani bir yargıdan oluşan cümledir.
Ödevlerimi sabah erkenden yaparım.
Bu cümle, yan cümleciği olmadığı için, yapıca basit bir cümledir.
Aşağıdaki eylem ve ad cümleleri de yan cümleciği olmadığı için, yapıca basit cümlelerdir.
Yolcuların çoğu, uçağa vaktinde bindi.
Hafta sonu babama işyerinde yardım edeceğim.
Uzun ve yorucu bir günün ardından hepimiz uyuyakalmıştık.
Dedemin, köyün hemen yakınında kocaman bir çiftliği vardı.
Okulun kitaplığı benim için eşsiz bir hazineydi.
Bugün hava her zamankinden serindi.
2. Bileşik Cümle
Yargı bildiren yüklemin dışında yan cümleciği de bulunan cümledir.
Senin yarın buraya geleceğini duyduk.
Yan cümlecik Temel cümle
Bu cümle, yüklemi (temel cümle) dışında, bir eylemsi sayesinde (geleceğini) yan cümleciği olduğu için, yapıca bileşik bir cümledir.
Yan cümlecik, genellikle eylemsilerle kurulur ve cümlenin herhangi bir öğesi olur, demiştik. Yan cümlecik farklı yollarla da kurulabilir ve buna göre, bileşik cümleler dörde ayrılır.
· a. Girişik Bileşik Cümle
· b. Şartlı Bileşik Cümle
· c. Kili Bileşik Cümle (İlgi Cümlesi)
· &#;d. İç İçe Bileşik Cümle
a. Girişik Bileşik Cümle
Yan cümleciği eylemsi ile kurulan bileşik cümledir.
Okuduğum kitapların özetlerini bir deftere yazardım. (yan cümlecik nesne görevinde)
Bu şehirde yola erken çıkanlar trafiğe takılmaz. (yan cümlecik özne görevinde)
b. Şartlı Bileşik Cümle
Van cümleciği dilek-şart (-sa, -se) kipiyle kurulan bileşik cümledir. Dilek-şart kipinin oluşturduğu bölüm yan cümleciktir.
Bu yoldan giderseniz havaalanına daha çabuk varırsınız.
Derslerine düzenli çalışırsan başarılı olursun.
c. Kili Bileşik Cümle (İlgi Cümlesi)
Yan cümleciği temel cümleciğe ki bağlacıyla bağlanan bileşik cümledir.
Anladım ki hep çile çekermiş anneler.
Aslında yabancı kökenli olan ki bağlacıyla kurduğumuz bu cümleyi, Türkçe cümle yapısına uygun (bilgi seafoodplus.info) söylemek istersek Annelerin hep çile çektiğini anladım. biçiminde, yani yan cümleciğini eylemsiyle oluşturarak söyleriz.
O kadar çok şaşırmıştı ki hiçbir şey söyleyemedi. (O kadar çok şaşırdığı için hiçbir şey söyleyemedi.) Bu cümlede ki bağlacından önce yazılan ve yan cümleciği oluşturan bölüm ayraç içinde, eylemsi ile temel cümleciğe bağlanmıştır.
d. İç İçe Bileşik Cümle
Yan cümleciği başka bir cümle tarafından oluşturulan bileşik cümledir. Bu cümlelerde yan cümlecik genellikle nesne görevindedir.
Öğretmenimiz, yine görüşeceğiz, dedi. Yan cümlecik (Nesne)
Kapıdaki tabelada, rahatsız etmeyin, yazıyor. Yan cümlecik (Nesne)
3. Sıralı Cümle
Birden fazla yargının (yüklemin) birbirine virgül (,) ya da noktalı virgül (;) ile bağlanmasıyla oluşan cümledir.
Sonbahar geldi, köyde kış hazırlıkları başladı.
Birinci cümle İkinci cümle
Bu cümlede, iki yüklem (geldi, başladı), yani iki ayrı cümle vardır. Birinci cümle (Sonbahar geldi) ikinci cümleye (köyde kış hazırlıkları başladı) virgülle bağlanarak sıralı cümle oluşturulmuştur.
Aşağıdaki cümleler, birbirine virgül ya da noktalı virgülle bağlanmış sıralı cümlelerdir.
Güneşli havalar birkaç gün sürdü, insanlar parklara doluştu.
Otobüsümüz sabah hareket etti, akşama İzmire vardı.
Deniz dün çok dalgalıydı, vapur seferleri iptal edildi.
Yaşlı kadın, kahvaltı hazırladı, çocukları kaldırdı; evi topladı, pazara gitti.
a. Bağımlı Sıralı Cümle
Öğe ortaklığı olan sıralı cümledir.
Çocuklar güverteye çıktılar, martılara ekmek attılar.
Özne Yüklem Yüklem
Burada sıralı cümleyi oluşturan ilk cümlenin yüklemine (çıktılar) ve ikinci cümlenin yüklemine (attılar) sorduğumuz kim sorusunun cevabı olarak her iki cümlenin öznesinin çocuklar sözcüğü olduğunu görüyoruz. Yani bu sıralı cümleyi oluşturan cümlelerin öznesi ortaktır.
Aşağıdaki cümlelerde ortak öğeler koyu yazılmış, öğelerin türü ayraç içinde verilmiştir.
