Tombul Döner Erzurum

AYRIBASIM / OFFPRINT  Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü Kuruluş Yılı Armağanı ANADOLU’NUN ZİRVESİNDE TÜRK ARKEOLOJİSİNİN 40 YILI ISBN Ankara Her hakkı saklıdır. / All rights reserved. Hazırlayanlar Hasan Kasapoğlu Mehmet Ali Yılmaz Grafik-Tasarım Mustafa Horuş Kapak Tasarım Ufuk Çetinkaya Bilgin Kültür Sanat Yayınları Sertifika No. Selanik 2 Cd. No: 68/10 Kızılay/ANKARA Telefon: 0 () 85 67 - Faks: 0 () 85 68 seafoodplus.info [email protected] Baskı ve Cilt ANKARAOFSET BASIN MATBAACILIK Büyük San. 1. Cad. Necatibey İşhanı No/ İskitler-Ankara Tel. 50 63 (Pbx) 50 64 Fax. 50 56  ANADOLU’NUN ZİRVESİNDE TÜRK ARKEOLOJİSİNİN 40 YILI İçindekiler Önsözler Hikmet Koçak (Atatürk Üniversitesi Rektörü) VII Dilaver Düzgün (Edebiyat Fakültesi Dekanı)IX Mehmet Karaosmanoğlu (Arkeoloji Bölümü Başkanı)XI Sunuş Hasan Kasapoğlu & Mehmet Ali YılmazXIII Kazı Çalışmaları Tomris Bakır Kaleköy Kazıları Abdullah Yaylalı – Vecihi Özkaya – Nurettin Öztürk Kyzikos İlk Dönem Kazıları Nurettin Koçhan Sos Höyük Yılı Kazı Çalışmaları Hamza Gündoğdu Doğubayazıt İshak Paşa Sarayı Kazıları Cevat Başaran – Büşra Elif Kasapoğlu Yılı Skepsis Aşağı Kent ve Nekropolisi Kurtarma Kazısı Üzerine Yeni Değerlendirmeler Mehmet Işıklı – Mustafa Erkmen – Gülşah Altunkaynak Yılı Pulur Sondajı Mehmet Karaosmanoğlu – Halim Korucu – Mehmet Ali Yılmaz Altıntepe Urartu Kalesi Kazı ve Onarım Çalışmaları Cevat Başaran Parion Kazı ve Sondaj Çalışmaları Cevat Başaran – Büşra Elif Kasapoğlu Parion Güney Nekropolisi Ertuğ Ergürer – Mustafa Yıldızlı Parion Roma Tiyatrosu Vedat Keleş – Alper Yılmaz Parion Roma Hamamı Vedat Keleş – Ersin Çelikbaş Parion Yamaç Yapısı III  ANADOLU’NUN ZİRVESİNDE TÜRK ARKEOLOJİSİNİN 40 YILI Cevat Başaran – Hasan Kasapoğlu Parion Odeionu Nurettin Öztürk – Berna Kavaz – Gencay Güloğlu – M. Kayhan Murat Zeytinliada Meryemana Manastırı Nurettin Koçhan – Korkmaz Meral İkinci Dönem Kyzikos Kazıları Korkmaz Meral – Ahmet Cüneydi Has Kyzikos Kenti Sur Duvarları ve Limanları Vedat Keleş – Ersin Çelikbaş – Alper Yılmaz Paphlagonia Hadrianaupolis’i Hüseyin Yurttaş – Haldun Özkan – Zerrin Köşklü-Muhammet Lütfü Kındığılı Kemah Kalesi Kazıları Altan A. Çilingiroğlu – Mehmet Işıklı Yılında Ayanis Kalesi Kazıları-Dün, Bugün ve Gelecek Lorenzo D’alfonzo – Hatice Ergürer Güney Kapadokya’da Demir Çağı’na Işık Tutacak Bir Arkeolojik Yerleşimin Keşfi: Kınık Höyük Rainer M. Czichon – Mehmet Ali Yılmaz Vezirköprü/Oymaağaç (Nerik?) Projesi Birol Can – Nihat Erdoğan Dara, Bizans-Sasani Sınırında Bir Garnizon Kenti ve Kazıları Birol Can – Michael Hoff Antıochia Ad Cragum, Batı Dağlık Kilikya’da Bir Roma Kenti ve Kazıları Yüzey Araştırmaları Nurettin Koçhan Kyzikos Kazı Dönemi Yüzey Araştırmaları Vecihi Özkaya Erzurum/Horasan Aliçeyrek Köyü Arkeolojik Kalıntıları Cevat Başaran , ve Yılları Kuzey Troas Bölgesi Yüzey Araştırmaları Mehmet Karaosmanoğlu – Mehmet Işıklı – Rabia Akarsu Erzurum ve Pasinler Ovaları Yüzey Araştırması Çalışmaları Ali Yalçın Tavukçu – Zerrin Aydın Tavukçu Bozcaada – Tenedos Araştırmaları: Sonuç Ahmet Ali Bayhan Yüzey Araştırmaları () Işığında Ortaçağ ve Sonrasında Adıyaman’ın Mimari Mirasının Genel Bir Değerlendirmesi Mehmet Karaosmanoğlu – Mehmet Işıklı – Eyüp Caner Erzincan-Altıntepe ve Çevresi Yüzey Araştırmaları Süleyman Çiğdem – Hüseyin Yurttaş – Haldun Özkan Gümüşhane – Bayburt illeri Yüzey Araştırmaları IV  ANADOLU’NUN ZİRVESİNDE TÜRK ARKEOLOJİSİNİN 40 YILI Nurettin Öztürk – Ayhan Girgin – Gencay Güloğlu – Abdullah Leygara Myrina – Gryneion Antik Kentlerinin Yüzey Araştırmaları Ali Yalçın Tavukçu - Zerrin Aydın Tavukçu Alaşehir – Philedelphia Yüzey Araştırmaları: İlk Sezon Mehmet Yavuz – Ali Yalçın Tavukçu – Tekin Doğan Doğukapı – Akyaka – Kars – Sarıkamış – Erzurum - Tercan Eski Rus Demir Yolu Hattı ve Mimari Yapılanması Christine Chataigner – Ayşegül Akın – Oğuz Aras Kuzey Doğu Anadolu Obsidyen Kaynaklarının Tespitine Yönelik Yüzey Araştırmaları Kitap Tanıtımları Mustafa Yıldızlı Cevat Başaran, Anadolu Mimari Bezemeleri-Roma Çağı Lotus Palmet Örgesi Ahmet Tercanlıoğlu Nurettin Koçhan, Hellenistik Çağ Anadolu Mimarisinde Lotus-Palmet ve Yumurta Bezekleri Fevziye Eker Mehmet Karaosmanoğlu, Anadolu Mimari Bezemeleri- Roma Çağı Yumurta Dizisi Mustafa Yıldızlı Cevat Başaran, Arkeolojiye Giriş İsmail Akkaş Cevat Başaran, Anadolu Kompozit Başlıkları Ahmet Yuka Hüseyin Yurttaş, Erzurum Hacı Ali Ağa Medresesi Vakfiyesi Ahmet Yuka Hüseyin Yurttaş, XVIII. Yüzyıl Vakfiyelerinde Erzurum ve Bir Vakfiye Örneği İsmail Akkaş Cevat Başaran, Geçmişten Günümüze Bayramiç Tarihi, Coğrafyası ve Arkeolojisi Ahmet Yuka Hüseyin Yurttaş-Haldun Özkan, Tarihi Erzurum Çeşmeleri ve Su yolları Fevziye Eker Mehmet Karaosmanoğlu, Mitoloji ve Ege’nin Tanrıları Ceyda Can Mehmet Işıklı-Birol Can (Ed.) Doğudan Yükselen Işık Anadolu Arkeolojisine Katkılar-Atatürk Üniversitesi Yıl Armağanı Ahmet Yuka Hüseyin Yurttaş-Haldun Özkan- Zerrin Köşklü- Şerife Tali- Demet Okuyucu- Gül Geyik- Muhammet Kındığılı, Yolların, Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum Ahmet Yuka Hüseyin Yurttaş, Bektaş ve Derviş Ağaların Hayratı Erzurum ve Civarında Yaptırdığı Eserler V  ANADOLU’NUN ZİRVESİNDE TÜRK ARKEOLOJİSİNİN 40 YILI Ahmet Yuka Haldun Özkan, Öşkvank Manastırı (Öşk/Çamlıyamaç Manastırı) Mehmet Ali Özdemir Mehmet Işıklı-Erhan Mutlugün-Mine Artu (ed.), Geçmişten Geleceğe Armağan Ahmet Tercanlıoğlu Nurettin Koçhan, Kyzikos Tarihi ve Mimari Kalıntıları Umut Parlıtı Mehmet Işıklı, Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü -Çok Bileşenli Gelişkin Bir Kültürün Analizi Ahmet Yuka Süleyman Çiğdem, Tarih, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Araştırmaları I- Eski Çağ’dan Orta Çağ’a Gümüşhane Ahmet Yuka Hüseyin Yurttaş-Haldun Özkan, Tarih, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Araştırmaları II- Orta Çağ’dan Günümüze Gümüşhane Özgür Marangoz Nurettin Öztürk, Erdek Zeytinliada Meryemana Manastırı Mustafa Yıldızlı Cevat Başaran, Antik Troas’ın Parlayan Kenti Parion Ahmet Yuka Haldun Özkan, Haho Manastırı Özgür Marangoz Nurettin Öztürk, Erzurum Müzesi Cam Eserleri Özgür Marangoz Nurettin Öztürk, Kars Müzesi Cam Eserleri VI  ANADOLU’NUN ZİRVESİNDE TÜRK ARKEOLOJİSİNİN 40 YILI ÖNSÖZ Ülkemizin eğitim ve akademik anlamda ilklerine imza atan, bilimin ve kültürün Anadolu’ya yayılma- sında