Turk Telekom Cok Avantajli Teklifler 2019

Finans Politik & Ekonomik Yorumlar () Eylül TÜRK TELEKOM ÖZELLE T RMES N N ST HDAM, YATIRIM VE H ZMETLERE ER M AÇISINDAN SONUÇLARI 1 Gönderim tarihi Kabul tarihi Öz ma Türk Telekom özelle me hizmetle- rine eri özelle tirel bir perspektifle inceleniyor. ’teki özelle tirme ihalesiyle Türk Telekom’un ço i ve hizmetlere eri Anahtar Kelimeler: özelle L96, L33, O CONSEQUENCES OF TÜRK TELEKOM PRIVATIZATION IN TERMS OF EMPLOYMENT, INVESTMENT AND UNIVERSAL ACCESS Abstract This study evaluates consequences of Türk Telekom privatization in terms of employment, invest- ment, and access to telecommunications services. Turkish privatization policy, which provided the basis of negative consequences is analyzed critically. The study investigates the causes of withdrawal of Saudi Oger from Turkey, which took over majority share of Türk Telekom in and forced to hand them over to the domestic banks in The study concludes that, privatization of Türk Tele- kom gave outcomes of loss in employment, did not fulfill promise of increasing investment and failed to improve popular access to the telecommunications services. Keywords: privatization, Türk Telekom, telecommunications policy JEL Classification: L96, L33, O16 1 YTÜ BF ktisat Bölümü, Ar. Gör. Dr. [email protected], ORCID ID: Türk Telekom Özelleútirmesinin østihdam, Yatrm ve Hizmetlere Eriúim Açsndan Sonuçlar 1. Giriú On yl aúan iniúli çkúl bir hazrlk sürecinden sonra, ’te Türk Telekom’un ço- ÷unluk hissesi özelleútirildi. Özelleútirme politikasnn savunucular gözünde bu özelleú- tirme, kamu iúletmecili÷inin inatç direniúi karúsnda kazanlmú ama çok geç kalmú bir zafer niteli÷indeydi. ’de, Türk Telekom’un ço÷unluk hissesini elinde tutan Saudi Oger bir grup yerli özel bankaya borcunu ödeyemedi ve elindeki hisseleri bu bankalara devret- mek zorunda kald. Bunun anlam, akademik ve siyasi çevrelerin büyük ümitler ba÷lad÷ özelleútirme politikasnn baúarsz olmas, devletin Türk Telekom’un yönetimini fiilen ye- niden devralmasyd. Bu geliúme, Türk Telekom özelleútirmesinin ve öncesindeki kuluçka döneminin eleútirel ekonomi-politik perspektifinden bir muhasebesinin yaplmasn güncel ve yakc bir gereksinim haline getirdi. øúte bu amaçla yola çkan makale, Türk Telekom özelleútirmesinin sonuçlarn istihdam, yatrm ve ilgili hizmetlerin yaygnl÷ üzerindeki etkilerinden yola çkarak de÷erlendiriyor. Özelleútirmeler resmi olarak kaydedilirken, özelleútirme ihalesi sonucunda devlete ya- plan ödemeler üzerinden ölçüle geldi. Bir ihaleyi büyük bir özelleútirme yapan, Özelleú- tirme ødaresi Baúkanl÷’nn (ÖøB) gözünde o ihaleden elde edilen gelirdir. Özelleútirmeyi elde edilen gelir düzeyi üzerinden ele alan yaklaúm genel olarak özelleútirme, özel olarak telekomünikasyon özelleútirmesi üzerine üretilen akademik çalúmalarda da gözlemlenir (Öniú, ; Angn ve Bedirhano÷lu, ; Zaifer, ). Ne var ki bir özelleútirmeyi top- lumsal ve insani açdan önemli yapan, kaç kiúinin hayatna temas etti÷idir (Telekomcular Derne÷i, a, b). Özellikle özelleútirilen kurumun çalúanlarnn ve ailelerinin nasl etkilendikleri özelleútirmenin gerçek boyutunun ve niteli÷inin anlaúlmas açsndan kritik önem taúr. Türk Telekom’un özelleútirme kapsamna alnmasndan itibaren kurumun iú- gücü kayna÷ erozyona u÷rad ve özelleútirmenin ardndan bu erozyon ykm boyutlarna ulaút. Çalúma mevcut istihdam verileri üzerinden bu de÷iúimin boyutlarn ele alyor. Özelleútirmelerin resmi kaydnn yaratt÷ gelir akú üzerinden yaplmas bir di÷er önemli boyutu daha arka planda brakr. Çalúanlar için iú ve hak kayb anlamna gelen özelleútirme politikalarn meúru klan nedir? Politikaclar devletin satútan elde edece÷i gelir üzerinden bu konuya e÷ildi (Bila, ). Akademik çalúmalar gözündeyse özelleútir- menin baúlangçtaki vaadi yatrmlarn artmasyd. ’lerde ve ’larda Türkiye’nin de içinde bulundu÷u orta gelir düzeyindeki çevre ülkelere, telekomünikasyon úebekelerinin geliúimini finanse edebilmeleri için eldeki varlklarn sermaye gruplarna devrederek özel finansman ve özel giriúimin önünü açmalar ö÷ütleniyordu (Ylmaz, , ; Ardyok, ). Peki özelleútirme baúlangçtaki vaadini yerine getirebildi mi? Bu soruya yant vere- bilmek için bu çalúmada özelleútirme öncesi ve özelleútirme sonras dönemin yatrm mik-  Finans Politik & Ekonomik Yorumlar () Eylül tarlar karúlaútrlyor. Böylece özelleútirmenin yatrmlar artrma vaadinin akademik ola- rak ihmal edilmiú olan fikri takibi gerçekleútiriliyor. Bu karúlaútrma yapld÷nda Türk Telekom’un özelleútirme sonras yatrm performansnn, öncesindeki kamu yatrmlar dö- neminin önüne geçemedi÷i aç÷a çkyor. Sektörün tümüne bakld÷nda da manzara de- ÷iúmiyor. Özelleútirilen kurumlarn üretti÷i hizmetlere yurttaúlarn eriúim koúullarnn nasl geliú- ti÷inin incelenmesi özelleútirmelerin sosyal perspektiften de÷erlendirilmesinde önem taú- yan bir di÷er yön. Özelleútirme döneminin yatrm performansnn do÷rudan bir sonucu olan telekomünikasyon hizmetlerinin yaygnlaúma düzeyi Türk Telekom özelleútirmesinin sonuçlar içerisinde bu çalúmada ele alnyor. Özellikle Türk Telekom ve iútiraklerinin baskn pazar payna sahip oldu÷u sabit telefon úebekesi ve bu úebeke üzerinden sa÷lanan internet/veri aktarm hizmetlerinin yaygnlk düzeyleri ele alnyor. Bu de÷erlendirme so- nucunda ortaya çkyor ki, Türk Telekom özelleútirmesinden sonra sabit telefon úebekesinin ihmal edilmesi Türkiye’de sabit telefon kullanmn geriletti ve internet kullanmn mobil telefon úebekesine ba÷l hale getirdi. Öte yandan, makalenin beúinci bölümünde yer alan ùekil ’de de gözlemlenebilece÷i üzere, özel sektör mobil telefon úebekesi üzerinden in- ternet hizmetlerinin sunulmasna izin verilmesini takiben internet hizmetlerinin hzla yay- gnlaút÷ görülüyor. Ancak bu yaygnlaúmann ardnda yatan Türk Telekom özelleútirmesi- nin baúars de÷il ’ten itibaren aktif durumda olan mobil telefon hizmetlerinin yaygn- l÷dr. Metnin organizasyonu úu úekildedir. Makalenin birinci bölümü olan giriú bölümünü ta- kip eden ikinci bölümde, genel olarak dünyada telekomünikasyon sektörünün yeniden ya- plandrlmas ve sektörün düzenlenmesine dönük yapsal dönüúüm, özel olaraksa Tür- kiye’de ilgili sektöre dönük düzenleyici çerçevenin evrimi ve Türk Telekom özelleútirmesi- nin tarihsel arka plan özetleniyor. Üçüncü bölümde, özelleútirmenin Türk Telekom’un ya- ratt÷ istihdam hacmi üzerindeki etkisi de÷erlendiriliyor. Dördüncü bölümde yatrmlar, beúinci bölümde hizmetlerin yaygnl÷ ele alnyor. Altnc ve son bölüm olan sonuç bölü- mündeyse makalenin bulgular de÷erlendiriliyor ve özelleútirmeye alternatif bir politika çizgisi öneriliyor. 