Ben hep eşyalarımı dağıtırdım, annem de toplardı. (nesnesi &#;ortak sıralı cümle)
Müdür, başarılı öğrencileri sahneye çağırdı, tek tek kutladı. (öznesi ve nesnesi ortak sıralı cümle)
O, arkadaşlarına çok güvenir, rahatlıkla sırlarını söylerdi. (öznesi ve dolaylı tümleci ortak sıralı cümle)
b. Bağımsız Sıralı Cümle
Öğe ortaklığı olmayan sıralı cümledir.
Bizim çocukluk yıllarımızda sokağımıza dondurmacı gelirdi, hepimiz çevresinde toplanırdık.
Birinci cümle İkinci cümle
Bu cümlenin yüklemlerine (gelirdi, toplanırdık) öğeleri bulmak için gerekli soruları sorduğumuzda, cümlelerde öğe ortaklığı olmadığı görülmektedir. Öyleyse bu cümle, öğe ortaklığı olmayan sıralı bir cümledir.
Aşağıdaki cümleler, öğe ortaklığı olmayan sıralı cümlelerdir.
Babam beni çalıştırdı, sonunda zayıf derslerimi düzelttim.
Annem mutfaktaydı, biz salonda oturuyorduk.
Bu sene bahar erken geldi, ağaçlar çiçeklerini vakitsiz açtı.
Hava çok soğuktu, biz hiç üşümüyorduk.
4. Bağlı Cümle
Birden fazla cümlenin birbirine bağlaçla bağlandığı cümledir. Sıralı cümledeki virgül ya da noktalı virgül yerine, bağlaç getirilirse ortaya bağlı cümle çıkar.
Evin kapısı açıldı ve dışarı yaşlı bir adam çıktı.
Birinci cümle ikinci cümle
Bu cümlede, iki yüklem (açıldı, çıktı), yani iki ayrı cümle vardır. Birinci cümlenin (Evin kapısı açıldı) sonuna nokta konmamış, ikinci cümle (dışarı yaşlı bir adam çıktı) küçük harfle başlamıştır. Bu iki cümle birbirine bağlaçla (ve) bağlanarak bağlı cümle oluşturulmuştur.
Aşağıdaki cümleler, birbirine bağlaçla bağlanan cümlelerden oluşan bağlı cümlelerdir.
Sabah erken kalktık; ama yine de derse yetişemedik.
Takımımız iyi mücadele etti; ancak yenilmekten kurtulamadı.
Bu koca kitabı bitirdik de sınava girdik.
Kardeşim bugün ne ders çalıştı ne kitap okudu.
Hem suçlu olduğunu biliyorsun hem de özür dilemiyorsun.
Yazdır!
nest...
eğitim öğretim ile ilgili belgeler>konu anlatımlı dersler >Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar >cümle çeşitleri, cümle türleri ile ilgili konu anlatımlar
TEMEL CÜMLE NEDİR YAN CÜMLE NEDİR YAN CÜMLECİK ÇEŞİTLERİ ÖZELLİKLERİ (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)
TEMEL CÜMLE:
Cümlenin temel ögesi olan yüklemin içinde bulunduğu bölüme temel cümle denir. Yani temel cümlenin içinde kesinlikle YÜKLEM olmak ZORUNDADIR.
Örnekler:
Karpuz yemeyi çok severim. (Altı çizili bölümün içinde severim yüklemi bulunduğu için altı çizili bölüm cümlenin temel cümlesidir. Peki Karpuz yemeyi bölümü nedir? Cevabı aşağıda)
Seni çok severim. Karpuz yemeyi çok severim. (Altı çizili bölümün içinde severim yüklemi bulunduğu için altı çizili bölüm cümlenin temel cümlesidir. Bu cümlede yukarıdaki gibi altı çizilmemiş bölüm BULUNMUYOR. Çünkü bu cümlede YAN CÜMLE yok.)
YAN CÜMLE:
Temel cümleyi tamamlayan fakat içinde FİİLİMSİ veya ÇEKİMLİ FİİL olması gereken bölümdür. Yani yan cümle dediğimiz bölüm içinde FİİLİMSİ veya ÇEKİMLİ FİİL bulunan bölümdür.
Fiilimsilerle Yapılan Yan Cümleler:
İçinde fiilimsi bulunan bölüme yan cümle denir.
Örnek:
Buraya gelirkenonu gördü.
.Yan cümle Temel Cümle
(Bu cümlede cümlenin yüklemi gördü olduğu için içinde gördü bulunan altı çizili bölüm cümlenin TEMEL CÜMLESİ, cümlenin içinde geçen gelirken FİİLİMSİSİNİN bulunduğu altı çizili bölüm cümlenin YAN CÜMLESİDİR.)
Sınıf dışarı çıkıncacamları açtım.
.Yan cümle Temel Cümle
(Bu cümlede cümlenin yüklemi açtım olduğu için içinde açtım bulunan altı çizili bölüm cümlenin TEMEL CÜMLESİ, cümlenin içinde geçen çıkınca FİİLİMSİSİNİN bulunduğu altı çizili bölüm cümlenin YAN CÜMLESİDİR.)
Yarın alışverişe çıkan çıkacak hizmetçiye parasını verin.