önemli bir görev üstlenen üniversitemizin bu misyonu, hemen her alanda olduğu gibi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bilimleri için de geçerlidir. Üniversite kuran Üniversite unvanına sahip üniversitemiz birçok üniversitede Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümleri’nin kurulmasında da her zaman çok etkin bir rol oynamıştır. Öyle ki bugün ülke sınırları içerisindeki hemen her müzede Atatürk Üniversitesi mezunu bir Arkeolog ya da Sanat Tarihçiye, hemen her Üniversitedeki Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümlerinde de Atatürk Üniversitesi kökenli bir akademisyene rastlamanız mümkündür. Tam 40 yıl önce temelleri atılan bu köklü bilim dalları bugün arkeoloji dünyasında benimsenmiş bir “Erzurum Arkeoloji Ekolü”nün var olmasının haklı gururunu taşımakla beraber Türk Arkeolojisi’nin kurumsallaşması ve Arkeoloji camiasında Türk Arkeolojisi’nin önemli bir noktaya taşınmasında büyük bir pay sahibidir. Arkeoloji biliminin bölgemizde gelişmesine kuruluş aşamasından itibaren destek veren üniversite- miz, henüz Arkeoloji bölümü dahi kurulmadan önce, bölgemizdeki ilk arkeolojik kazılar olan Anadolu ve Doğu Anadolu Prehistoryasının şekillenmesinde birer kilometre taşı niteliğindeki Güzelova, Karaz ve Pulur kazılarını hem maddi, hem de manevi olarak desteklemiştir. Arkeoloji ve Sanat Tarihi bilimlerine olan bu olumlu bakış süreci devamında yılında Arkeoloji Bölümü, yılında ise Sanat Tarihi Bö- lümü kurulmuştur. eğitim ve öğretim yılında, “Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü” adı altında birleştirilen bu iki bölümün yılında tekrar Arkeoloji Bölümü ve Sanat Tarihi Bölümü olarak başlıkta ayrı ancak dayanışma ve beraberlikte bir olarak faaliyetlerini devam ettirmişlerdir. Bugün ülkemizin doğusundan batısına, kuzeyinden güneyine birçok merkezde gerçekleştirilen kazı ve yüzey araştırmalarıyla ülke arkeolojisinde bölgesellikten ziyade ulusal bir rol üstlenen üniversitemiz Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümleri akademisyenleri Türk Arkeolojisine olan 40 yıllık katkı ve emekleri- ni bu yayında özetleyerek bilim dünyasının hizmetine sunmuşlardır. Bu iki bölümün kuruluşlarının yılına ithaf edilen “Armağan Kitabı” aslında hem üniversitemizin, hem de bu bölümlerin zengin geçmiş ve birikimin küçük bir göstergesi niteliğindedir. seafoodplus.info Hikmet KOÇAK Atatürk Üniversitesi Rektörü VII  ANADOLU’NUN ZİRVESİNDE TÜRK ARKEOLOJİSİNİN 40 YILI ÖNSÖZ Arkeoloji, antik çağlardan kalan maddi kalıntıları inceleyerek insanlığın kültürel gelişimi ve değişimi- ni araştıran bir bilim dalıdır. Bulunan her şeyin geçmişi aydınlatacak bir ipucu değerinde olduğunu bilen arkeolog bir kuyumcu titizliğiyle çalışır. Bu da sabır ve emek demektir. Türkiye’nin sahip olduğu arkeolojik potansiyel dünya ülkelerini kıskandıracak seviyededir. Doğal bir laboratuvar olan ülkemizdeki zengin malzeme, kurumsal ve akademik seviyede yapılacak çalışmalarla hak ettiği değeri bulacaktır. yılında Fakültemiz bünyesinde kurulan Arkeoloji bölümü, ilk günden bu yana çalışmalarını titiz bir şekilde yürütmektedir. Doktoralarını yurt dışında tamamlayıp Arkeoloji bölümünün kurucu misyonunu üstlenen o dönemin genç ve heyecanlı bilim insanları günümüzde Türkiye arkeolojisinin önde gelen isimleri konumundadırlar. İlk yıllarda başlayan Anadolu’nun ve bölgenin arkeolojik geçmi- şini araştırmaya yönelik çalışmalar bugün Türkiye’nin dört bir yanında devam etmektedir. Kuşaktan kuşağa aktarılarak devam eden bu heyecanlı ve hummalı çalışmalar birçok platformda üniversitemizi onurlandırmaktadır. Edebiyat Fakültesi bünyesinde Arkeoloji bölümüyle kardeş bölüm olarak faaliyetle- rini yürüten Sanat Tarihi Bölümü de bu başarıda pay sahibidir. Edebiyat Fakültesi olarak her yıl desteklemekten kıvanç duyduğumuz “Arkeoloji ve Sanat Tarihi Gün- leri” adlı paneller ve genç araştırmacıların gerçekleştirdikleri çalıştaylar, bu iki bölümün ortak çalışmala- rının en güzel örnekleridir. Arkeoloji Bölümünün yılına armağan olarak hazırlanan bu çalışma da bu ortaklığın ve köklü birikimin meyvesidir. Anadolu Arkeolojisine katkı sağlayacak nice kırk yıllar diler, çalışmada emeği geçen herkesi tebrik ederim. seafoodplus.info Dilaver DÜZGÜN Edebiyat Fakültesi Dekanı IX  ANADOLU’NUN ZİRVESİNDE TÜRK ARKEOLOJİSİNİN 40 YILI ÖNSÖZ Geçmişi binlerce yıl öncesine giden Anadolu toprakları insanlık tarihinin gelişimine önemli katkı- larda bulunmuş, insanlar ilk kez burada dağ kutsal alanlarını kurmuşlar, ilk anıtsal yapılarını inşa etmiş- lerdir. Birbirinin devamı niteliğindeki bu birikim zamanımıza dek yeniliklerle sürdürülmüştür. Farklı coğrafi yapıdaki Anadolu toprakları yeni kültürlerin oluşmasını sağlamış ve sürekli yenilenerek bugüne kadar gelmişlerdir. Yeryüzünde binlerce yılın birikimi olan kültür varlıklarına ilgi Avrupa’da Aydınlanma çağıyla baş- lamış ve Osmanlı İmparatorluğu topraklarındaki kültür varlıklarının yağmalanması sonucu Avrupa ve Amerika’daki Müzelerin temeli oluşmuştur. Bunun ardından Avrupa’da Arkeoloji bir bilim olarak gelişir. Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk koruma ve kazılar ise yüzyılın sonlarına doğru gerçekleştirilmiştir. Cumhuriyetin ilanından sonra, yılında, Atatürk’ün önerisiyle Türk Tarih Kurumu’nun kurulma- sının ardından, yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi bünyesinde ilk Arkeoloji Bölümü, yılında da Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Arkeoloji Bölümü açılmıştır. Bun- ların ardından Erzurum Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi bünyesindeki Arkeoloji Bölümünün te- melleri, yılında Almanya’da Klasik Arkeoloji alanında doktoralarını tamamlayarak yurda dönen, Dr. Fahri IŞIK, Dr. Tomris BAKIR, Dr. Güven BAKIR, Dr. Abdullah YAYLALI ile Protohistorya ve Önas- ya Arkeolojisi alanında Dr. Hayat ERKANAL’ın görev almasıyla atılır. Bölümün başında Fransa’da Sanat Tarihi alanında doktorasını tamamlayan Doç. Dr. Rahmi Hüseyin ÜNAL bulunmaktadır. Dr. Hayat Er- kanal eğitim öğretim dönemi sonunda Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi- ne döner. Bölüme daha sonra İngiltere’de Protohistorya ve Ön Asya alanında doktorasını tamamlayan Dr. Altan ÇİLİNGİROĞLU ve Avusturya’da Klasik Arkeoloji alanında doktorasını tamamlayan Dr. Erol ATALAY katılır. eğitim-öğretim yılında ilk öğrencilerini ön kayıtla alan Arkeoloji