2. Tarihsel Arka Plan: Kamu øúletmecili÷inden Özelleútirme Politikalarna Türkiye’de telefon hizmetleri ’te baúlayan özelleútirme giriúimleri öncesinde Posta, Telgraf ve Telefon Teúkilat Genel Müdürlü÷ü (PTT) tarafndan sa÷lanyordu. Bir Kamu øktisadi Teúebbüsü (KøT) olan PTT, posta ve telefon operasyonlarn bir arada bünyesinde barndryordu. PTT örgütlenmesi Türkiye’ye özgü de÷ildi. Bir dizi Avrupa ülkesi de posta Türk Telekom Özelleútirmesinin østihdam, Yatrm ve Hizmetlere Eriúim Açsndan Sonuçlar ve telefon hizmetlerini bir arada sunan ve kamu mülkiyeti altnda bulundurulan ulusal PTT sistemlerine sahipti. Türkiye’de ayn model, bu Avrupa ülkelerini takiben, birçok çevre ülkeden daha erken bir dönemde, ’larn ikinci yarsnda østanbul ve øzmir’deki özel telefon operatörlerinin devletleútirilmesi ve telefon altyapsnn ulusal ölçe÷e taúnmasyla benimsenmiú oldu.2 Her ne kadar telefon úebekesi PTT eliyle erken bir dönemde co÷rafi açdan ulusal öl- çe÷e taúndysa da Türkiye’de telekomünikasyon hizmetlerinin yaygnlaúmas ’lere gelene dek çok snrl kald (ùekil ). Önceki dönemlerde benimsenen kalknma stratejile- rinde di÷er sektörler ön plana çkt. Örne÷in ’larda ve ’larda kalknma hamlesinin oda÷nda imalat tesisleri ve bu tesislerin gereksinim duydu÷u ulaúm yatrmlar, özellikle demiryollar yer alyordu.3 ’lerde tarm sektörü ve bu sektörün ekonomik potansiyelini aç÷a çkaracak tipte altyap yatrmlar, özellikle karayollar, limanlar ve baraj-sulama projeleri ön plana çkt (Pamuk, ; Özcan, 52). øthal økameci Sanayi- leúme dönemindeyse yine imalat odakl bir kalknma stratejisi benimsenmiú, enerji ve ula- úm yatrmlar ön plana çkmút. Tüm bu dönemler boyunca, finansman ktl÷nn da etki- siyle, pahal ekipman girdileri olan telekomünikasyon sektörü geri planda kald ve yeterince kamu yatrm çekemedi. ’lerdeyse önceki dönemde tarm, madencilik ve özellikle imalat alanna yönlendirilen kamu yatrmlar bu alanlardan çekildi ve altyap sektörlerine, özellikle telekomünikasyon sektörüne yönlendirildi.4 Türkiye’de ’li yllarda gerçekleúen kamu yatrmlarna geçmeden önce, telekomü- nikasyon sektörünün uluslararas planda yaúad÷ dönüúümü ksaca özetlemekte yarar var. Dünya ekonomisinin ’lerden itibaren finans sektörünün merkezde yer ald÷ bir yapya geçmesi (Harvey, ) sonucunda altyap sektörleri içerisinde telekomünikasyon sektörü ek bir önem kazand. Bunun baúlca sebebi, finans sektörünün telekomünikasyon hizmetlerine olan talebindeki artút. Finans sektörünün yasal olarak önünün açlmas, fi- nansal iúlemler hacminin dev oranlarda büyümesi, baúta telefon ve veri aktarm olmak üzere telekomünikasyon hizmetlerine dönük talebi geniúletti. Telefon hizmetlerine olan talebin geniúlemesinin yan sra, veri aktarm gibi geliúmiú telekomünikasyon hizmetlerine olan talep de artt, baúka bir deyiúle çeúitlendi (Barney, ). Finans sektörünün 2 østanbul’daki yerel ölçekli özel operatör ’te, øzmir’dekiyse ’de kamulaútrld (PTT, ). Birer yabanc sermaye yatrm olan bu yerel operatörlere iliúkin ayrntlar için baknz: Üçer (a: ). 3 Erken Cumhuriyet döneminde demiryolu politikalarnn geliúimi için baknz: Tekeli ve ølkin ( ), Pamuk ( ) 4 Kamu yatrmlarnn hangi sektörlere yöneldi÷ini ’ten itibaren Devlet Planlama Teúkilat’nn (DPT) yllk yatrm raporlar üzerinden izlemek mümkündür (DPT, ).  Finans Politik & Ekonomik Yorumlar () Eylül öncelik kazand÷ yüksek gelirli merkez ülkelerde iú çevrelerinin telekomünikasyon hiz- metlerine dönük talebinin artmas ve çeúitlenmesi, geleneksel PTT yapsn zorlamaya baú- lad. Eskiden hâkim olan geleneksel PTT yapsnn temelinde, küçük yerleúimlere ve tenha bölgelere metropoller ve iú çevreleri üzerinde avantaj sa÷layan bir çapraz sübvansiyon sis- temi bulunuyordu. Bu sistemde telekomünikasyon hizmetlerinin fiyat belirlenirken mali- yetler de÷il evrensel eriúim ilkesi öncelik görüyordu. Bu sübvansiyonun bir arac ulusal ölçekte belirlenen tek tarifeydi. Telefon hizmetlerinin kullanm tüm yurtta eúit fiyatla ger- çekleúiyordu. Bu tek tarife politikas, maliyetlerin daha düúük oldu÷u metropoller aleyhi- neydi. Bir di÷er araç, úehirleraras ve uluslararas aramalarn yerel aramalardan maliyet far- knn çok ötesinde pahal olmasyd. Bu tip uzun mesafeli aramalar daha çok iú çevreleri kulland÷ için bu fiyat politikas da sradan yurttaúlar için avantaj teúkil ediyordu. øú çev- relerinin kulland÷ hizmetler üzerinden elde edilen kârlar, uzak ve düúük talepli bölgelere telefon götürülmesini sa÷layacak yatrmlar finanse ediyordu. Merkez ülkelerde PTT yaps ayn zamanda Keynesyen tam istihdam politikalaryla eklemli bir biçimde büyük iúgücü hacmine güvenceli iú sa÷lyordu. PTT yaps ülkelerin elektronik imalat sektörleriyle de ileri-geri ba÷lant içerisindeydi. PTT’nin yüklü ve istikrarl ekipman almlar elektronik imalatnn kalknmasna el veriyordu. Birçok ülkenin elektronik imalat gelene÷inin temeli kamu yönlendirmeli telekomünikasyon sipariúleriyle atlmútr (Noam, ). ABD’de Britanya, Fransa ve Almanya’dan farkl olarak, ülke çapndaki telekomünikas- yon tekeli devlet mülkiyeti altnda de÷ildi ve posta hizmetlerini içermiyordu. Bununla be- raber ABD’deki tekel devlet tarafndan sk skya düzenlenmiú bir özel operatördü. ABD’deki ve di÷er ülkelerdeki özel olarak kalabilmiú olan operatörler, kamu mülkiyeti altndaki PTT’lerle ayn fiyat politikasn izlemiúlerdir (Brock, ). Düúük ve orta gelirli çevre ülkelerde de benzer çapraz sübvansiyon uygulamalar bulunmakla beraber, PTT sistemlerinin istihdam ve imalat politikalaryla ba÷lar yüksek gelirli ülkelerde oldu÷u kadar güçlü de÷ildi. Yine çevre ülkelerde telefon úebekesi maliyetlerin tarifeleri aút÷ ücra bölgelere genellikle eriúebilmiú de÷ildi. Yukarda ifade edildi÷i gibi, finans sektörünün hâkim duruma geçti÷i yüksek gelirli ül- kelerde, özellikle ABD, Britanya ve Japonya’da ’lerde geleneksel sistemler iú çevrele- rine daha ucuz ve daha çeúitli hizmetler sa÷layacak úekilde yeniden yaplandrlmaya baú- lad. Bu yeniden yaplandrma ABD’de ulusal tekelin birbiriyle rekabet halinde olan yerel operatörlere bölünmesi úeklinde oldu. øngiltere ve Japonya’daysa halka arz yöntemiyle özelleútirme yoluyla gerçekleúti. Küresel ekonominin bu kilit ülkelerinde telekomünikasyon sektörünün ticarileútirilmesi ve özelleútirilmesi di÷er yüksek gelirli ülkeleri de harekete Türk Telekom Özelleútirmesinin østihdam, Yatrm ve Hizmetlere Eriúim Açsndan Sonuçlar geçirdi. Fransa ve Almanya gibi ülkeler açsndan baúlca motivasyon kullanclar daha ucuz uluslararas ödemeler ve di÷er esnek hizmetler sunan yabanc operatörlere kaptrmama ve kendi ulusal operatörlerini tahkim ederek uluslararas rekabette pozisyon kazanmalarn sa÷lamakt. Yüksek gelirli ülkelerde telekomünikasyon sektörünün özelleútirilmesi ve reka- bete açlmas ’larda büyük oranda tamamland (Thatcher, ). Baúlangçta telekomünikasyon sektörünün özelleútirmeye ve rekabete açlmasna, eski düzenlemelerin la÷vedilmesi anlamnda deregülasyon (deregulation) ad verildi. Ancak zamanla özelleútirme döneminin yaplandrlmasna dönük admlar regülasyon adyla anl- maya baúlad. Bu kavramsal dönüúümünün ardnda yatan, özelleútirme politikasyla sek- törlerden hizmet üreticisi olarak çekilen devletin, oluúan piyasalarda özel iúletmecili÷in etkin iúlemesi için düzenleyici ve denetleyici olarak varl÷n sürdürmesiydi (Majone, 91; Vaggeland, ). ABD’de hep var olan, AB ülkelerindeyse özelleútirmelerden önce devlet bünyesinde oluúturulan ba÷msz düzenleyici kurullar özelleútirme sürecinin geleneksel siyaset mekanizmasndan azade biçimde ve rekabetçi kurallar çerçevesinde yü- rütülmesinde önemli rol oynad (Gilardi, ). Yatrm merdiveni (ladder of investment) olarak da adlandrlan rekabetçi yaklaúm merkez ekonomilerde özelleútirme sonras dönemde devletin düzenleyici rolüne rengini verdi. Bu yaklaúma göre geleneksel tekelci yapdan rekabete geçiú ksa vadede hizmetlerde ucuzlama ve kalite artú getirecekti. Bu merdivenin birinci admyd. Rekabetçi hizmet sunumu konusunda yasal engellerin kal- drlmas ve alternatif iúletmecilere eski tekellerin tesislerini kullanma imkân verilmesiyle uzun vadede altyap yatrmlarnn geniúlemesi yönünde bir rekabetin baúlamas umulu- yordu (Vogelsang, ). Rekabetin etkinli÷i ve yatrmlar arttrma konusunda etkin bir yol oldu÷u zamanla sorgulanmaya baúlad. Örne÷in Crandall ( 8) ABD örne- ÷inde rekabetçi politikalarn telekomünikasyon sektöründe yatrmlar arttrma yönünde etki etmedi÷ini ve düzenleyici çerçevenin rekabet yerine konsolidasyonu hedeflemesi gerekti- ÷ini iddia eder. Parcu ve Silvestri ( ) rekabetçi çerçeveye dönük benzer eleútirileri daha düúük bir tonda AB ba÷lamnda dile getirir. ’lerde ABD ve Avrupa’da telekomü- nikasyon devlerinin bir dizi satn alma ve birleúmeyle monopolistik olmasa da oligopolistik bir yap oluúturmas, bu devlerin birer telekomünikasyon-medya-internet karteline dönüú- mesi bir vaka olarak ortada duruyor (Castells, ; Price Waterhouse Coopers, ). ’larda merkez ülkelerde telekomünikasyon hizmetlerine olan talepte yaúanan pat- lama ve özelleútirme, satn alma, birleúme hamleleri, uluslararas sermaye piyasalarnda iúlem gören telekomünikasyon ve ilgili úirketlerin hisse senetlerinin büyük oranlarda de÷er kazanmasn tetikledi. Teknolojik geliúmelere ve küresel ekonominin gidiúatna iliúkin iyimser beklentilerin de etkisiyle finansal piyasalarda bir çeúit teknoloji-telekomünikasyon  Finans Politik & Ekonomik Yorumlar () Eylül balonu oluútu. Bu balonun bir yönü yükselen hisse senedi de÷erleriyse bir yönü de uluslara- ras banka ve benzeri finansal úirketlerin özel sektör telekomünikasyon yatrmlarn finanse etme konusunda giriúkenli÷iydi. Bu dönemde tüm dünyada kapsaml satn almalar ve fizik- sel yatrmlar özel finansman bulabiliyordu (Crandall, ). Finansman koúullarndaki bu olumlu gidiúat, hükümetlerin kamu bütçe açklarn ka- patma arayú, Dünya Bankas ve IMF’nin ö÷üt ve zorlamalar bir araya gelince düúük ve orta gelirli ülkelerde telekomünikasyon özelleútirmeleri dalgas baúlad. ’lerden itiba- ren çevre ekonomiler açsndan ksa ve uzun vadeli sermaye hareketlerini çekmek ekono- mik büyüme hedeflerinin baúarlmasnda büyük bir önem taúmaya baúlad. Daha önceleri kalknma sanayileúmeyle özdeú bir biçimde alglanrken, çevre ekonomilerde yavaú yavaú hizmetler sektörü de önemli bir ekonomik canlandrc olarak alglanmaya baúlad. Ulusla- raras finans hareketleri ve içeride büyüyen hizmetler sektörü çevre ekonomilerde teleko- münikasyon hizmetlerine olan talebi arttryordu. Bununla beraber borç krizi içinde bunalan çevre devletler bu talepleri yantlayabilecek úekilde yatrmlar arttrmak için gerekli olan fonlara sahip de÷ildi (Kingstone, 25; Stehman, ; Horwitz, ). Çevre devletlerin bu finansal skúmúl÷, merkezdeki özelleútirmeler sonucu ortaya çkan uluslararas telekomünikasyon devlerinin ve uluslararas finans aktörlerinin yatrm alan arayúyla birleúince, çevredeki telekomünikasyon özelleútirmelerinin temel formu olan stratejik yabanc orta÷a blok satúlar ortaya çkt. Stratejik yabanc ortak olarak adlandrlan uluslararas telekomünikasyon devlerinin yüklü miktarda yatrm yapacak úekilde gelmesi için bu devlere ulusal telefon operatörü üzerinde kontrol sa÷layacak bir hisse ço÷unlu÷unun blok satú yöntemiyle devredilmesi bu formun içeri÷iydi (Mattos ve Coutinho, ). Levi-Faur’un da vurgulad÷ üzere Latin Amerika ülkeleri gibi ülkeler (çevre ekonomiler) AB ülkelerinin aksine (merkez ekonomiler), özelleútirme politikalarnda ksa vadeli gelir yaratma perspektifini ön plana çkaryor böylece uzun vadeli rekabet hedeflerinden feragat ediyordu (Levi-Faur, ). Buna ba÷l olarak bu ülkelerde düzenleme konusunda kaydedilen ilerlemenin asl yönü özelleútirmelerin hayata geçirilmesi oldu ve merkez eko- nomilerdeki rekabet önceli÷i geri planda kald. Jordana ve Levi-Faur’un ( ) vur- gulad÷ gibi Latin Amerika ülkelerinde (çevre ekonomilerde) özelleútirme süreçlerinin öncesinde AB ülkelerinde ve ABD’de oldu÷u gibi güçlü sektörel düzenleyiciler yoktu ve süreç a÷rlkl olarak yürütme organlar ve politik liderlerin takdiriyle, yer yer baúkanlk kararnameleriyle ilerledi. Bu düzenleyici kurullar zamanla çevre devletlerin bünyesine ya- yldktan (diffusion) sonra da yürütme organndan tam anlamyla ba÷msz hareket edemedi. Çevre ekonomilere dönük bu tespitlerin büyük oranda Türkiye için de geçerli oldu÷unu aúa÷da bu bölümde gösterece÷im. Türkiye’nin yüzü dúa dönük ve özel sektöre öncelik tanyan bir kalknma stratejisini Türk Telekom Özelleútirmesinin østihdam, Yatrm ve Hizmetlere Eriúim Açsndan Sonuçlar benimsedi÷i sonras dönemde telekomünikasyon sektörünün yeniden yaplandrlma- snn iki aúamas olmuútur. Birinci aúama dünyada finans sektörünün ve buna ba÷l olarak haberleúme teknolojilerinin kazand÷ önemle ba÷lantl olarak, kamu planlamas ve kamu finansman araçlaryla PTT eliyle yaplan kapsaml yatrmlardr. Nasl ki önceki dönem- lerde kalknmann oda÷na konan sektörün gereksinim duydu÷u altyap yatrmlar ön plana çktysa, sonras dönemde finansn ve di÷er hizmet sektörlerinin sahip oldu÷u merkezi role ba÷l olarak bu iú çevrelerinin talep etti÷i telefon hizmetlerinin iyileútirilmesine öncelik verilmiú, kamu telekomünikasyon yatrmlar tarihi zirvesini görmüútür (Geray, 13; ùekil ). Telekomünikasyon altyapsnn iyileútirilmesi, yerel ticaret potansiyellerinin hareketlenmesi, uluslararas ve ulusal çaptaki sermaye hareketlerinin hzlca gerçekleúebil- mesi, uluslararas iú ba÷lantlar kurulabilmesi için de kilit önemdeydi. Di÷er pek çok sek- törde devlet aktivitesini snrlandran ve özel