Temel Yan cümle Temel Cümle
(Bu cümlede cümlenin yüklemi verin olduğu için içinde verin bulunan altı çizili bölüm cümlenin TEMEL CÜMLESİ, cümlenin içinde geçen çıkacak FİİLİMSİSİNİN bulunduğu altı çizili bölüm cümlenin YAN CÜMLESİDİR. Peki Yarın kelimesi neden yan cümle değil de temel cümlenin içindedir? Çok basit! Yükleme sorduğumuz sorular bize nerenin temel cümlenin, nerenin yan cümlenin içinde olduğunu söyler:
Kime VERİN? alışverişe çıkan hizmetçiye
Ne zaman VERİN? Yarın
Gördüğünüz gibi Yarın kelimesi kime verin sorusunun içinde yer almıyor.)
Akdeniz e giderkeniçimde bir sevinç belirir.
.Yan cümle Temel Cümle
Yarışmaya davet edilmekistiyorum.
.Yan cümle Temel Cümle
Ona iyi davranmakzorundayız.
.Yan cümle Temel Cümle
Kedisini sevmedenyanımıza gelmiyor.
.Yan cümle Temel Cümle
Ayağa kalktıkonu görür görmez.
. Temel Cümle Yan cümle
Bağlaç veya Çekimli Fiillerle Yapılan Yan Cümleler:
İçinde ÇEKİMLİ FİİL bulunan cümlenin içindeki bölüme YAN CÜMLE denir.
Örnek:
Derslerine düzenli ve sürekli çalışırsasınavda başarılı olacaktır.
.Yan cümle Temel Cümle
(Bu cümlede cümlenin yüklemi başarılı olacaktır olduğu için içinde başarılı olacaktır bulunan altı çizili (bilgi yelpazesi. com) bölüm cümlenin TEMEL CÜMLESİ, cümlenin içinde geçen çalışırsa ÇEKİMLİ FİİLİNİN bulunduğu altı çizili bölüm cümlenin YAN CÜMLESİDİR.)
Görüyorum kigünden güne saygısızlaşıyorsun.
.Yan cümle Temel Cümle
(Bu cümlede cümlenin yüklemi saygısızlaşıyorsun olduğu için içinde saygısızlaşıyorsun bulunan altı çizili bölüm cümlenin TEMEL CÜMLESİ, cümlenin içinde geçen Görüyorum ki ÇEKİMLİ FİİLİNİN bulunduğu altı çizili bölüm cümlenin YAN CÜMLESİDİR.)
Sen de bizimle kütüphaneye gelirsenhepimiz çok sevineceğiz.
. Yan cümle Temel Cümle
Arkadaşlarıyla buluşmayacak kisizin yanınızdan uzaklaşsın.
. Yan cümle Temel Cümle
Karışık Örnekler:
Ne yaptıysasize yaranamadı.
Başını kaldırarakbizi dinliyordu.
Planlı çalışıpbaşarılı oldu.
Kızıl havaları seyret kiakşam olmakta.
Sokakta kartopu oynarkençok mutlu olduk.
Minareyi çaldıysakılıfını hazırlamıştır.
YAPISINA GÖRE CÜMLELER, ÇEŞİTLERİ, ÖRNEKLERİ, ÖZELLİKLERİ (CÜMLE ÇEŞİTLERİ) (TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ KONU ANLATIMLAR)
Cümlelerde; yargı (yüklem) sayısına ya da yan cümlecik olup olmamasına bakılır. Cümleler yapısı yönüyle dörde ayrılır.
1. BASİT CÜMLE
2. BİLEŞİK CÜMLE
3. SIRALI CÜMLE
4. BAĞLI CÜMLE
Yapısına göre cümlelerin çeşitlerine geçmeden önce yan cümlecik kavramını görelim.
Yan Cümlecik: Cümlede, kendi içinde cümle özelliği gösteren ve daha çok, eylemsiyle kurulan sözcüğe ya da sözcük grubuna yan cümlecik; geri kalan bölüme ise temel cümlecik denir. Yan cümlecik, genellikle temel cümleciğin bir öğesi olur.
Arkadaşım, yarın bu okula yazılacağını söyledi.
Bu cümlede, nesneyi bulmak için yükleme sorduğumuz neyi sorusuna cevap olan yarın bu okula yazılacağını sözcük grubu, içinde eylemsi bulunduğu için yan cümleciktir.
Aşağıdaki cümlelerde koyu olarak yazılan yan cümleciklerin oluşturduğu öğeler ayraç içinde belirtilmiştir.
Onun bu sınavı kazanması hepimizi sevindirdi. (yan cümlecik özne görevinde)
Rüzgâr, sararmış yaprakları sağa sola savuruyor. (yan cümlecik nesne görevinde)
Konferans için gelenlere birer kitapçık verildi. (yan cümlecik dolaylı tümleç görevinde)
Görevliler, havalar soğuyunca kaloriferleri yaktı. (yan cümlecik zarf tümleci görevinde)
1. BASİT CÜMLE
Yan cümleciği bulunmayan, yani bir yargıdan oluşan cümledir.
Ödevlerimi sabah erkenden yaparım.
Bu cümle, yan cümleciği olmadığı için, yapıca basit bir cümledir.
Aşağıdaki eylem ve ad cümleleri de yan cümleciği olmadığı için, yapıca basit cümlelerdir.
Yolcuların çoğu, uçağa vaktinde bindi.
Hafta sonu babama işyerinde yardım edeceğim.
Uzun ve yorucu bir günün ardından hepimiz uyuyakalmıştık.