Bölümü, Klasik Arkeoloji konularının yanı sıra Anadolu Arkeolojisi ağırlıklı ve Türk-İslam Sanatları konularını içeren bir program uygular. de Doç.Dr. Fahri IŞIK Bölüm Başkanı olur. seafoodplus.info Fahri IŞIK’ın Akde- niz Üniversitesine geçmesinin ardından yılında bölüm başkanı seafoodplus.info Zafer BAYBURTLUOĞLU olur. eğitim öğretim yılında ilk öğrencilerini alan Sanat Tarihi Bölümünde Bölüm Başkanı seafoodplus.info Rahmi Hüseyin ÜNAL’ın yanı sıra Dr. Zafer BAYBURTLUOĞLU, Dr. Hamza GÜNDOĞDU ve Asistan Selçuk MÜLAYİM ile ardından Asistan Abdüsselam ULUÇAM bulunmuştur. Bu iki bölüm, eğitim öğretim yılında YÖK kararıyla Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü olarak birleştirilir. Bu birliktelik yılına kadar sürer. İlk mezunlarını - yılında veren Arkeoloji Bölümü, şu an iki profesör, dört doçent, dört yardımcı doçent ve sekiz araştırma görevlisiyle hizmet verirken, Sanat Tarihi Bölümünde iki Profesör üç yardımcı doçent ve bir araştırma görevlisi bulunmaktadır. Atatürk Üniversitesi Arkeoloji Bölümü ve Sanat Tarihi Bölümünde lisans eğitiminin yanı sıra yüksek lisans ve doktora eğitimi de verilmektedir. XI  ANADOLU’NUN ZİRVESİNDE TÜRK ARKEOLOJİSİNİN 40 YILI Bölümlerimiz bünyesindeki öğretim üyelerinin başkanlığında, yılında, Doç.Dr. Tomris BAKIR Başkanlığında ve Dr. Altan ÇİLİNGİROĞLU’nun yardımcılığında Elazığ-Kaleköy’de ilki gerçekleştirilen kazılar ve araştırmalar, çeşitli zamanlarda ve Türkiye’nin dört bir köşesinde başarıyla uygulanmıştır. Bu- gün halen devam eden kazılar ve araştırmalar ise; yılında Bakanlar Kurulu Kararıyla seafoodplus.info Meh- met KARAOSMANOĞLU’na başkanlığı verilen Erzincan-Altıntepe kazısı, yılında başlayan Prof. Dr. Cevat BAŞARAN başkanlığındaki Çanakkale-Parion kazısı, yılından beri devam eden Doç. Dr. Nurettin KOÇHAN başkanlığındaki Balıkesir-Kyzikos kazısı ve ’te başlayan Doç.Dr. Mehmet IŞIKLI başkanlığındaki Van-Ayanis kazıları ile Doç.Dr. Nurettin ÖZTÜRK başkanlığındaki Antalya-M- yra-Andriake kazılarıdır. Ayrıca Doç.Dr. Birol CAN Antalya-Antiochia ad Cragum kazısının başkan yardımcılığını sürdürürken, seafoodplus.infoç.Dr. Ali Yalçın TAVUKÇU başkanlığında Manisa-Alaşehir’de yüzey araştırmaları yapılmaktadır. Öte yandan Sanat Tarihi Bölümü öğretim üyesi seafoodplus.info Hüseyin YURTTAŞ da Erzincan-Kemah Kalesi kazılarına başkanlık etmektedir. Arkeoloji Bölümü olarak, kuruluşumuzun yılını, uzun yıllar birlikte çalıştığımız Sanat Tarihi Bö- lümü’nün katılımıyla gerçekleşen bu kitapla ölümsüzleştirmek istedik. Bu kitabın basılmasında, maddi ve manevi desteklerini esirmeyen Üniversitemiz Rektörü Sayın seafoodplus.info Hikmet KOÇAK’a ve Edebiyat Fakültesi Dekanı Sayın seafoodplus.info Dilaver DÜZGÜN’e teşekkür ederiz. Ayrıca kitabın oluşmasında emeği geçen mesai arkadaşlarımıza ve Bölümümüzden ayrılarak başka Üniversitelerde görevlerini sürdüren akademisyenlere ve emekli olan hocalarımıza katkılarından dolayı teşekkürü borç biliriz. seafoodplus.info Mehmet KARAOSMANOĞLU Arkeoloji Bölümü Başkanı XII  ANADOLU’NUN ZİRVESİNDE TÜRK ARKEOLOJİSİNİN 40 YILI SUNUŞ Atatürk Üniversitesi; Atatürk’ün ’de dile getirdiği ancak 20 yıl sonra gerçekleşen bir rüya… Üç büyük ilimiz dışında, Anadolu’da kurulan ilk üniversitelerden biri, ülkemizin 7. üniversitesi ve Cumhuriyetin en büyük eğitim kurumlarından biri olma ayrıcalığını taşıyan Atatürk Üniversitesi yılında kurulmuştur. Yaklaşık 60 yıllık eğitim-öğretim misyonunun yanı sıra bölge üniversitesi olarak hizmet vermiş olan Atatürk Üniversitesi, bilimsel ve sosyal projeleriyle her platformda adını taçlandır- maya devam etmektedir. Ülkemizdeki üniversitelere bakıldığında Fen bilimleri üniversitelerin vitrini gibi görülmektedir. An- cak Atatürk Üniversitesi için bu durumun biraz farklı olduğunu söylemek mümkündür. Üniversitemiz Bünyesinde Temmuz ’te kurulan Arkeoloji Bölümü, öncülük ettiği kazı ve araştırmalar ile birbi- rinden değerli akademisyenleriyle adını duyurmayı başarmıştır. Arkeoloji camiasında halen “Erzurum Ekolü” olarak anılmaya devam eden Atatürk Üniversitesi Arkeoloji Bölümünün kurucu hocalarından Emekli Prof. Dr. Tomris BAKIR kuruluş sürecinin heyecanını şu ifadelerle anlatmaktadır: “ Haziran sonlarında altı yıl süren doktora eğitimimi tamamlayıp Heidelberg’den Ankara’ya dön- dükten sonra, mecburi hizmetimden dolayı tayinim için baş vurduğum Milli Eğitim Bakanlığı, “..Üniver- sitelerde boş kadro yok sizi Bodrum Arkeoloji Müzesine uzman olarak atayalım..” demişti. Bu teklifi kabul etmedim ve yeni kurulan Üniversitelerin araştırılmasını önerdim. Bir hafta sonra Bakanlıktan beni çağır- dılar ve Erzurum Atatürk Üniversitesi sizi kabul ediyor dediler. 3 Temmuz günü Ankara’dan otobüse binerek, 14 saatlik yolculuktan sonra Erzurum’a geldim. Fen-Edebiyat Fakültesi Dekanı Profesör Hüseyin Sesli ile görüşmek için odasına gittim. Fakültede henüz Arkeoloji Bölümü olmadığını ve benim tayinimle birlikte bu bölümü kurabileceklerini söyledi. Erzurum’da ilk günüm böyle başladı. Bana misafirhanede yer gösterdiler, “yarın göreve başlayın” dediler. Ertesi gün Fakülteye geldiğimde, Fakülte binasının alt katında bir oda gösterdiler ve işte burası Arkeoloji Bölümünün odası dediler. Odaya girdim. Bir masa, bir koltuk ve masanın üzerinde yuvarlak, plastik, şeffaf bir kutuda toplu iğneler vardı. Masaya oturdum. Perdesiz pence- reye baktım ve düşünmeye başladım: Nasıl bir program yapmalıydım? Arkeoloji Bölümünü kurmak için nelere gereksinim vardı? Çantamdan not defterimi ve kalemimi çıkarıp yazmaya başladım: Acilen kitap siparişi… XIII  ANADOLU’NUN ZİRVESİNDE TÜRK ARKEOLOJİSİNİN 40 YILI Derslerde kullanılacak slaytları oluşturmak için donanımlı bir fotoğraf laboratuvarı… Tek başıma yürütemeyeceğim için Dekanlıktan ve Rektörlükten Bölüm için kadro talebi… İlk iki gereksinim o zamanki rektör Profesör Kemal Bıyıkoğlu’nun desteği ile hemen işleme girdi. Almanya’da Wassmuth Yayınevi ile anlaşıp, yüzlerce kitap siparişlerini verdik. Kısa süre sonra 91 adet periyodik yayın (çoğu ilk sayıdan itibaren) ve çok sayıda kitap kolilerle geldi. Fotoğraf laboratuvarını da oluşturduk. Kadro talebi zaten kabul edilmişti ve askerlik görevlerini tamamlayan Fahri Işık, Abdullah Yaylalı, Güven Bakır, Erol Atalay (kendisini yılında kaybettik), Hayat Erkanal ve Altan Çilingiroğlu birbiri ardı sıra bölüme katıldılar. Hepimizin kadrosu Dr. Asistan