sektörün önünü açmay tercih eden asker des- tekli Özal yönetimi, telekomünikasyon alanndaysa kamu iúletmecili÷ini ve planlamasn geliútirerek sürdürmüú, telekomünikasyon atlm olarak adlandrlan yatrm seferberli÷ini DPT-PTT bürokrasilerini kullanarak gerçekleútirmiútir. Türkiye’de telekomünikasyon sisteminin yeniden yaplandrlmasnn ikinci aúamasysa ’ten itibaren telekomünikasyon sektörünün özelleútirme kapsamna alnmasyla baúlar. ’te PTT’nin telefon operasyonu Türk Telekom adyla PTT’den koparld ve özelleú- tirme kapsamna alnd. Hükümetleri özelleútirme politikasna yönlendiren en önemli fak- törlerden biri, kamu bütçesi için gelir yaratma arayú oldu.5 Yukarda açkland÷ gibi, ’larda dünya çapnda telekomünikasyon sektörüne dönük bir finansal ilgi canlanmas yaúanyordu ve astronomik miktarlarla özelleútirmeler gerçekleúebiliyordu. Türkiye de bundan payn almalyd.6 ’ten itibaren telekomünikasyon sektörüne dönük kamu yat- rmlar kesintiye u÷rad ve Türk Telekom’un kârlar büyük oranda hazineye aktarlmaya baúlad.7 Elde edilecek özelleútirme gelirinin yan sra, devlet bu alandaki kamu yatrmla- rn finanse etme sorumlulu÷undan da geri çekilmiú olacakt. Ana akmda yer alan özelleú- tirme yanls akademik çalúmalara (Kesici, ; Ylmaz, ; Ardyok, ) ve bu çalúmalarn yaklaúmyla uyumlu olan Türk özelleútirme politikasna 5 ’larda bütçe aç÷ ve finansman hakknda baknz: Yeldan ( ). 6 Konuya yaklaúm tarzn anlamak için eski baúbakanlardan Tansu Çiller’in verdi÷i úu demeci incelemek yararl olacaktr: “(…) Keúke, ’te, ’te, PTT’nin T’si olarak satabilseydik. Sattrmadlar. Türkiye bir altn frsat kaçrd. O zaman 40 milyar dolar ediyordu. Türkiye’nin iç borcu ise milyar dolarlar civarndayd. Yüzde 50’sini satt÷mzda, iç borcu bitiyorduk. Yarsnn bedeli bile borç sorununu hallediyordu” (Bila, ). 7 Yatrmlarn seyri için baknz: ùekil  Finans Politik & Ekonomik Yorumlar () Eylül göre (Aybar, Güney, Süel, ), telekomünikasyon sektörünün gereksinim duydu÷u kapsaml yatrmlar ancak ve ancak özel sektör eliyle gerçekleútirilebilirdi. Kamu bütçe- sinde anti-enflasyonist bir disiplin sa÷lama arayúnn hâkim oldu÷u bir dönemde devletin pahal telekomünikasyon altyaps yatrmlarn bizzat gerçekleútirmek yerine sektörü hzla elveriúli uluslararas finansman koúullarndan yararlanabilecek özel aktörlere brakmas gerekiyordu. Ne var ki Türk Telekom özelleútirmesi konusunda ve ’deki iki tek- lif gelmeyen özelleútirme ihaleleri dúnda somut bir ilerleme kaydedilemedi, ta ki ’teki özelleútirmeye kadar.8 Öte yandan özel sektörün telekomünikasyon alanna dâhil edilmesi mobil telefon piyasas üzerinden ’te baúlatld.9 ølk özelleútirme ihalesinin yaplmasnn ’e kadar gecikmesinin ardnda Anayasa Mahkemesi’nin konuya dönük müdahalesinin yer ald÷ genel olarak vurgulanan bir nokta- dr. Bu çalúmada Anayasa Mahkemesi’yle ’larn koalisyon hükümetleri arasnda ya- úanan yasal gelgite fazla yer ayrlmyor. Bununla beraber úu noktann özel olarak belirtil- mesi gerekiyor ki, Anayasa Mahkemesi’nin müdahalesi basit bir özelleútirme karútl÷ de- ÷ildi. Daha çok, Çiller’in liderlik etti÷i koalisyon hükümetinin yasama organn by-pass edip özelleútirmeyi KHK yoluyla gerçekleútirme oldubittisine karú bir itiraz niteli÷indeydi. Koalisyon hükümetlerinin derli toplu bir özelleútirme yasas ve kurumsal çerçeve oluútur- masn yönlendiren süreç Anayasa Mahkemesi’nin müdahalesi sayesinde baúlamút Türkiye’de özel mobil telefon operatörleri ’te hizmete girdi÷inde henüz yasal çer- çeve kamu dú aktörlerin bu hizmetleri vermesine elvermiyordu. Çözüm bir çeúit kamu- özel sektör ortaklk modeli olan gelir paylaúm anlaúmalaryla bulundu. Türk Telekom’un KHK ile özelleútirilmesi bloke edilirken özel mobil telefon úebekelerinin kurulmasn öngö- ren maddeler iptal edilmedi. Bunun sebebi kamuoyunun ve yargçlarn ilgisinin sabit tele- fon úebekesi üzerinde olmas ve mobil telefon úebekelerinin müstakbel öneminin o dönem henüz anlaúlmamú olmasyd Gelir paylaúm anlaúmalarnda hizmetleri üreten yasal 8 Türk Telekom özelleútirmesine iliúkin ayrntl bilgi için baknz: Atiyas ve Do÷an (). 9 Türkiye’de mobil telefon piyasasnn kurulmasyla ilgili bilgiler için baknz: Atiyas ve Do÷an (). Ayrca baknz Üçer (b: ). 10 Anayasa Mahkemesi’nin gerekçeli karar metinleri bu konuyu ayrntl bir biçimde aydnlatr. Baknz: Anayasa Mahkemesi'nin E/33 ve K/ ve K/ sayl kararlar, ; Anayasa Mahkemesi'nin E/49, K/ sayl karar, ve bu konuda takip eden kararlar. 11 Mobil telefon alannn önce, sabit telefon alannn sonra özel rekabete açlmas birçok ülkede rastlanan ortak bir kalpt. Bunun arkasnda yatan etkenler, kamu iúletmesi konumunda olan sabit telefon operatörlerinde yerleúik olan sendikal çalúanlarn direnci, ulusal savunma önceliklerini gözeten milliyetçi kesimlerin muhalefeti, yerli ekipman sa÷layclarn pazar kayb endiúesiydi. Öte yandan mobil telefon piyasas sfrdan kurulan niú bir piyasa konumundayd ve ’lerde, hatta ’larda kamuoyu mobil telefonlarn günümüzde taúyaca÷ önemin tam olarak farknda de÷ildi. Baúka bir çalúmada farkl ülkelerde mobil telefon özelleútirmesiyle sabit telefon özelleútirmesi arasndaki zaman farkn gösteriyorum: Üçer (b: ). Türk Telekom Özelleútirmesinin østihdam, Yatrm ve Hizmetlere Eriúim Açsndan Sonuçlar olarak Türk Telekom yani kamu iúletmesi olarak görülüyordu. Özel mobil telefon operatörleri gelirlerinin ço÷unu kamuya brakmak zorundayd ve yürütme organnn keyfi müdahalelerine açk durumdayd. Bu yasal çerçeve içerisinde mobil telefon operatörlerinin gerekli büyüme admlarn atabilmeleri ve uluslararas sermaye piyasalarndan kredi bulabilmeleri çok güçtü. ’da yasalaúan ve ’de Anayasa Mahkemesi tarafndan onaylanan sayl yasayla mobil telefon operatörlerine yasal iúletme lisans vermek mümkün hale geldi. ’de bu lisanslar mevcut operatörlere verildi. Bu aúamada henüz sektörel düzenleyici kurul mevcut de÷ildi ve lisans anlaúmalar Ulaútrma Bakanl÷ tarafndan verildi. Ayn durum senesinde verilen iki ilave mobil telefon operatörü lisans için de geçerliydi. Yaplan bu sralama (sequencing) hatas, ileride ùubat krizini müteakip kurulacak olan sektörel düzenleyicinin yasal çerçevesiyle lisans anlaúmalar arasnda uyumsuzluklar olmasna ve düzenleyici kurulun operatörleri tesis pay- laúm gibi rekabeti kolaylaútracak admlara zorlayamamasna sebep olacakt Bu yetki krizinin Türk Telekom özelleútirmesi üzerindeki etkilerini aúa÷da daha ayrntl bir biçimde açklyorum. Aslnda ’lerde ve ’larda, henüz özelleútirme konusunda ilk admlar atlmamú- ken Türkiye’de telekomünikasyon yeniden yaplandrmas ve özelleútirilmesi, di÷er çevre ülkelerde de oldu÷u gibi, rekabetçi bir çerçeve kurulmas amacyla çok iliúkilendirilmi- yordu. Öne çkarlan amaç, úebekenin geniúletilmesi ve teknolojik açdan