Dedemin, köyün hemen yakınında kocaman bir çiftliği vardı.
Okulun kitaplığı benim için eşsiz bir hazineydi.
Bugün hava her zamankinden serindi.
2. BİLEŞİK CÜMLE
Yargı bildiren yüklemin dışında yan cümleciği de bulunan cümledir.
Senin yarın buraya geleceğini duyduk.
Yan cümlecik Temel cümle
Bu cümle, yüklemi (temel cümle) dışında, bir eylemsi sayesinde (geleceğini) yan cümleciği olduğu için, yapıca bileşik bir cümledir.
Yan cümlecik, genellikle eylemsilerle kurulur ve cümlenin herhangi bir öğesi olur, demiştik. Yan cümlecik farklı yollarla da kurulabilir ve buna göre, bileşik cümleler dörde ayrılır.
· a. Girişik Bileşik Cümle
· b. Şartlı Bileşik Cümle
· c. Kili Bileşik Cümle (İlgi Cümlesi)
· d. İç İçe Bileşik Cümle
a. Girişik Bileşik Cümle
Yan cümleciği eylemsi ile kurulan bileşik cümledir.
Okuduğum kitapların özetlerini bir deftere yazardım. (yan cümlecik nesne görevinde)
Bu şehirde yola erken çıkanlar trafiğe takılmaz. (yan cümlecik özne görevinde)
b. Şartlı Bileşik Cümle
Van cümleciği dilek-şart (-sa, -se) kipiyle kurulan bileşik cümledir. Dilek-şart kipinin oluşturduğu bölüm yan cümleciktir.
Bu yoldan giderseniz havaalanına daha çabuk varırsınız.
Derslerine düzenli çalışırsan başarılı olursun.
c. Kili Bileşik Cümle (İlgi Cümlesi)
Yan cümleciği temel cümleciğe ki bağlacıyla bağlanan bileşik cümledir.
Anladım ki hep çile çekermiş anneler.
Aslında yabancı kökenli olan ki bağlacıyla kurduğumuz bu cümleyi, Türkçe cümle yapısına uygun (bilgi seafoodplus.info) söylemek istersek Annelerin hep çile çektiğini anladım. biçiminde, yani yan cümleciğini eylemsiyle oluşturarak söyleriz.
O kadar çok şaşırmıştı ki hiçbir şey söyleyemedi. (O kadar çok şaşırdığı için hiçbir şey söyleyemedi.) Bu cümlede ki bağlacından önce yazılan ve yan cümleciği oluşturan bölüm ayraç içinde, eylemsi ile temel cümleciğe bağlanmıştır.
d. İç İçe Bileşik Cümle
Yan cümleciği başka bir cümle tarafından oluşturulan bileşik cümledir. Bu cümlelerde yan cümlecik genellikle nesne görevindedir.
Öğretmenimiz, yine görüşeceğiz, dedi. Yan cümlecik (Nesne)
Kapıdaki tabelada, rahatsız etmeyin, yazıyor. Yan cümlecik (Nesne)
3. SIRALI CÜMLE
Birden fazla yargının (yüklemin) birbirine virgül (,) ya da noktalı virgül (;) ile bağlanmasıyla oluşan cümledir.
Sonbahar geldi, köyde kış hazırlıkları başladı.
Birinci cümle İkinci cümle
Bu cümlede, iki yüklem (geldi, başladı), yani iki ayrı cümle vardır. Birinci cümle (Sonbahar geldi) ikinci cümleye (köyde kış hazırlıkları başladı) virgülle bağlanarak sıralı cümle oluşturulmuştur.
Aşağıdaki cümleler, birbirine virgül ya da noktalı virgülle bağlanmış sıralı cümlelerdir.
Güneşli havalar birkaç gün sürdü, insanlar parklara doluştu.
Otobüsümüz sabah hareket etti, akşama İzmire vardı.
Deniz dün çok dalgalıydı, vapur seferleri iptal edildi.
Yaşlı kadın, kahvaltı hazırladı, çocukları kaldırdı; evi topladı, pazara gitti.
a. Bağımlı Sıralı Cümle
Öğe ortaklığı olan sıralı cümledir.
Çocuklar güverteye çıktılar, martılara ekmek attılar.
Özne Yüklem Yüklem
Burada sıralı cümleyi oluşturan ilk cümlenin yüklemine (çıktılar) ve ikinci cümlenin yüklemine (attılar) sorduğumuz kim sorusunun cevabı olarak her iki cümlenin öznesinin çocuklar sözcüğü olduğunu görüyoruz. Yani bu sıralı cümleyi oluşturan cümlelerin öznesi ortaktır.
Aşağıdaki cümlelerde ortak öğeler koyu yazılmış, öğelerin türü ayraç içinde verilmiştir.
Ben hep eşyalarımı dağıtırdım, annem de toplardı. (nesnesi &#;ortak sıralı cümle)
Müdür, başarılı öğrencileri sahneye çağırdı, tek tek kutladı. (öznesi ve nesnesi ortak sıralı cümle)
O, arkadaşlarına çok güvenir, rahatlıkla sırlarını söylerdi. (öznesi ve dolaylı tümleci ortak sıralı cümle)
b. Bağımsız Sıralı Cümle
Öğe ortaklığı olmayan sıralı cümledir.