olduğu için, Bölüm Başkanı olarak Sanat Tarihi Profesörü Rahmi Hüseyin Ünal atanmıştı. Aramızdan Fahri Işık kısa sürede doçent olup Bölüm Başkanlığını üstlendi. / ders yılında, rektörlük sürpriz bir kararla size öğrenci alacağız dedi. Ders programlarını oluşturduk. Ne de olsa genç, dinamik ve heyecanlı bir kadromuz vardı. Gece-gündüz ve hafta sonları fotoğraf laboratuvarında bizzat çalışıp, dersler için zengin bir slayt arşivi oluşturduk. Kasım tarihinde Üniversite eğitime başladığında bize de 65 öğrenci kayıt yaptırmıştı. Bu öğrenciler kurmuş olduğumuz zengin kütüphanemizin de desteği ile başarılı bir şekilde eğitimlerini tamam- ladılar ve sonradan çoğu Müzeler Teşkilatında kariyer yaptı.” Artık lokomotif hareket etmişti… eğitim öğretim yılında Sanat Tarihi Bölümü kurulmuştu. Aynı doğrultuda çalışmalarını sürdüren iki bölüm, YÖK kararıyla eğitim öğretim yılında Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü olarak aynı çatı altında birleşmiştir. yılına kadar devam eden bu birlikteliğin ardından iki bölüm ye- niden ayrılarak akademik çalışmalarına devam etmiştir. “Birimsel” olarak ayrılsalar da “Bilimsel” olarak faaliyetlerine devam eden bölümlerimiz günümüze değin bu birlikteliği her yıl düzenledikleri “Arkeoloji ve Sanat Tarihi Günleri” organizasyonuyla göstermektedirler. İlk dönem ve onu izleyen süreç mezunlarının bir çoğu akademisyenliği tercih ederek bugün ülkemiz üniversitelerindeki arkeoloji bölümlerinin bir çoğunda kurucu misyon üstlenmiştir. Bu nedenle Atatürk Üniversitesi Arkeoloji Bölümü “bölümler kuran bölüm” sıfatıyla anılmaya değerdir. yılında başlayan Kaleköy kurtarma kazılarının akabinde Sos Höyük, Patara ve Kyzikos bölümü- müzün ilk kazıları olmasının yanında, Türk Arkeolojisi için önemli kazı projeleridir. Aynı süreçte bölüm öğretim üyeleri tarafından gerçekleştirilen yüzey araştırmaları bölgenin arkeolojik ve kültürel varlıkları- nın belirlenmesine de öncülük etmiştir. Erzurum Arkeoloji Ekolünün ikinci ve üçüncü kuşak akademisyenleri Atatürk Üniversitesi’nin yanı sıra bugün ülkemizin birçok üniversitesinde çalışmalarına devam etmektedir. Bu hocalar doğudan ba- tıya birçok bölgede devam eden arkeolojik kazı ve yüzey araştırmaları ile arkeoloji camiasında önemli işlere imza atmaya devam etmektedirler. Anadolu Arkeolojisinde 40 yıllık bir sürece tanıklık eden ve gelişiminde önemli bir yere sahip olan bölümümüz, bu potansiyelini, çeşitli tarihlerde çatısı altında görev yapmış ve hala Anadolu Arkeolojisi için önemli isimler olan bilim insanlarına borçludur. Bu düşünceden hareketle, Üniversitemiz Arkeoloji Bölümü bünyesinde başlayan veya devam eden kazı ve araştırma projelerinin yer aldığı bu çalışma sadece bölümümüzün prestiji açısından değil, Arke- oloji biliminin her kesimini ilgilendiren bir kaynak olması açısından da önemlidir. Çalışma içerisinde kuruluş döneminden itibaren Arkeoloji ve Sanat Tarihi bölümleri bünyesinde başlayan veya devam eden kazı çalışmaları birinci bölümü oluştururken, ikinci bölümde yüzey araştırmalarına, üçün bölümde ise bölümler bünyesinde çıkarılan yayınlara yer verilmiştir. Bölümlerde yer alan yazılar kendi içerisinde ça- lışmanın başladığı tarihe göre sıralanmıştır. Kitabın içeriği gereği, katılımcıların çalışmaları, herhangi bir XIV  ANADOLU’NUN ZİRVESİNDE TÜRK ARKEOLOJİSİNİN 40 YILI hakem kurulu değerlendirmesine tabi tutulmamıştır. Bu yüzden makalelerdeki tüm tanımlama, örnekle- me, karşılaştırma, yorum, yargı, değerlendirme, görsel seçimi vb. bilimsel ve teknik içerikten doğrudan yazarlar sorumludur. Bu çalışmanın hayata geçmesinde öncelikle Atatürk Üniversitesi Rektörü seafoodplus.info Hikmet KOÇAK, Edebiyat Fakültesi Dekanı seafoodplus.info Dilaver DÜZGÜN, Arkeoloji Bölümü Başkanı seafoodplus.info Mehmet KA- RAOSMANOĞLU’na maddi ve manevi destekleri, sundukları fırsatlar ve Arkeoloji bilimine olan olumlu ve gelişimci bakış açılarından dolayı sonsuz minnettarlığımızı sunarız. Bununla birlikte bölümümüzün 40 yıllık serüvenine şahitlik eden ve yayınlarıyla bu çalışmaya katkıda bulunan değerli akademisyenlere ve çalışma arkadaşlarımıza da bölümüz adına teşekkür ederiz. Ayrıca tüm çalışmaların yayın standardı- na uygun hale getirilmesi aşamasında yardımlarını esirgemeyen yüksek lisans öğrencileri Hüseyin DÜL- GER, Mustafa YILDIZLI, Gülşah ÖZTÜRK, İsmail AKKAŞ ile lisans öğrencisi Halil ÖZKAN’a emekle- rinden dolayı teşekkür ederiz. Bu çalışma, Atatürk Üniversitesi’ne ve onun bünyesinde 40 yıllık saygınlığıyla Arkeoloji Bölümü’ne hizmet edenlere “Saygı Duruşu”dur. Hasan KASAPOĞLU & Mehmet Ali YILMAZ Erzurum XV  ERZURUM ve PASİNLER OVALARI YÜZEY ARAŞTIRMASI ÇALIŞMALARI Mehmet KARAOSMANOĞLU* Mehmet IŞIKLI** Rabia AKARSU*** Abstract Short-term archaeological studies made within the last 70 yearsin the regions Erzurum and Pasinler plains of Eastern Anatolia has showed the importance of the region in the prehistoric times. However, it is pleasing to be innovative attempts for resolving of the shortages in the deficient studies in recent years. In this context, the excavation materials in the early periods situated at the Erzurum Archae- ology Museum were re-examined and a short-term sounding excavation was conducted on the Pulur Höyük as part of a comprehensive project owing to the financial support of Ataturk University and the coordinatorship of Archaeology Department. Also, surveys had been conducted for the determination of the Protohistoric settlements in the region within the context of project in the years of and In this article, firstly it will be discussed of the history of studies in the region at issue and next it will be made a short review of these studies. Erzurum, kuzeyde Kafkaslar, doğuda İran, güneyde Mezopotamya ile Anadolu’nun iç kesimleri arasın- da, pek çok halkın geçiş yolu üzerinde yer almış önemli bir bağlantı noktasını oluşturmuştur. Erzurum, oldukça yüksek, dağlık ve engebeli, ancak bir o kadar da verimli düzlüklerin hâkim olduğu bir coğrafi çevreye sahiptir1. Dağlık kesimlerin yakınlarında uzanan vadiler, tarihin en erken dönemlerinden iti- baren yerleşim için tercih edilen bölgeler olmuştur. Bu sebeple, Erzurum’un en büyük iki ovası olan Erzurum ve Pasinler ovaları en fazla yerleşimin tespit edildiği coğrafyaları oluşturur. Yerleşen halk- ların geçim kaynaklarını da yine bu coğrafi koşullar belirlemiş ve daha çok hayvancılık olmak üzere tarımcılık ve kısmen de madencilik gibi ekonomik faaliyetlerde bulunmuşlardır. * Prof. Dr., Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü , Erzurum/TÜRKİYE [email protected] ** Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü , Erzurum/TÜRKİYE, [email protected] *** Yrd. Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü , Erzurum/TÜRKİYE, ozcanrabia@hotma- seafoodplus.info 1 Hadımlı ,  ERZURUM ve PASİNLER OVALARI YÜZEY ARAŞTIRMASI ÇALIŞMALARI Etrafı yüksek dağlarla çevrili Erzurum Ovası’nın güneyinde Palandöken Dağları, kuzeydoğusunda Kargapazarı Dağları ve kuzeyde Dumlu Dağları yer alır (Resim 1). m2’lik bir alanı kaplayan ova, batıda Daphan Ovası, güneybatıda Sakalı Kesik Ovası ve doğuda Karasu Ovası olmak üzere kendi içinde üç coğrafi alt bölüme ayrılır. Ovanın doğusunda bulunan Deveboynu Eşiği, Erzurum Ovası’nı Pasinler Ovası’ndan ayırır. Pasinler Ovası, doğu-batı doğrultusunda 42 km, kuzey-güney yönünde de km uzunluğunda ve m yüksekliğinde alüvyal dolgudan oluşmaktadır. İlçe merkezi- nin batı ve güneybatısı “Aşağı Pasinler Ovası”, doğu ve güneydoğusu “Yukarı Pasinler Ovası” olarak ikiye ayrılır. Pasinler Ovası, Erzurum Ovası’ndan sonra, doğuya açılan ticaret yolunun geçtiği ikinci ovadır(Resim 5)2. Araştırma Tarihçesi ve Kısaca Bölgenin Arkeolojik Geçmişi Doğu Anadolu’nun önemli bir konuma sahip ancak bir o kadar da az araştırılan bölgesi olan Erzu- rum’da en erken arkeolojik veriler Paleolitik Dönem’e tarihlenmektedir. Kemal Alot’un Erzurum-Ha- sankale’deki bir gezisi sırasında tesadüfen bulduğu ve Muzaffer Süleyman Şenyürek’in yılında yayınladığı Alt Paleolitik Dönem’e tarihlenen bazalttan bir yan kazıyıcı alet bu dönem hakkında bize en erken bilgiyi sağlar3. İ. Kılıç Kökten, yılları arasında Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nde Sam- sun ve Kars arasında kalan kesimde prehistorik yüzey araştırmaları gerçekleştirir. Bu araştırmaları sırasında Erzurum-Dumlu civarında Alt Paleolitik Dönem’e ve Hasankale yakınlarında Üst Paleolitik Dönem’e ait taş aletler bulmuştur4. Erzurum bölgesinde yerleşik yaşama dair en erken izler, Kalkolitik Dönem’e kadar gitmektedir. Pulur Höyük’de 40 yıl aradan sonra yılında gerçekleştirilen sondaj kazısında alınan C14 verilerinden en erken MÖ tarih aralığına ulaşılmıştır5. Bu yeni veriler ışığında, Erzurum Bölgesi’nde Geç Kalkolitik Dönem’den önce gelen Orta Kalkolitik Dönem’in varlığı konusu halen tartışmalıdır. Erzu- rum Ovası’nda Hamit Zübeyr Koşay tarafından Türk Tarih Kurumu adına gerçekleştirilen kısa süreli kazılar ile bölgenin tarih öncesi devirleri hakkında yeterli olamasa da önemli arkeolojik bilgiler ortaya konmuştur. Ne yazık ki söz konusu kazılarla tabakalanma ve yerleşimlerin sahip olduğu bölgesel mi- mari özellikleri hakkında sağlıklı veriler elde edilememiştir. Bu kazılar sırasıyla ve yıllarında Karaz,6 yılında Pulur7 ve yılında Güzelova8 kazılarıdır. Erzurum bölgesindeki ilk kazı yeri olan Karaz Höyük, Erzurum Ovası’nın batısında, Erzurum’un 16 km kuzeybatısında, Karaz (Kahramanlar) adlı köyün güneyinde yer alır (Resim 2). m çapında ve 16 m yüksekliktedir. Karaz kazılarında ortaya çıkarılan el yapımı siyah perdahlı seramik nedeniyle Geç Kalkolitik ve Erken Tunç Çağı’na denk gelen süreç “Karaz Kültürü” olarak adlandırılmıştır. Bu kültüre ait keramiğin en dikkat çekici özelliği ise bezemeleridir. Görülen bezeme motifleri, kabartma, oluk ve kazıma tekniğinde yapılmış şerit, spiral, içleri taralı üçgen ve dörtgenlerdir9. Pulur Höyük, Erzurum’un 16 km güneybatısında, batısından Pulur Çayı akan Pulur (Ömertepe) Kö- yü’nün kuzeybatısındadır (Resim 2). x m boyutlarında ve 17 m yüksekliktedir. Kazılarda Kalko- litik Dönem’e tarihlenen dört yapı katı açığa çıkarılmıştır Ayrıca açığa çıkarılan oda mezar tipindeki 2 Erinç , 3 Şenyürek , , şek. 2. 4 Kökten , 5 Işıklı , 6 Koşay , ; Koşay , ; Koşay-Turfan , 7 Koşay -Vary 8 Koşay-Vary 9 Kültür ve kültüre ait materyal öğeler hakkında daha detaylı bilgi için bkz. Işıklı 10 Koşay-Vary ,  ANADOLU’NUN ZİRVESİNDE TÜRK ARKEOLOJİSİNİN 40 YILI üç mezar “Geç Tunç Çağı”na tarihlendirilmiştir Mezarlardan ele geçen buluntular arasında seramik, ok ucu, tunç balta, kama, bilezik ve iğneler, küçük ve büyükbaş hayvan kemikleri bulunmaktadır Güzelova, Erzurum ovasının 15 km kuzeydoğusunda, Dumlu ilçesi sınırları içinde yer alan aynı adlı köyün bitişiğindedir (Resim 2). Yerleşimin yakınlarından Karasu Nehri geçmektedir. Koşay’ın kazıları sırasında m yükseklikte olduğunu bildiğimiz höyük, günümüzde üzerine kurulduğu köy tarafın- dan tamamen yok edilmiştir Güzelova kazısından yaklaşık 30 yıl sonrasında yani yılındaki Sos Höyük kazılarına kadar Er- zurum bölgesinde başka bir kazı gerçekleştirilmemiştir. Bölgedeki tek sistemli kazı olan Sos Höyük kazıları, yılları arasında Melbourne Üniversitesi’nden Antonio G. Sagona başkanlığında ya- pılmıştır Pasinler Ovası üzerinde, Erzurum-Pasinler karayolunun km’sinde yer alan Sos Höyük, günümüzde Hasankale ilçesine bağlı Yiğittaşı Köyü ile iç içedir (Resim5) Yapılan kazılarda açığa çıkarılan düzgün tabakalanma, yerleşimin MÖ yılına kadar gittiği ve MÖ yılına kadar ke- sintisiz yerleşildiği ortaya konmuştur Tespit edilen dönemler ise Geç Kalkolitik Dönem, Erken Tunç Çağı, Orta Tunç Çağ, Geç Tunç Çağ, Demir Çağ ve Post Akhamenid Dönem’dir. Sos Höyük kazılarında bölgenin Kalkolitik, Tunç ve Demir çağları hakkında oldukça önemli bilgiler sağlanmıştır. Karaz, Pulur, Güzelova kazılarından ne yazık ki MÖ 2. binyıla dair elle tutulur veriler sağlanamamışken Sos Höyük kazılarında IVB-A ve III. tabakalarda MÖ 2. binyıla tarihlenen mimari ve çanak çömlek parçaları bulunmuştur Sos Höyük kazıları devam ederken aynı zamanda bölge arkeolojisi için önem arz eden yüzey araştırma- ları ve kazı çalışmaları da gerçekleştirilir. yılları arasında Dokuz Eylül Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü öğretim üyesi Semih Güneri, Erzurum’un içinde yer aldığı Kuzeydoğu Anadolu’nun büyük kısmında yüzey araştırmaları gerçekleştirir Ayrıca Atatürk Üniversitesi, Tarih Bölümü öğretim üyesi Alparslan Ceylan tarafından yılından bu yana Erzurum, Erzincan, Kars ve Iğdır illerini kapsayan geniş çaplı yüzey araştırmaları yapılmaktadır Bölgede gerçekleştirilen kısa süreli kazı çalışmalarının başında Atatürk Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü öğretim üyesi Mehmet Karaosmanoğlu başkanlığında yılında yürütülen Çiğdemli Höyüğü kazı- ları gelmektedir. Erzurum’un 20 km batısında, Ilıca ilçesine bağlı yerleşimin en üstünde büyük bir Or- taçağ mezarlığı tespit edilmiştir. Kazılar, 15 gün gibi kısa süre içinde yürütülse de elde edilen Geç Tunç Çağ ve Erken Demir Çağ’a tarihlenen buluntuların yoğunluğu kayda değerdir Pasinler Ovası’nda Sos Höyük’den başka diğer höyük kazısı, Bulamaç Höyük’dür. Kazılar, yılları arasında Erzurum Arkeoloji Müzesi başkanlığında Semih Güneri tarafından gerçekleştirilmiştir Kazı çalışmalarında buluntu olarak çok sayıda Geç Tunç Çağ ve Erken Demir Çağ’a ait seramik parçaları gün yüzüne çıka- rılmıştır. 