güncellenmesi için yatrmlarn arttrlmasyd. Bayraktar ve Abut erken bir tarihte ( ) tele- komünikasyon sektörüne dönük kamu yatrmlarnn en az iki katna çkmas gere÷ini vur- guluyordu. II. øzmir øktisat Kongresi’ne telekomünikasyon sektörüyle ilgili bir yatrm pro- jeksiyonu sunan ølhan Kesici de ( ) çekingen bir biçimde kamu bütçesi ve kamu iúletmecili÷i kstlar içinde gerekli olan admlarn atlmasnn güç oldu÷unu ifade etmiúti. ’lerde dúa dönük bir ekonomik modele geçilmesi telekomünikasyon úebekesinin gün- cellenmesini daha da gerekli klyordu (Geray, ). Henüz özelleútirme yeterince güçlü bir seçenek olarak ortaya çkmad÷ için yukarda da belirtti÷im gibi bu atlm kamu eliyle yapld. ’larda özelleútirme baskn bir politika haline geldi÷inde de yazarlar 12 Türkiye’de telekomünikasyon sektörünün yeniden yaplandrlmasnda özelleútirme (kamu iúletmecili÷inin sektörden çekilmesi), serbestleútirme (sektörün rekabete açlmas, kamu tekelinin kaldrlmas) ve düzenleme (sektörel düzenleyici kurulun ve yasal mevzuatn oluúturulmas) admlarnn sralamas özelleútirme ve rekabetçi çerçeveyi savunan yazarlarn eleútirdi÷i bir nokta oldu. Özellikle baknz: Ba÷dadio÷lu ve Çetinkaya (). Mobil telefon alannda atlan admlarda yaplan sralama hatasnn yol açt÷ sonuçlar, özellikle sektörel düzenleyicinin tesis paylaúmn sa÷layamamasn rekabeti ve özelleútirmeyi bir arada savunan bir perspektiften okumak için baknz: Atiyas ve Do÷an ( ).  Finans Politik & Ekonomik Yorumlar () Eylül özelleútirme meselesini bir rekabet meselesi olarak de÷il, yatrmlar arttrmann en iyi yolu olarak de÷erlendirdi. Örne÷in Kamil Ylmaz ( ; ) farkl ülkelerde özelleútirme sonras yatrmlarn artt÷n, Türkiye’nin sabit telefon alannda ’e kadar iyi bir yatrm temposu tutturdu÷unu ancak ’ten sonraki yatrm kesintilerinin sektöre zarar verdi÷ini ifade ediyordu. Ylmaz Avrupa modelinde bir halka arzla özelleútirme ya- plmasn ve anlaúmaya yatrmlarn düzeyini yüksek tutmaya dönük maddeler (roll-out investment clause) konmasn savunuyordu. ùahin Ardyok ise ( ) tercihen Av- rupal bir çok uluslu operatör olmas gerekti÷ini vurgulad÷ bir stratejik yabanc orta÷a blok satú yoluyla sabit telefon úebekesinin devredilmesinin yatrmlar arttraca÷n savu- nuyordu. Özelleútirme ødaresi Baúkanl÷ liderli÷inde oluúturulan ve bürokrasi, bakanlklar ve Türk Telekom’dan temsilciler bulunan De÷er Tespit Komisyonu da ’de hazrlad÷ raporda yatrmlar arttrmak için stratejik yabanc orta÷a blok satú yöntemini benimsi- yordu (Aybar, Güney ve Süel, 9). Devletin blok satú yöntemini benimsemesinin ar- dnda yatan etkenlerden biri de özelleútirmeden mümkün olan en yüksek gelirin elde edil- mesi amacyd. Ylmaz’a ( 2) göre yürütme organ ’larn ortasndan itibaren Türk Telekom’u sürekli nakit akú sunabilecek sa÷mal inek (cash cow) gibi gördü ve bu bakú özelleútirme politikasna da yansd. Elbette devletin gelir yaratma odakl bakú akademik çevrelerce ifade edilen yatrmlar arttrma amacyla ve ileride akademik gündemin merke- zine oturacak olan rekabetçi düzenleme yaklaúmyla uyumlu bir bakú de÷ildi. Hükümetlerin yasal hazrlklar tamamlayp özelleútirmeyi ihale aúamasna getirdi÷i ’de, uluslararas finans piyasalarnda ’lar boyunca yaúanan telekomünikasyon canlanmas zirve noktasna ulaúmú ve aniden rüzgâr tersine dönmüútü. içerisinde te- lekomünikasyon ve ilgili sektörlerin hisse senetleri hzla de÷er yitirmeye baúlad ve bu dü- úüú uluslararas bankalarn telekomünikasyon yatrmlarn ve satn almalarn finanse etme motivasyonunu da kötü etkiledi (Aybar vd., ; Üçer, b: ). Sonuç olarak ve ’deki özelleútirme ihaleleri teklif gelmedi÷i için iptal edildi. ’de, ileride gerçekleúecek olan Türk Telekom özelleútirmesini yakndan ilgilendi- ren bir baúka telekomünikasyon ihalesi daha düzenlendi. Süreç Turkcell ve Telsim’e ek olarak üç adet daha mobil telefon operatörünün piyasaya sokulmasna karar verilmesiyle baúlamút. Bu operatörlerden birinin Türk Telekom iútiraki olarak kurulmas planland. Türk Telekom bünyesine bir mobil telefon operatörü eklenmesinde güdülen baúlca amaç müstakbel Türk Telekom özelleútirmesini kolaylaútrmakt Sabit telefon hizmetinin mobil 13 Dönemin Ulaútrma Bakan Ahmet Denizolgun bir basn açklamasnda, Türk Telekom bünyesinde kurulan mobil operatörün amacnn özelleútirmeyi kolaylaútrmak oldu÷unu açklamút (Milliyet, ; Gürek, ). Türk Telekom Özelleútirmesinin østihdam, Yatrm ve Hizmetlere Eriúim Açsndan Sonuçlar telefon hizmeti karúsnda gerilemeye baúlad÷ anlaúlmú, Türk Telekom’un cazibesini artrmak için böyle bir adm atlmút. Buna ek olarak iki lisansn da özel sektöre ihalelerle verilmesi planlanmút. Ne var ki Telecom Italia ve øú Bankas’ndan oluúan øú-Tim konsor- siyumu birinci ihalede tüm beklentileri aúan 2, milyar dolarlk bir teklif vererek kazand (Hürriyet, ). Özelleútirmeden azami gelir elde etme amacyla ihalenin açk arttrma úeklinde tasarlanmú olmas bu sonucu verdi. Telecom Italia bu zayf tasarm suiistimal ederek olas bir rakibini safdú brakmú oluyordu. Ama bir yandan da kendini büyük bir ödeme yükünün altna sokmuú oluyordu. Bir sonraki ihale önceki ihalenin kapanú fiyatn- dan açld ve teklif gelmedi (Milliyet, a; b). Böylece özgün plann aksine sadece bir tane özel operatör yeni giriú yapmú oldu. Türk Telekom’a ba÷l olan operatör Aycell, Telecom Italia ve øú Bankas konsorsiyumuna ba÷l olan operatör Aria adyla ticari etkin- liklerini baúlattklarnda ekonomik açdan çok zorlu bir ortama düútüler. ’de, yukarda açkland÷ gibi uluslararas finans piyasalarnda telekomünikasyon sektörü bir çöküú dö- nemine girmiúti. Buna Türkiye’de gerçekleúen ùubat Krizi ve TL’de yaúanan hzl de÷er kayb eklendi. Aria ve Aycell’in yurt çapnda bir altyap kurmak için gereken fi- nansman bulmalar çok zordu. Turkcell ve Telsim’in altyaplarn paylaúma istekleri de bu operatörlerin direnciyle karúlaúp hayata geçmeyince büyük úehirlerle kstl baúarsz iú- letmeler oldular (Atiyas ve Do÷an, ). Aria’nn Türkiye’de yaúad÷ ticari baúarszlkla eú zamanl olarak Telecom Italia’da yaúanan yönetim de÷iúikli÷iyle yaylmac yöneticiler uzaklaút ve finansal açdan temkinli yöneticiler iúbaú yapt. Telecom Italia Türkiye ve di÷er çevre ülkelerden çekilmeye ve kriz ortamnda borçlarn ödemeye yo÷unlaúmaya karar verdi (Kapner ve Ratner, ; Hürri- yet, ). Elbette bu geri çekilme hamlesini mümkün olan en küçük zararla hayata geçir- mek istiyorlard. Telecom Italia, altyap paylaúmn hayata geçiremedi÷i için Türkiye Cumhuriyeti aleyhine uluslararas tahkimde dava açt (Europemedia, a). Telecom Italia’nn uluslararas tahkimde sarld÷ dal, Türkiye’deki sektörel düzenleyi- cinin Turkcell ve Telsim’i tesis paylaúmna zorlayamamasyd. Sektörel düzenleyici senesinde bir kanunla kuruldu÷unda sektörde hal-i hazrda