Bizim çocukluk yıllarımızda sokağımıza dondurmacı gelirdi, hepimiz çevresinde toplanırdık.
Birinci cümle İkinci cümle
Bu cümlenin yüklemlerine (gelirdi, toplanırdık) öğeleri bulmak için gerekli soruları sorduğumuzda, cümlelerde öğe ortaklığı olmadığı görülmektedir. Öyleyse bu cümle, öğe ortaklığı olmayan sıralı bir cümledir.
Aşağıdaki cümleler, öğe ortaklığı olmayan sıralı cümlelerdir.
Babam beni çalıştırdı, sonunda zayıf derslerimi düzelttim.
Annem mutfaktaydı, biz salonda oturuyorduk.
Bu sene bahar erken geldi, ağaçlar çiçeklerini vakitsiz açtı.
Hava çok soğuktu, biz hiç üşümüyorduk.
4. BAĞLI CÜMLE
Birden fazla cümlenin birbirine bağlaçla bağlandığı cümledir. Sıralı cümledeki virgül ya da noktalı virgül yerine, bağlaç getirilirse ortaya bağlı cümle çıkar.
Evin kapısı açıldı ve dışarı yaşlı bir adam çıktı.
Birinci cümle ikinci cümle
Bu cümlede, iki yüklem (açıldı, çıktı), yani iki ayrı cümle vardır. Birinci cümlenin (Evin kapısı açıldı) sonuna nokta konmamış, ikinci cümle (dışarı yaşlı bir adam çıktı) küçük harfle başlamıştır. Bu iki cümle birbirine bağlaçla (ve) bağlanarak bağlı cümle oluşturulmuştur.
Aşağıdaki cümleler, birbirine bağlaçla bağlanan cümlelerden oluşan bağlı cümlelerdir.
Sabah erken kalktık; ama yine de derse yetişemedik.
Takımımız iyi mücadele etti; ancak yenilmekten kurtulamadı.
Bu koca kitabı bitirdik de sınava girdik.
Kardeşim bugün ne ders çalıştı ne kitap okudu.
Hem suçlu olduğunu biliyorsun hem de özür dilemiyorsun.
CÜMLE ÇEŞİTLERİ ÖZETİKONU ÖZETİ
Cümleler; yükleminin türüne ve yerine, anlamlarına, oluşturulma biçimlerine göre değişik gruplara ayrılır. Bu grupları şöyle sıralayabiliriz:
1. Yüklemine Göre Cümleler
2. Öğe Dizilişine Göre Cümleler
3. Anlamına Göre Cümleler
4. Yapısına Göre Cümleler
YÜKLEMİNE GÖRE CÜMLELER
Cümleler, yüklemlerinin sözcük türüne göre ikiye ayrılır:
1. Eylem Cümlesi
Yüklemi basit ya da bileşik çekimli eylem olan cümlelerdir.
Uzun yıllar bu işyerinde çalıştım.
Bu cümlenin yüklemi çalış- eylemi olduğundan cümle, eylem cümlesidir.
Aşağıdaki cümleler, yüklemleri çekimli bir eylem olduğundan eylem cümlesidir.
Öğretmenimizin sorduğu soruyu çözemedik.
Annem, her günkü gibi kapıda bekliyordu bizi.
Önerilerimizi bir türlü kabul etmemişti.
2. Ad Cümlesi
Yüklemi ad soylu sözcük ya da sözcük öbeği olan cümlelerdir. Yüklemi eylem olmayan bütün cümleler ad cümlesidir.
Sınavı kazandığı için çok mutluymuş.
Bu cümlenin yüklemi ad soylu mutlu sözcüğü olduğundan cümle, ad cümlesidir.
Aşağıdaki cümleler, yüklemleri ad soylu sözcükler olduğundan ad cümlesidir.
Deniz düne göre oldukça sakindi bugün.
En çok sevdiği şey yürümektir.
Bizi günler öncesinden bu geziye çağıran kendisiydi.
ÖĞE DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER
Cümleler, yüklemlerinin cümledeki yerine göre ikiye ayrılır:
1. Kurallı (Düz) Cümle
Yüklemi cümlenin sonunda bulunan cümlelerdir.
Çok uzaklardan kuş sesleri duyuluyordu.
Bu cümlenin yüklemi (duyuluyordu) en sonda bulunduğundan cümle, kurallı cümledir.
Aşağıdaki cümleler, yüklemleri sonda bulunduğundan kurallı cümledir.
Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır.
Eğitim hayatımız boyunca hepimize yardım etti.
Bu konuyu sizinle daha önce görüşmemiş miydik?
Bugün hava her zamankinden daha sıcaktı.
Yine açıklardan dev gibi gemiler geçiyor.
Yurdumun bağına bahçesine bahar geldi.
2. Devrik (Kuralsız) Cümle
Yüklemi cümlenin sonunda bulunmayan cümlelerdir. Bu tür cümlelerde yüklem cümlenin başında veya ortasında bulunabilir.
Hepimiz canla başla çalışıyoruz burada.
Bu cümlenin yüklemi (çalışıyoruz) en sonda bulunmadığından cümle, devrik cümledir.
Aşağıdaki cümleler, yüklemleri sonda bulunmadığından devrik cümledir.
Papatyalar uyandırdı bizi nihayet kış uykusundan.
Doğanın canlandığı bir mevsimdir ilkbahar.
Nasıl ders çalıştığınızı bilmez miyim hiç?