11 Koşay-Vary , 12 Işıklı 13 Koşay- Vary , 6. 14 Sagona ve diğ. , 15 Sos Höyük ilk olarak Semih Güneri tarafından yılında Erzurum, Erzincan ve Kars illerinde gerçekleştirilen yüzey araştırmalarında tespit edilmiştir (Güneri , ). yılında kısa süreli bir kazı gerçekleştiren Güneri, çalışmala- rında sadece höyükteki Demir Çağları üzerinde durmuştur (Güneri , ). 16 Sagona-Sagona , 17 Sagona-Sagona , 18 Güneri , 19 Ceylan ve diğ. , ; Ceylan 20 Işıklı , 21 Güneri , ; Güneri ,  ERZURUM ve PASİNLER OVALARI YÜZEY ARAŞTIRMASI ÇALIŞMALARI yılları arasında Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı (BOTAŞ) Arkeolojik Kurtarma Kazıları Projesi kapsamında, hattın Türkiye kısmındaki km uzunluğundaki alanda Ankara Üni- versitesi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi ve Gazi Üniversitesi arkeoloji ekipleri tarafından yüzey araştır- maları gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalar sırasında yılında Ardahan, Kars ve Erzurum’da kültür varlıklarının tespiti ve korunması çalışmaları yürütülmüştür. Bunlardan birisi de Erzurum iline bağlı Çayırtepe (Müdürge) Köyü’nün km doğusunda bulunan Tasmasor’da Erzurum Müzesi Müdürü Mustafa Erkmen’in başkanlığında, Yrd. Doç. Dr. Bora Uysal ve Doç. Dr. S. Yücel Şenyurt’un bilimsel sorumluluğunda kurtarma kazısı yapılmış ve kitap halinde yayınlanmıştır x m boyutların- daki höyükte özellikle Geç Demir Çağı konusunda önemli bilgiler açığa çıkarılmıştır. Erzurum ve Pasinler Ovaları Yüzey Araştırması ve yıllarında Prof. Dr. Mehmet Karaosmanoğlu başkanlığında o dönemde “Araştırma Görev- lisi” olan (Doç. Dr.) Mehmet Işıklı, (Doç. Dr.) Birol Can, (Yrd. Doç. Dr.) Şengül Dilek Ful ile Arkeolog Gülşah Altunkaynak’ın katıldığı Erzurum ve Pasinler ovalarında sürdürülen yüzey araştırmaları bölge arkeolojisi hakkında oldukça önemli sonuçlar ortaya koymuştur Söz konusu araştırmalar, yılları arasında Atatürk Üniversitesi Rektörlüğü Araştırma Fon Saymanlığı’nın finansal desteği ve Ar- keoloji Bölümü’nün koordinatörlüğünde yürütülen “Geç Kalkolitik Çağdan Demir Çağa Değin Erzu- rum Bölgesi Yerleşimlerinin Tespiti ve Tabakalanması” başlıklı proje kapsamında gerçekleştirilmiştir. Proje kapsamında öncelikli olarak, Karaz, Pulur ve Güzelova kazılarından gelen ve Erzurum Arkeoloji Müzesi’nde bulunan malzeme yeniden değerlendirilmiştir. Bu çalışmalardan başka, yılında Erzu- rum Arkeoloji Müzesi başkanlığında Doç. Dr. Mehmet Işıklı tarafından Pulur Höyük’de kesit temizliği yapmak ve yeniden tabakalanmayı görmek için kısa süreli de olsa sondaj kazıları yapılmıştır. Bu kazı- larda bölgede en erken dönemlere giden güçlü yerleşim izlerine rastlanmıştır Erzurum ve Pasinler ovalarında yapılan yüzey araştırmalarındaki amaç, bölgedeki en erken yerleşimler ve yoğunluk oranları ile günümüzdeki durumlarını tespit etmek olmuştur. Bu çalışmaların ilk basa- mağını oluşturan yılında Erzurum Ovası’ndaki yüzey araştırmalarında batıdan doğuya doğru 13 adet yerleşim tespit edilmiştir. Bu yerleşimlerin daha çok Dumlu ve Kargapazar dağları yakınlarında ve bu dağlardan doğan akarsu kenarlarında kurulduğu görülmüştür (Resim 2). Tespit edilen yerleşimlerin konumları hakkında detaylı bilgiler ve fotoğrafları kayıt altına alınmış olup yerleşimlerden çok sayıda seramik ve küçük buluntu toplanmıştır (Resim ). Ele geçen arkeolojik materyal sonucunda, bölgede Tunç ve Demir çağlarında yoğun bir yerleşim olduğu anlaşılmıştır. yılında Pasinler Ovası’nda güneybatıdan güneydoğuya, daha sonra kuzeydoğusundan kuzeyba- tısına doğru yüzey araştırması gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalar sonucunda 22 adet yerleşim yerinin kuzey rüzgârlarını engelleyen sıradağların önlerine ve ovanın ortasından geçen akarsuların kenarla- rına konumlandığı ve ovanın kuzey kesimlerinde pek yerleşilmediği görülmüştür (Resim 5). Bütün yerleşmelerden Erzurum Ovası yerleşmelerinde olduğu gibi çok sayıda Karaz Kültürü’ne ait seramik parçaları bulunmuştur (Resim ). Yüzey araştırmalarında tespit edilen yerleşimler genellikle Erzurum Ovası’nın kuzeydoğu ve güneyba- tısındaki dağların yakınlarında, akarsuların oluşturduğu vadilerde kurulmuştur. Erzurum Ovası’nda tespit edilen yerleşimler; Daphan Ovası’nda yer alanlar: Tilki Tepe, Çiğdemli Höyüğü, Alaca Höyük/ Tilkitepe, Cinis Höyük, Küçükgeçit (Küçük Çağdariş), Karaz Höyüğü, Sakalıkesik Ovası’nda yer alan- lar: Ağören Yerleşimi, Pulur Höyüğü, Şerçetepe Yerleşimi, Karasu Ovası’nda yer alanlar: Güzelova Hö- yüğü, Dumlu Yerleşimi, Umudum/Kalortepe, Değirmenler Höyüğüdür (Resim 2). 22 Şenyurt 23 Karaosmanoğlu ve diğ. , ; Karaosmanoğlu ve diğ. , 24 Işıklı ,  ANADOLU’NUN ZİRVESİNDE TÜRK ARKEOLOJİSİNİN 40 YILI Pasinler Ovası’nda tespit edilen yerleşimler; Uzun Ahmet Tepesi, Karavelet/Tilkitepe, Ziyaret Tepe, Demirdöven Köyü, Ardıçlı Höyüğü, Kurbançayırı/Toptepe, Büyük Tüy/Tombul Tepe, Küçük Tüy Yer- leşmesi, Saksı Yerleşmesi I ve II gibi genellikle kuzey rüzgârlarına kapalı alanlarda, Ovaköy, Bulamaç Höyük, Tepecik Köyü, Beşik Tepe, Çakırtaş (Hekabat) Yerleşmesi, Taşkaynak Höyüğü, Sos Höyüğü, Övenler Höyüğü, gibi Hasankale Çayı’nın kenarlarında kurulmuştur. Nenehatun Yerleşmesi, Deveboy- nu Geçidi’ne egemen konumda yer alır. Diğer höyükler ise Kümbetler Mevkii, Epsemce Maşatlık Yer- leşmesi, Yapağılı-Hoppik Höyük’dür (Resim 5). Yerleşimlerin düzenlerine baktığımızda, Erzurum ve Pasinler ovalarındaki yerleşimlerin daha çok güvenli noktalarda kurulduğunu söyleyebiliriz. Günümüzde bu yerleşimler köylerle içiçe bir durum sergiler Söz konusu yüzey araştırmalarının seramik malzemesi yayına hazırlanmaktadır Bu malzemeye dair genel bazı bilgiler ise şu şekildedir; (Resim ; ) Her iki ovada tespit edilen yerleşimlerde çok sayı- da ETÇ (ağırlıklı olarak Erken Transkafkasya Kültürü/yerel isimlendirmesiyle Karaz Kültürü seramik- leri) malzemesi ele geçmiştir. El yapımı, siyah veya kırmızı açkılı koyu tonlarda yüzeye sahip örnekler tipik dönem formlarına sahiptir. Erzurum Ovası’nda 13 yerleşimden 12’sinde ETÇ (Karaz Kültürü se- ramiği) malzemesi gözlemlenmişken, 4 yerleşimde Geç Kalkolitik Dönem ve MÖ 2. binyıl, 11 yerleşim- de ise Demir Çağı malzemesi elde edilen buluntular arasındadır. Geç Kalkolitik Dönem’den itibaren kesintisiz yerleşim gören Pulur, Karaz, Güzelova ve Değirmenler yerleşimleri, Erzurum Ovası’ndaki büyük boyutlu höyükleri meydana getirmektedir. Pasinler Ovası’nda daha çok sayıda yerleşim tespit edilmiştir ancak ETÇ malzemesi veren yerleşim sayısı 10’dur. Geç Kalkolitik Dönem’e ait malzeme, ovadaki tek kazı yeri olan Sos Höyük’de bulunmuştur. MÖ 2. binyıl malzemesi veren yerleşim sayısı 9 iken Demir Çağı yerleşim sayısı 11’dirBölgede obsidyen kaynaklarının varlığı yapılan araştırmalarla tespit edilmiş ve Pasinler Ovası’nda yer alan Kurbançayırı ve Taşkaynak höyüklerinde çok sayıda ob- sidyen örnekleri bulunmuştur. Sonuç olarak, oldukça zengin bir arkeolojik geçmişe sahip olduğu anlaşılan Erzurum ve Pasinler ovala- rının üzerinde kurulan Erzurum bölgesinde araştırmalar yetersiz olsa da son yıllarda yürütülen çalış- malar bölge arkeolojisi için geleceğe yönelik büyük umut vaat etmektedir. Eskiden yürütülen kazılarda, tespit edilen veya henüz tespit edilmemiş yerleşimlerde yoğun toprak alımı ve yerleşim nedeniyle tah- ribat oldukça büyüktür. Bunun önüne geçilmesi için Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın ve yöre halkının üzerine önemli görevler düşmektedir. Arkeolojik çalışmalar açısından fakir bir yöre olan Erzurum Böl- gesi’nde yeni projelerin başlatılması kaçınılmazdır. Ayrıca Erzurum ve Pasinler ovaları dışında kalan Horasan, Hınıs, Tekman, Olur, Oltu ve Narman gibi bölgelerde de ileride araştırmaların yapılması böl- ge arkeolojisini tamamlamak adına önem arz etmektedir. ve yılındaki yüzey araştırmaları daha çok ovalık kesimleri kapsamakta olup bölgede dağlık kesimlerin de incelenmesi gerektiği ortada- dır. Gelecekte yapılacak olan höyük kazıları ve yüzey araştırmaları ile Erzurum bölgesi ve Doğu Ana- dolu’nun protohistorik dönemleri hakkında daha fazla bilgi sahibi olacağımız kesindir. Kısaltmalar ve Kaynakça Ceylan Ceylan, A.,Doğu Anadolu Araştırmaları. Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır, , Ceylan ve diğ. 25 Işıklı , 26 Bu çalışmalar, Arş. Gör. Rabia AKARSU başkanlığındaki bir ekip tarafından yürütülmektedir. 27 Malzeme ile ilgili daha kapsamlı bir çalışma ileride yayınlanmak üzere hazırlanmaktadır. 28 Erzurum bölgesi yüzey araştırmalarında tespit edilmiş Erken Demir Çağ yerleşimlerinden gelen Erken Demir Çağ sera- miklerinin genel bir değerlendirilmesi yapılmıştır. Işıklı - Erdem ,  ERZURUM ve PASİNLER OVALARI YÜZEY ARAŞTIRMASI ÇALIŞMALARI Ceylan, A. - Özgül, O. - Bingöl, A. - Topaloğlu, Y.- Günaşdı, Y.- Üngör, İ.,“ Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”, Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, , Erinç Erinç, S.,Doğu Anadolu Coğrafyası, Güneri Güneri, S.,“Erzurum Çevresindeki Höyüklerin Yüzey Araştırmaları”,V. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, , Güneri Güneri, S., “Doğu Anadolu’da Yeni Gözlemler”, Türk Arkeoloji Dergisi XXX, , Güneri Güneri, S., “ Yılı Sos Höyük Kazıları ve Yılları Arasında Erzurum Çevresinde Erzurum Çevresinde Yapılan Arkeolojik Çalışmalar Işığında Doğu Anadolu-Kafkasya-Orta Asya Arasındaki Kültürel İlişkiler” OLBA V, , Güneri Güneri, S., “Erzurum Bulamaç Höyük Kazıları Yılı Çalışmalarına Ait Rapor”,Arkeoloji, Anadolu & Avrasya 1, , Güneri Güneri, S., “Erzurum Bulamaç Höyük Yılı Kazılarının Sonuçları ve Doğu Anadolu Geç Ka- raz Evresi Araştırmaları”, Arkeoloji, Anadolu & Avrasya 2, Hadımlı Hadımlı, H., “Erzurum Bölge Coğrafyasına Farklı Bir Bakış”, (Ed. M. Işıklı, E. Mutlugün, M. Artu), Geçmişten Geleceğe Armağan, , Işıklı Işıklı, M.,Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürünün Karaz, Pulur ve Güzelova Malzemesi Işığında Yeniden Değerlendirilmesi, (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı Yayın- lanmamış Doktora Tezi), İzmir, , Işıklı Işıklı, M., “Erzurum Pulur Höyüğü Çalışmaları; Kuzeydoğu Anadolu Keramiği Üzerine Gözlemler”, Ege Üniversitesi Arkeoloji Dergisi VIII, İzmir , Işıklı Işıklı, M., “Metal Objects From Karaz, Pulur and Güzelova Excavations: General Observation About Ancient Mining and Metallurgy in Northeast Anatolia”,(Ed. Ü. Yalçın-H. Özbal-A.G. Paşamehmetoğ- lu), Ancient Mining in Turkey and The Eastern Mediterranean,Ankara, , Işıklı Işıklı,M.,Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü. Çok Bileşenli Gelişkin Bir Kültürün Analizi, Işıklı-Erdem Işıklı, M. - Erdem, A. Ü., “A Group of Early Iron Age Pottery from the Erzurum Region”, AMIT, Band 41, Karaosmanoğlu ve diğ. Karaosmanoğlu, M. - Işıklı, M. - Can, B., “ Yılı Erzurum Ovası Yüzey Araştırması”, Araştırma Sonuçları Toplantısı 1, , Karaosmanoğlu ve diğ. Karaosmanoğlu, M. - Işıklı, M. - Can, B., “ Pasinler Ovası Yüzey Araştırması”, Araştırma Sonuç- ları Toplantısı 1, ,  ANADOLU’NUN ZİRVESİNDE TÜRK ARKEOLOJİSİNİN 40 YILI Koşay Koşay, H. Z., “Karaz sondajı”, III. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Tebliğler, , Koşay Koşay, H. Z., “Lé Hüyük d’Karaz, une station Préhistorique prés d’Erzurum”, Rencontre Assyriologique Internationale 5, , Koşay - Turfan Koşay, H. Z. - Turfan, K., “Erzurum-Karaz Kazısı Raporu”, Belleten XXIII/91, , Koşay - Vary Koşay, H. Z. - Vary, H.,Pulur Kazısı. Mevsimi Çalışmaları Raporu, Atatürk Üniversitesi Yayınları No 24, Erzurum, Koşay - Vary Koşay, H. Z. - Vary, H.,Güzelova Kazısı, Atatürk Üniversitesi Yayınları No 46, Kökten Kökten, İ. K., “Kars’ın Tarih Öncesi”, 3. Türk Tarih Kongresi, , Sagona ve diğ. Sagona, A. G.- Sagona, C. - Erkmen, M - Thomas, I., “Excavations at Sos Höyük Second Prelimi- nary Report”, Anatolian Studies 46, , Sagona – Sagona Sagona, A. G. – Sagona, C., “Excavations at Sos Höyük Fifth Preliminary Report”, Ancient Near Eastern Studies 37, , Şenyurt Şenyurt, S. Y.,Tasmasor, Şenyürek Şenyürek, M. S.,“Anadolu’da Bulunan İki Yeni Paleolitik Alete Dair Bir Not”, DTCFD 2/2, ,