dört adet özel mobil telefon ope- ratörü vard. Bu operatörlerin ikisi , ikisi senesinde Ulaútrma Bakanl÷’yla im- zaladklar lisans anlaúmalarna dayanyordu. Bu lisans anlaúmalaryla sektörel düzenleyi- cinin kurucu mevzuat arasndaki anakronizma Telekomünikasyon Kurumu’nun Turkcell ve Telsim üzerinde bir yaptrm uygulayamamasnn, uygulamaya çalút÷ yaptrmlarn bu operatörler tarafndan mahkeme koridorlarnda bo÷ulmasnn baúlca sebebi oldu. Telecom Italia’nn sarld÷ legal dal bir yana brakacak olursak, burada temelde çok uluslu bir úir-  Finans Politik & Ekonomik Yorumlar () Eylül ketin yaylma stratejisinden vazgeçmesi ve eú zamanl olarak birçok ülkeden çekilmesi, bu arada Türkiye’yi de en düúük zararla terk etmek istemesi durumu vardr. ’le ara- snda Telecom Italia, Türkiye’nin yan sra Fransa, Yunanistan, Avusturya, San Marino, øspanya, Çekya, Srbistan, Bolivya, ùili, Peru, Venezuela ve Küba’dan da çekilmiúti (Kornelakis, ). Belli ki bu sermaye grubunun davranún tetikleyen tek ba- úna Türkiye’deki düzenleyici kurul baúarszl÷ de÷ildir. Tahkim süreciyle eú zamanl ola- rak Telecom Italia dönemin øtalya baúbakan Silvio Berlusconi üzerinden politik lobicilik faaliyeti yürüttü. Görev baúna yeni gelmiú olan AKP hükümeti, yabanc yatrmcnn güve- nini krmak ve Berlusconi gibi bir müttefiki kaybetmek istemiyordu. Sonuçta Berlusconi ve Recep Tayyip Erdo÷an uluslararas tahkim sürecini by-pass ettiler ve uzlaúmazl÷a çözüm olarak Aria ve Aycell’in birleútirilmesine karar verdiler (Erk, ; Hürriyet, ). Oluú- turulan yeni operatör Avea’da Türk Telekom %40, Telecom Italia %40, øú Bankas %20 pay sahibi oldu (Europemedia, b). Aceleyle kararlaútrlan Aria-Aycell birleúmesi, talihsiz bir biçimde ’te gerçekleúen Türk Telekom ihalesinin kaderini de tayin etmiútir. ’teki Türk Telekom özelleútirme ihalesi öncesinde, Türk Telekom’un en önemli iútiraki olan Avea’nn yönetimi meselesi üzerinde bir kafa karúkl÷ oluúmuútu (Hürriyet, ). Türk Telekom ihalesini kazanacak olan grup Avea’nn kontrolünü Telecom Italia’nn eline brakmak zorunda kalacakt. Telecom Italia, Avea’da oluúmuú olan pat (yeniúememe) durumunu kendi lehine kullanarak özelleútirme ihalesinin yaklaút÷ dönemde Avea’nn kontrolünü brakmayaca÷n duyurdu (Fair Disclosure Wire, ). Sonuç olarak ’te gerçekleúen ihaleye baúarl uluslararas operatörler teklif sunmadlar ve ihaleyi Saudi Oger ile Telecom Italia’nn oluúturdu÷u kon- sorsiyumu kazand. Bu konsorsiyum Türk Telekom’un %55’lik hissesinin devri karúl- ÷nda 6,55 milyar dolar ödemeyi taahhüt etti. Özelleútirmeyi takip eden dönemde Telecom Italia Türk Telekom’daki hisselerinin tümünü Saudi Oger’e devrederek nakde çevirdi ve Türkiye’den baúta planlad÷ gibi tamamen geri çekilmiú oldu (Hürriyet, ; a). Türk Telekom özelleútirmesinin istihdam, yatrmlar ve hizmetlerin yaygnl÷ açsndan sonuçlarn açklamadan önce, telekomünikasyon sektörünün düzenlenen bir sektör olmas- nn etkileri üzerinde durmann ve bu bölümde yukarda baúlatt÷m rekabetçi ve ba÷msz düzenleme tartúmasn ba÷lamann gerekli oldu÷unu düúünüyorum. ’lerle beraber, özellikle özelleútirme hedefleri gerçekleútikten ve sektöre yabanc sermaye gruplar girdik- ten sonra üretilen ana akm akademik çalúmalar süreci rekabetçi sektörel düzenleme aç- sndan okumaya baúlad. Bu çerçevede özellikle øzak Atiyas ve Pnar Do÷an’n çalúmalar önemlidir Rekabetçi düzenleme odakl çalúmalar büyük oranda AB ülkelerinde olgunlaú- 14 Bu kapsamda baknz: Atiyas (, ), Atiyas ve Do÷an (, ). Türk Telekom Özelleútirmesinin østihdam, Yatrm ve Hizmetlere Eriúim Açsndan Sonuçlar mú olan sektörel düzenleme ve rekabet anlayú çerçevesinde Türkiye’de yaúanan idari re- form sürecini yanstr (Burnham, ). Bu çalúmalar kendilerinden önceki dö- nemlerde üretilen çalúmalarda ön planda olan özelleútirmenin yatrma potansiyel etkisi konusunu araútrma gündeminden düúürdü. Bu dönemde ürün veren ana akmdaki araútr- maclar, AB ve ABD düzenleme anlayúnda baskn olan yatrm merdiveni yaklaúmn benimsiyor, ancak bu yaklaúmn yatrmla kurdu÷u ba÷ bir tema olarak ön plana çkarm- yordu Türkiye’de ’te Türk Telekom’un ço÷unluk hissesinin Saudi Oger’e, Tel- sim’inse tümünün Vodafone’a satlmasyla yabanc sermaye gruplar sektör içinde önemli bir a÷rl÷a sahip oldu. Saudi Oger Türk Telekom’la beraber mobil telefon operatörü Avea’nn da kontrolünü elde etti. Bir di÷er mobil telefon operatörü olan Telsim’in adysa Vodafone olarak de÷iúti. Avea ve Vodafone mobil telefon piyasasnda yerli sermayenin kontrolünde olan Turkcell’in ezici pazar payyla karú karúya kald. Telecom Italia ile ya- úanan yabanc sermaye yatrm deneyimi úunu göstermiúti ki rekabetçi bir düzenleme çer- çevesi oluúmad÷ takdirde mobil telefon piyasasndaki yapnn de÷iúmesi çok zordu. Saudi Oger ve Vodafone’un düzenleyici çerçeveye dönük itirazlarnn görünür hale geldi÷i olay bu iki sermaye grubunun ’de gerçekleúen ilk 3G ihalesini boykot etmesidir (Hürriyet, b). Yabanc sermaye gruplar rekabetçi düzenlemeleri zorlamaya ve Turkcell karú- snda kendilerinin büyümesine alan açmaya muktedir bir düzenleyici yasal çerçeve olmak- szn bu tip bir ihaleye katlmayacaklarn ilan etti. Bunun üzerine senesinde sayl Elektronik Haberleúme Kanunu çkt ve 3G ihalesi yaplabildi. Bu kanunla beraber ad Bilgi ve øletiúim Teknolojileri Kurumu olarak de÷iúen sektörel düzenleyici kurul, etkin piyasa gücü olarak adlandrd÷ operatörler aleyhine rekabeti sa÷layc admlar atmaya baúlad. Bu admlar arasnda öne çkanlar olarak mobil telefon alannda numara taúnabilir- li÷inin getirilmesi, sabit internet alannda telefon hattndan ba÷msz internet aboneli÷i al- may mümkün klan yaln internet uygulamasna geçilmesi saylabilir BTK () pazar verilerine göre bu admlar mobil telefon piyasasnda Turkcell’in piyasa liderli÷ini ciddi bir biçimde geriletti. Turkcell’in bu tip admlara karú ciddi bir politik-yasal direniú sergileyememesinin ve yasal de÷iúikliklerin ardndan piyasa payn koruyamamasnn bir sebebi de operatöre hâkim olan Karamehmet grubunun finansal sektör kaynakl krizini bir türlü aúamamú olmasyd (Üçer, b: ). BTK’nn rekabeti zorlayc tedbirleri 15 Bu açdan bakld÷nda farkl duran bir çalúma görece geç bir dönemde Köksal ve Ardyok () tarafndan üretilmiútir. Yazarlar fiber ba÷lant üzerinden sabit internet hizmeti sunan operatörler açsndan rekabetçi bir çerçevenin yatrmlar caydrc etki yapaca÷n savunur. Bu yaklaúm yukarda bahsetti÷imiz yatrmlar arttrmak için rekabet yerine konsolidasyonu savunan Crandall’n bakúnn lml bir versiyonu gibidir. Atiyas, Levy, Walton () da ksa bir úekilde ’lerde kamu yatrmlarnn Türkiye’de önemli bir atlm sa÷lad÷n teslim eder. Bu görece yakn tarihli çalúmalar telekomünikasyon alannda unutulmuú olan yatrm perspektifinin “testi krldktan sonra” canlanmaya baúlad÷na iúaret olarak de÷erlendirilebilir mi? Bunu zaman gösterecek. 