Doğmuyor güneş artık şöyle gönlümce.
Hâlâ bekliyorum seni anılar sahilinde.
Gelir misin mezarıma, elinde bir demet yasemenle?
Bir başkadır benim memleketim!
Eksiltili Cümle
Yüklemi yazılmayıp yüklemini okuyucunun, zihninde tamamlaması beklenen cümledir. Eksiltili cümlelerin (bilgi seafoodplus.info) sonuna üç nokta konur.
Önümüzde göz alabildiğine bir kumsal
Yüklemi yazılmayan bu cümlenin sonuna uzanıyor, duruyor, var gibi sözleri yüklem olarak getirebildiğimiz için bu cümle, eksiltili bir cümledir.
Yüklemi yazılmadığı için eksiltili cümle durumunda bulunan aşağıdaki cümlelerin sonuna, yüklem olabilecek sözcükler, koyu olarak yazılmıştır.
Denizin tam ortasında Adalara doğru nazlı nazlı yol alan vapurlar (var)
Kız beşikte çeyiz sandıkta . (olmalı)
Düğün el ile, harman yel ile (olur)
ANLAMINA GÖRE CÜMLELER
Cümleler, taşıdıkları anlamlara göre temelde ikiye ayrılır:
1. Olumlu Cümle
Cümlede yüklem durumundaki eylemin gerçekleştiğini veya yüklem durumundaki varlık ya da kavramın var olduğunu, bulunduğunu bildiren cümlelerdir.
Şiddetli yağışlardan dolayı yol trafiğe kapandı.
Bu cümlede kapanmak eyleminin gerçekleşmesi söz konusu olduğu için, cümle anlamca olumludur.
Aşağıdaki cümlelerde yüklemlerin gerçekleşmesi ya da varlığı söz konusu olduğu için cümleler anlamca olumludur.
Masadaki vazo yere düşüp kırıldı.
Okula yine derslerine çalışmadan gitmişti.
Verilen işi yapamamaktan korkuyordu.
Dünkü derste sınıfta yedi sekiz kişi vardı.
Bu yılki kitap fuarı her zamankinden daha renkliydi.
2. Olumsuz Cümle
Cümlede yüklem durumundaki eylemin gerçekleşmediğini veya yüklem durumundaki varlık ya da kavramın var olmadığını, bulunmadığını bildiren cümlelerdir.
Eylem cümlesinde olumsuzluk -ma / -me (geniş zamanda maz, -mez) ekiyle sağlanır.
Ad cümlesinde olumsuzluk değil / yok sözcükleriyle ya da -sız, -siz ekiyle sağlanır.
Veli toplantısına kimse katılmadı.
Sokaklar bugün kalabalık değildi.
Bu cümlelerde katılmak eyleminin gerçekleşmemesi, kalabalık kavramının söz konusu olmamasından dolayı cümleler anlamca olumsuzdur.
Aşağıdaki cümlelerde yüklemlerin gerçekleşmemesi ya da var olmamaları söz konusu olduğu için cümleler anlamca olumsuzdur.
Soruların hepsini çözebilen yok.
Göz alabildiğine uzanan bu tarlalar verimsizdi.
Binanın bu dairesi hiç ışık almıyor.
a. Anlamca Olumsuz Yapıca Olumlu Cümle
Bazı cümleler, olumsuzluk ifade eden ek ya da sözcük almadığı halde olumsuz anlam taşıyabilir. Böyle cümlelere yapıca olumlu, anlamca olumsuz cümle denir.
Senden ayrı kalmaya dayanacak gücüm mü var? (gücüm yok)
Bu cümlede yüklem (var), olumsuzluk ifade eden ek ya da sözcük almadığı için anlamca olumludur. Ancak, soru biçiminde düzenlenmiş cümlede amaç soru sormak değil, yüklemde söylenenin (var) tersini (yok) kastetmektir. Dolayısıyla bu cümle yapıca olumlu, anlamca olumsuzdur.
Aşağıdaki cümlelerde yüklemlerin, cümlenin gelişinden anlamca olumsuz olduğu anlaşılmaktadır.
Ben hiç sonunu kestiremediğim işe girer miyim? (girmem)
Konuklarımız ne yemek yedi ne suyumuzu içti. (yemedi, içmedi)
Sanki bu olayın bütün sorumlusu benim. (ben değilim)
b. Anlamca Olumlu Yapıca Olumsuz Cümle
Bazı cümleler, olumsuzluk ifade eden ek ya da sözcük aldığı halde olumlu anlam taşıyabilir. Böyle cümlelere yapıca olumsuz, anlamca olumlu cümle denir.
Sen yemek yaparsın da ben hiç beğenmez miyim? (beğenirim)
Neden böyle davrandığını anlamıyor değilim. (anlıyorum)
Bu cümlelerde yüklemler (beğenmez miyim, anlamıyor değilim), olumsuzluk eki (-maz) ve olumsuzluk bildiren sözcük (değil) aldığı için yapıca olumsuzdur. Ancak, bu cümlelerde amaç, yüklemde söylenenin (beğenmez miyim, anlamıyor değilim) tersini (beğenirim, anlıyorum) kastetmektir. Dolayısıyla bu cümleler yapıca olumsuz, anlamca olumludur.
3. Soru Cümlesi
İçinde soru eki ya da soru sözcüklerinden biri bulunan ve soru anlamı taşıyan cümlelerdir.