Tombul Döner, Dumlupınar

Menderes Caddesi, 52 Dumlupınar, Buca, İzmir

puan &#; reyting

Ekmekiçi, Buca

Uğur Mumcu Caddesi, 54/A Vali Rahmi Bey, Buca, İzmir

puan &#;58 reyting

Antakya Dönercisi, Buca

Uğur Mumcu Caddesi, 34 Vali Rahmi Bey, Buca, İzmir

puan &#; reyting

Tombul Döner, Buca

Menderes Caddesi, 52 Menderes, Buca, İzmir

puan &#; reyting

Kilogram Mangal, Adatepe

Sokak, 47 Atatürk, Buca, İzmir

puan &#; reyting

Döner 35, Buca

Sokak, 4 Vali Rahmi Bey, Buca, İzmir

puan &#;69 reyting

Dönerci Cavit, Atatürk

Sokak, 5 Atatürk, Buca, İzmir

puan &#; reyting

Dönerci Orhan, Buca

Menderes Caddesi, 72 Menderes, Buca, İzmir

puan &#;87 reyting

Ciksos Döner, Buca

Kibris Caddesi, 14 Yenigün, Buca, İzmir

puan &#;31 reyting

Saltanat Kebap & Döner, Yaylacık

Gazi Osman Paşa Caddesi, Gaziler, Buca, İzmir

puan &#;22 reyting

Hüseyin Ak, Buca

Menderes Caddesi, 78 Vali Rahmi Bey, Buca, İzmir

5 puan &#;37 reyting

Ünlü Döner, Adatepe

8/4 Sokak, Adatepe, Buca, İzmir

puan &#;19 reyting

Döners, Dumlupınar

Uğur Mumcu Caddesi, 54/A Vali Rahmi Bey, Buca, İzmir

puan &#;17 reyting

Chicky Dany Döner, Dumlupınar

Uğur Mumcu Caddesi, 38 Dumlupınar, Buca, İzmir

puan &#;20 reyting

Özten Hayat Antakya Dönercisi, Dumlupınar

Uğur Mumcu Caddesi, 21/A Dumlupınar, Buca, İzmir

puan &#;15 reyting

Ton Ton Döner, Buca Merkez

Sokak, 1/B Kozağaç, Buca, İzmir

puan &#;43 reyting

Dönerci Sami Babanın Yeri, Kozağaç

Özmen Caddesi, Vali Rahmi Bey, Buca, İzmir

puan &#;20 reyting

Doğanay Döner, Yenigün

/7. Sokak, 1/A Yenigün, Buca, İzmir

puan &#;13 reyting

Titiz Döner, Kozağaç

Sokak, 12 Kozağaç, Buca, İzmir

puan &#;16 reyting

Anatolia Döner35 Mumbar Dolması, Kozağaç

Sokak, 25 Vali Rahmi Bey, Buca, İzmir

puan &#;26 reyting

Sultan Döner, Buca

/2 Sokak, 53 Kozağaç, Buca, İzmir

0 puan &#;10 reyting