16 Elektronik Haberleúme Kanunu ve bu kanun çerçevesinde gelen yaptrm ve uygulamalarn kapsaml bir analizi için baknz: (Atiyas, ).  Finans Politik & Ekonomik Yorumlar () Eylül sabit internet alannda daha kstl sonuç verdi ve bu alanda Türk Telekom’un piyasa haki- miyetini sonlandramad. Sabit telefon alannda Türk Telekom’un yüksek piyasa pay bü- yük oranda kendini korudu. Bunda ksmen sabit telefon piyasasnn mobil telefonun ikame etkisi karúsnda eski cazibesini yitirmesi, ksmen de BTK’nn Turkcell’in üzerine gitti÷i kadar sert bir biçimde Türk Telekom’un üzerine gitmemesi yatar Dolaysyla benim bu makalede inceledi÷im Türk Telekom açsndan sektörel düzenleme büyük bir piyasa pay kayb yaratmamútr. Bilakis Türk Telekom mobil telefon alannda önemli bir büyüme kay- detmiútir. Sektörel düzenleyicilerin rekabeti sa÷lama iúlevinin makalenin konusuyla ba÷lantsnn zayf oldu÷unu gördük. Sektörel düzenleyicinin olaylarn akúna etkisinin snrl olmasnn bir di÷er sebebiyse yürütme organ karúsnda etkin bir ba÷mszlk sahibi olmamasdr. ùubat Krizi’nden sonra Kemal Derviú’in ekonomi bakanl÷ döneminde Merkez Ban- kas ba÷mszl÷nn garantiye alnmas ve ba÷msz sektörel düzenleyici kurullar oluútu- rulmasyla teknokratik bir bürokratik reform süreci baúlamút. Bu reform sürecine AB uyum süreci de eúlik ediyor ve bir idari reform çpas sa÷lyordu. ’de tek baúna ikti- dara gelen AKP ilk dönemlerinde Ali Babacan gibi figürlerle bu idari reform sürecine sadk bir görüntü verdi (Acemo÷lu ve Üçer, ). Ne var ki sektörel düzenleyicilerin de jure ba÷mszl÷yla de facto ba÷mszl÷ arasndaki aç her zaman akademik bir úüphe alan olmaya devam etti (Zenginobuz, ; Sobac, Çetin ve Nargeleçekenler, ). Bu çalúmada ele alnan örneklerde de görüldü÷ü gibi Türkiye’de telekomünikasyon sektö- ründe özelleútirme ve serbestleútirme admlar sektörel düzenleyici kurulmadan çok önce yürütme organlar tarafndan atlmú, özel yatrmn kalbinin att÷ ana piyasa olan mobil telefon piyasas bu úekilde biçimlenmiúti. Sektörel düzenleyiciler kurulduktan sonra da bir çeúit patika ba÷mll÷ etkisiyle, anlaúmazlklarn çözümünde siyasi liderler yurtiçi mah- kemeleri, düzenleyici kurullar ve uluslararas tahkimi by-pass etmeye devam etti. Türk Telekom’un senesinde gerçekleúen özelleútirmesinde úekilsel olarak Telekomünikas- yon Kurumu bulunuyor olsa da ihalenin sonucunu yukarda açklad÷m gibi siyasi liderle- rin daha önce kararlaútrd÷ Avea birleúmesi büyük oranda belirledi. De jure olarak yürüt- meden ba÷msz olan sektörel düzenleyici kurullarn de facto olarak yürütme organna ba÷l olma durumunun yasal planda da kesinleúmesi ’de çkarlan KHK’larla düzenleyici kurullarn ilgili bakanlklara ba÷lanmasyla gerçekleúti (Özel, ; Üçer, ). Bunu takip eden senelerde Erdo÷an Merkez Bankas ba÷mszl÷n açkça sorgulad ve bu 17 Telekomünikasyon Kurumu ve Ulaútrma Bakanl÷’nn Türk Telekom’u kayrmak için rekabeti sa÷lama konusunda mobil telefon piyasasnda sabit telefon piyasasna göre çok daha agresif oldu÷unu Atiyas ve Do÷an da ( ) ifade etmiútir. Bu tavrn sektörel düzenleyicinin ’de BTK’ya dönüúümünden sonra köklü bir biçimde de÷iúti÷ini gösteren güçlü bir delil yoktur. Türk Telekom Özelleútirmesinin østihdam, Yatrm ve Hizmetlere Eriúim Açsndan Sonuçlar ba÷mszl÷ ortadan kaldracak admlar att (Gürkaynak vd., 17). ’de Cumhur- baúkanl÷ Hükümet Sistemi’ne geçiúle beraber tüm düzenleyici bürokrasinin yürütme or- ganna tabi hale gelmesiyle akademisyenler arasndaki ba÷msz sektörel düzenleyici ku- rullar tartúmasna Türkiye siyasi tarihi bir virgül koymuú oldu. Tam da bu güncellikten hareketle bu makalenin oda÷nda tek baúna Türkiye’de telekomünikasyon sektörünün re- kabetçi amaçlarla regüle edilen bir sektör olmas de÷il, özelleútirmenin koúullarn oluútu- ran siyasi ve ekonomik etkenler bütünü ve özelleútirmenin yatrm vaatlerinin sorgulanmas bulunuyor. 3. Çalúanlara Ne Oldu? Tasfiye ve Esnekleútirme Yukarda açkland÷ gibi, telekomünikasyon operatörleri geleneksel olarak kendi ülkele- rinin en büyük ve en yaylmú istihdam hacmine sahip olan kurumlaryd. Örne÷in ABD’de düzenlenmiú tekel konumunda olan AT&T ’te da÷tlmasndan önce bir milyonu aúkn çalúana sahipti (Brock, ). Benzer bir biçimde özelleútirmeden önce Bundespost Almanya’da bin çalúan barndryordu (Noam, ). Bu büyük istihdam hacmi, telekomünikasyon hizmetlerinin sorunsuz iúletilmesini güvence altna almann yan sra, Keynesyen dönemin ruhuna uygun olarak ulusal tam istihdam ve iç talep destekleme politikalarna katk sunuyordu. Bu istihdam yaplanmasnda operatörün kendi kendine ye- terlili÷i belirleyici ilkeydi. Dúardan hizmet alm ve taúeron kullanm yerine, çeúitli dal- larda alannda uzman olan personelin do÷rudan istihdam edilmesi tercih ediliyordu. Bu per- sonel güçlü sendikalarda örgütlü durumdayd. Keynesyen toplumsal sözleúmenin kapita- listler tarafndan bozulmasyla beraber tam istihdam bir ekonomi politikas standard ol- maktan çkt. Güvenceli ve düzenli çalúma rejiminin yerine adm adm güvencesiz ve es- nek formlar geçti. Bu geçiúin önünde engel oluúturan en önemli direnç noktalarndan biri de ulusal PTT’lerdeki istihdam hacmiydi. Özelleútirme politikalar kamu iúletmelerinde yerle- úik olan güvenceli ve örgütlü iúçi snfnn da÷tlmas ve disipline edilmesi açsndan da büyük önem taúyordu Bu merkez ülkeler için geçerli oldu÷u kadar çalúanlara sendika- laúma ve toplu sözleúme gibi baz haklar tannan ithal ikameci toplumsal sözleúmeyi bozan çevre ülkeler için de geçerliydi. Türkiye’de PTT bünyesinde istihdam edilen çalúan says, ABD ve Almanya gibi ül- kelerle karúlaútrld÷nda çok daha düúüktü. Bu say aras dönemde, kamu yat- rmlarnn yaratt÷ úebeke geniúlemesine paralel olarak artt. Zirve noktasna eriúti÷i ’te 94 bin kiúi PTT bünyesinde hizmet veriyordu (ùekil ). ’te Türk Telekom’un PTT’den ayrlmas ve özelleútirme kapsamna alnmasyla beraber kurumda istihdam eroz- yonu baú göstermeye baúlad. 18 Özelleútirme ve liberal düzenleme süreçleri ekonomi politikalarn de-politize ederek iúçi snfnn disipline edilmesini sa÷lamútr (Burnham, ).  