Neden sen de bizimle yarınki geziye katılmıyorsun?
Sınavdaki soruların kaçını cevaplayabildin?
4. Şart Cümlesi
Yargının gerçekleşmesinin bir koşula bağlandığı cümlelerdir.
Bu evi temiz kullanmak şartıyla kiralayabilirsiniz.
Geç saatlere kadar çalışırsak işi bitirebiliriz.
5. İstek Cümlesi
İstek anlamı taşıyan cümlelerdir.
Haftaya seninle yeni açılan müzeye gidelim.
Hepinize kolay gelsin.
6. Emir Cümlesi
Emir anlamı taşıyan cümlelerdir.
Hemen arabadaki kitapları buraya getir.
Derhal odanızı toplayın.
7. Ünlem Cümlesi
İçinde ünlem ya da ünlem değeri taşıyan sözcükler bulunan cümlelere ünlem cümlesi denir.
Birden kapıyı açınca onu görmeyeyim mi!
Aman sobayı açık unutmayın!
YAPISINA GÖRE CÜMLELER
Cümlelerde; yargı (yüklem) sayısına ya da yan cümlecik olup olmamasına bakılır. Cümleler yapısı yönüyle dörde ayrılır.
1. Basit Cümle
2. Bileşik Cümle
3. Sıralı Cümle
4. Bağlı Cümle
Yapısına göre cümlelerin çeşitlerine geçmeden önce yan cümlecik kavramını görelim.
Yan Cümlecik: Cümlede, kendi içinde cümle özelliği gösteren ve daha çok, eylemsiyle kurulan sözcüğe ya da sözcük grubuna yan cümlecik; geri kalan bölüme ise temel cümlecik denir. Yan cümlecik, genellikle temel cümleciğin bir öğesi olur.
Arkadaşım, yarın bu okula yazılacağını söyledi.
Bu cümlede, nesneyi bulmak için yükleme sorduğumuz neyi sorusuna cevap olan yarın bu okula yazılacağını sözcük grubu, içinde eylemsi bulunduğu için yan cümleciktir.
Aşağıdaki cümlelerde koyu olarak yazılan yan cümleciklerin oluşturduğu öğeler ayraç içinde belirtilmiştir.
Onun bu sınavı kazanması hepimizi sevindirdi. (yan cümlecik özne görevinde)
Rüzgâr, sararmış yaprakları sağa sola savuruyor. (yan cümlecik nesne görevinde)
Konferans için gelenlere birer kitapçık verildi. (yan cümlecik dolaylı tümleç görevinde)
Görevliler, havalar soğuyunca kaloriferleri yaktı. (yan cümlecik zarf tümleci görevinde)
1. Basit Cümle
Yan cümleciği bulunmayan, yani bir yargıdan oluşan cümledir.
Ödevlerimi sabah erkenden yaparım.
Bu cümle, yan cümleciği olmadığı için, yapıca basit bir cümledir.
Aşağıdaki eylem ve ad cümleleri de yan cümleciği olmadığı için, yapıca basit cümlelerdir.
Yolcuların çoğu, uçağa vaktinde bindi.
Hafta sonu babama işyerinde yardım edeceğim.
Uzun ve yorucu bir günün ardından hepimiz uyuyakalmıştık.
Dedemin, köyün hemen yakınında kocaman bir çiftliği vardı.
Okulun kitaplığı benim için eşsiz bir hazineydi.
Bugün hava her zamankinden serindi.
2. Bileşik Cümle
Yargı bildiren yüklemin dışında yan cümleciği de bulunan cümledir.
Senin yarın buraya geleceğini duyduk.
Yan cümlecik Temel cümle
Bu cümle, yüklemi (temel cümle) dışında, bir eylemsi sayesinde (geleceğini) yan cümleciği olduğu için, yapıca bileşik bir cümledir.
Yan cümlecik, genellikle eylemsilerle kurulur ve cümlenin herhangi bir öğesi olur, demiştik. Yan cümlecik farklı yollarla da kurulabilir ve buna göre, bileşik cümleler dörde ayrılır.
· a. Girişik Bileşik Cümle
· b. Şartlı Bileşik Cümle
· c. Kili Bileşik Cümle (İlgi Cümlesi)
· &#;d. İç İçe Bileşik Cümle
a. Girişik Bileşik Cümle
Yan cümleciği eylemsi ile kurulan bileşik cümledir.
Okuduğum kitapların özetlerini bir deftere yazardım. (yan cümlecik nesne görevinde)
Bu şehirde yola erken çıkanlar trafiğe takılmaz. (yan cümlecik özne görevinde)
b. Şartlı Bileşik Cümle
Van cümleciği dilek-şart (-sa, -se) kipiyle kurulan bileşik cümledir. Dilek-şart kipinin oluşturduğu bölüm yan cümleciktir.
Bu yoldan giderseniz havaalanına daha çabuk varırsınız.
Derslerine düzenli çalışırsan başarılı olursun.
c. Kili Bileşik Cümle (İlgi Cümlesi)
Yan cümleciği temel cümleciğe ki bağlacıyla bağlanan bileşik cümledir.
Anladım ki hep çile çekermiş anneler.
Aslında yabancı kökenli olan ki bağlacıyla kurduğumuz bu cümleyi, Türkçe cümle yapısına uygun (bilgi seafoodplus.info) söylemek istersek Annelerin hep çile çektiğini anladım. biçiminde, yani yan cümleciğini eylemsiyle oluşturarak söyleriz.
O kadar çok şaşırmıştı ki hiçbir şey söyleyemedi. (O kadar çok şaşırdığı için hiçbir şey söyleyemedi.) Bu cümlede ki bağlacından önce yazılan ve yan cümleciği oluşturan bölüm ayraç içinde, eylemsi ile temel cümleciğe bağlanmıştır.
d. İç İçe Bileşik Cümle
Yan cümleciği başka bir cümle tarafından oluşturulan bileşik cümledir. Bu cümlelerde yan cümlecik genellikle nesne görevindedir.
Öğretmenimiz, yine görüşeceğiz, dedi. Yan cümlecik (Nesne)
Kapıdaki tabelada, rahatsız etmeyin, yazıyor. Yan cümlecik (Nesne)
3. Sıralı Cümle
Birden fazla yargının (yüklemin) birbirine virgül (,) ya da noktalı virgül (;) ile bağlanmasıyla oluşan cümledir.
Sonbahar geldi, köyde kış hazırlıkları başladı.
Birinci cümle İkinci cümle
Bu cümlede, iki yüklem (geldi, başladı), yani iki ayrı cümle vardır. Birinci cümle (Sonbahar geldi) ikinci cümleye (köyde kış hazırlıkları başladı) virgülle bağlanarak sıralı cümle oluşturulmuştur.
Aşağıdaki cümleler, birbirine virgül ya da noktalı virgülle bağlanmış sıralı cümlelerdir.
Güneşli havalar birkaç gün sürdü, insanlar parklara doluştu.
Otobüsümüz sabah hareket etti, akşama İzmire vardı.
Deniz dün çok dalgalıydı, vapur seferleri iptal edildi.
Yaşlı kadın, kahvaltı hazırladı, çocukları kaldırdı; evi topladı, pazara gitti.
a. Bağımlı Sıralı Cümle
Öğe ortaklığı olan sıralı cümledir.
Çocuklar güverteye çıktılar, martılara ekmek attılar.
Özne Yüklem Yüklem
Burada sıralı cümleyi oluşturan ilk cümlenin yüklemine (çıktılar) ve ikinci cümlenin yüklemine (attılar) sorduğumuz kim sorusunun cevabı olarak her iki cümlenin öznesinin çocuklar sözcüğü olduğunu görüyoruz. Yani bu sıralı cümleyi oluşturan cümlelerin öznesi ortaktır.
Aşağıdaki cümlelerde ortak öğeler koyu yazılmış, öğelerin türü ayraç içinde verilmiştir.
Ben hep eşyalarımı dağıtırdım, annem de toplardı. (nesnesi &#;ortak sıralı cümle)
Müdür, başarılı öğrencileri sahneye çağırdı, tek tek kutladı. (öznesi ve nesnesi ortak sıralı cümle)
O, arkadaşlarına çok güvenir, rahatlıkla sırlarını söylerdi. (öznesi ve dolaylı tümleci ortak sıralı cümle)
b. Bağımsız Sıralı Cümle
Öğe ortaklığı olmayan sıralı cümledir.
Bizim çocukluk yıllarımızda sokağımıza dondurmacı gelirdi, hepimiz çevresinde toplanırdık.
Birinci cümle İkinci cümle
Bu cümlenin yüklemlerine (gelirdi, toplanırdık) öğeleri bulmak için gerekli soruları sorduğumuzda, cümlelerde öğe ortaklığı olmadığı görülmektedir. Öyleyse bu cümle, öğe ortaklığı olmayan sıralı bir cümledir.
Aşağıdaki cümleler, öğe ortaklığı olmayan sıralı cümlelerdir.
Babam beni çalıştırdı, sonunda zayıf derslerimi düzelttim.
Annem mutfaktaydı, biz salonda oturuyorduk.
Bu sene bahar erken geldi, ağaçlar çiçeklerini vakitsiz açtı.
Hava çok soğuktu, biz hiç üşümüyorduk.
4. Bağlı Cümle
Birden fazla cümlenin birbirine bağlaçla bağlandığı cümledir. Sıralı cümledeki virgül ya da noktalı virgül yerine, bağlaç getirilirse ortaya bağlı cümle çıkar.
Evin kapısı açıldı ve dışarı yaşlı bir adam çıktı.
Birinci cümle ikinci cümle
Bu cümlede, iki yüklem (açıldı, çıktı), yani iki ayrı cümle vardır. Birinci cümlenin (Evin kapısı açıldı) sonuna nokta konmamış, ikinci cümle (dışarı yaşlı bir adam çıktı) küçük harfle başlamıştır. Bu iki cümle birbirine bağlaçla (ve) bağlanarak bağlı cümle oluşturulmuştur.
Aşağıdaki cümleler, birbirine bağlaçla bağlanan cümlelerden oluşan bağlı cümlelerdir.
Sabah erken kalktık; ama yine de derse yetişemedik.
Takımımız iyi mücadele etti; ancak yenilmekten kurtulamadı.
Bu koca kitabı bitirdik de sınava girdik.
Kardeşim bugün ne ders çalıştı ne kitap okudu.
Hem suçlu olduğunu biliyorsun hem de özür dilemiyorsun.