Finans Politik & Ekonomik Yorumlar () Eylül ùekil Türkiye’de Telekomünikasyon Sektöründe østihdam Hacmi, Kaynak: Akça’nn ( 16) verileri kullanlarak yazar tarafndan oluúturuldu. ùekil Özelleútirme Sonrasnda Türk Telekom'da Toplam østihdam, Kaynak: Türk Telekom () verileri kullanlarak yazar tarafndan oluúturuldu. Türk Telekom Özelleútirmesinin østihdam, Yatrm ve Hizmetlere Eriúim Açsndan Sonuçlar Özelleútirme ’e de÷in gerçekleútirilemese de kurumun içi bu 11 yllk sürede büyük oranda boúaltld. Personelin bir ksm, özelleútirme sonras koúullar kabul etmek isteme- di÷i için kendi iste÷iyle ayrld Özelleútirme hayata geçirildikten sonra personeli kurumda tutabilmek için kadrosu kamuda kalan çalúanlar Türk Telekom’a kiralamann yolunu açan düzenlemeler hayata geçirildi Kurumda kalan ve sonrasnda ihtiyaç fazlas olarak de÷erlendirilen personelin peyder- pey ayrlmas ve hizmet alm ve taúeron kullanm yöntemlerinin hayata geçirilmesi sonra- snda Türk Telekom bünyesinde çalúan says 30 binler düzeyine kadar geriledi (ùekil ). Türk Telekom’un sabit telefon operasyonundaki personel saysndaki gerileme daha da çar- pcdr. Sabit telefon operasyonunda ’te 61 bin çalúan istihdam edilirken bu say ’te 51 bine, ’te 21 bine düútü Dördüncü bölümde daha ayrntl bir biçimde incelenece÷i üzere, sabit telefon operasyonunun ihmal edilmesi hem sabit telefon hizmetle- rine hem de internet hizmetlerine yurttaúlarn eriúimini olumsuz yönde etkiledi. Buna ek olarak Türkiye iúçi snfnn sendikal ve güvenceli bir ksm büyük oranda tasfiye edilmiú oldu. Bu bölümde verilen saylar sadece do÷rudan Türk Telekom tarafndan istihdam edilen çalúanlar kapsar. Zira hariçten hizmet alm ve taúeron kullanmyla Türk Telekom’un çe- úitli iúlerinde esnek formlarda çalúanlarn saysn yanstan bir veriye sahip de÷iliz. Dolay- syla ’larn baúndaki istihdam düzeyiyle bugünkünü karúlaútrmak ve çok daha az çalúann ayn iúi yapt÷n, dolaysyla önceki dönemde kadrolarn gereksiz biçimde úiúiril- di÷ini öne sürmek tartúmaya açk bir yaklaúm olacaktr. Dolayl olarak úirketin iúlerinde çalútrlanlarn says göz önünde bulundurulmal. Buna ek olarak taúerona ba÷l çalúma- nn çalúanlara getirdi÷i güvencesizlik, düúük ücretler gibi olumsuzluklar gözden kaçrl- mamal. Nihayet bu hizmetlerin taúeronlardan alnmasnn kalitede düúüúe de yol açabile- ce÷i unutulmamal. Bu olumsuzluklara ek olarak, Türk Telekom’un yaygn istihdam a÷n- daki çözülme birçok ilin yerel ekonomisini olumsuz etkiledi. Türk Telekom’da istihdam bu úekilde düúerken ve güvence kayb yaúarken sektördeki di÷er büyük aktörler olan Turkcell ve Vodafone Türkiye’de güncel durum nedir? BTK ( 10) verilerine göre ’de mobil operatörlerin çalúan says kalan küçük iúlet- 19 Çalúanlarn Türk Telekom özelleútirmesinden dolay yaúadklar hak kayplar ve ma÷duriyetin ayrntl bir anlatm için baknz: Telekomcular Derne÷i (a; b). 20 tarihli sayl kanun, kapsam dú olarak tanmlanarak özelleútirilen Türk Telekom’dan kamu kurumlarna geçiú hakk tannan personelin 5 yl süreyle Türk Telekom tarafndan istihdam edilmeye devam etmesini sa÷lamútr (Üçer, ). 21 verisi Telekomünikasyon Kurumu’nun faaliyet raporundan, ve verisi Türk Telekom’un ilgili yllk raporundan alnmútr. Türk Telekom’un yllk raporlar ve için sabit telefon operasyonunda çalúan personel says bilgisine yer vermedi÷i için bu yllara ait saylar veremiyoruz.  Finans Politik & Ekonomik Yorumlar () Eylül melerde çalúan saysysa kiúiydi. BTK ikinci çeyrekten beri istihdam verisi paylaúmad÷ndan dolay resmi tamamlamak için mobil operatörlerin güncel raporlar in- celenmelidir (Turkcell, ; Vodafone, 6). Bu raporlara göre Aralk itiba- riyle Turkcell mobil operatörü , Vodafone Türkiye mobil operatörüyse kiúi is- tihdam ediyor. Türk Telekom haricindeki baúlca aktörler olan bu iki mobil operatörün is- tihdam etti÷i çekirdekteki personelin dúnda çeperde çeúitli hizmet almlar ve iúti- rakler üzerinden istihdam edilen çok daha geniú bir çalúan havuzu var. Turkcell Grup için verilen istihdam says yine Aralk itibariyle kiúi. Vodafone Türkiye ça÷r merkezlerindeyse kiúi çalúyor. Buna ilaveten “tedarikçi, ma÷aza çalúan, dú kaynak kullanm” kapsamnda kiúiye daha istihdam sa÷land÷ ifade ediliyor. Çekirdekte yer alan çalúan says açsndan bakld÷nda Türk Telekom özelleútirmesiyle yaúanan gü- venceli istihdam kaybnn bu mobil operatörler tarafndan yerine konamad÷ açk. Öte yandan, e÷er mobil operatörlerin verilerine güvenirsek civar personel çeperdeki çeúitli iúlerde istihdam ediliyor. Bu iúlerin daha güvencesiz ve daha geçici iúler oldu÷unu kolayca varsayabiliriz. Demek ki sektörün di÷er aktörlerinin verileri Türk Telekom’da is- tihdam yapsnn dönüúümüne iliúkin tespitleri köklü bir biçimde de÷iútirmiyor. 4. Yatrmlar Artt m? Özelleútirmenin Unutulan Vaadinin Fikri Takibi Türkiye’de telekomünikasyon sektöründe özelleútirmede tercih edilen yöntem blok satú oldu. Türkiye’de özelleútirmenin güçlü bir biçimde gündeme gelmesinin ardndaki dúsal faktörlerden biri Avrupa Birli÷i’ydi (AB). AB’nin merkezinde yer alan ülkelerse blok satú yöntemini de÷il halka arz yöntemini tercih etmiúti. Bu ülkeler açsndan telekomünikasyon özelleútirmesi daha çok ulusal operatörün özerkleúmesi, yönetiminin reforme edilmesi ve sermaye yapsnn tahkim edilerek uluslararas rekabette avantaj kazandrlmas hedeflerine dönüktü Türkiye’nin de içinde bulundu÷u çevre ülkelerdeyse öncelikli amaç hükümet için gelir yaratmak ve uluslararas özel fonlar altyap yatrmlarna çekmek oldu (Levi- Faur, ). ’larda çevre ülkeler açsndan tercih edilen telekomünikasyon özelleútir- mesi politikas, blok satú yoluyla yabanc stratejik ortak/yatrmc çekmek yönündeydi. Blok satú yoluyla ulusal operatörün kontrolünün devrini garantileyecek ço÷unluk hissesi- nin satlmas gerekli görülüyordu. Kontrolü ele geçirecek olan sermaye grubu, geçici tekel durumunun da teúvikiyle altyap yatrmlarna giriúmeye daha gönüllü olacakt. Ayrca ya- banc yatrmcnn ülkeye yönetim becerisi ve teknoloji transfer edece÷i düúünülüyordu 22 Uluslararas rekabette avantaj kazanma amaçl özelleútirme konusu ve bunun bir örne÷i olan øspanyol Telefonica özelleútirmesi için baknz: Clifton vd. ( ). 23 Telekomünikasyon özelleútirmesinde stratejik yabanc ortak argüman için baknz: Ardyok ( 38); Aybar vd. ( 9). Türk Telekom Özelleútirmesinin østihdam, Yatrm ve Hizmetlere Eriúim Açsndan Sonuçlar Böylece ülkeler ihtiyaç duyduklar geliúmiú telekomünikasyon altyapsn tamamen özel fonlarla yaplan yatrmlarla elde edebilecek, üstüne üstlük yüklü özelleútirme geliri elde edeceklerdi. Sözün özü, özelleútirme politikalarn meúrulaútran özelleútirmenin yatrmlar arttraca÷ yönündeki beklentiydi. Türkiye de stratejik ortak politikasn benimsedi ve bu politikay ilgili yasalara da geçirdi. ve ’deki teklif gelmeyen ihalelerden sonra, AKP hükümetlerince Türk Telekom’un ço÷unluk hisselerinin satú ve bu ço÷unluk hissele- rinin yabanclara devredilmesi önündeki engeller kaldrld. Böylece stratejik yabanc ortak Türk Telekom’un kontrolünü ele geçirebilecekti. Türk Telekom özelleútirmesi, yukarda da açkland÷ gibi, ’de uluslararas finans piyasalarndaki telekomünikasyon çöküúünden sonra gerçekleúti. Dolaysyla yeni yatrm- larn finanse edilebilmesi için gerekli olan elveriúli uluslararas finansman olanaklar büyük ölçüde daralmút. Özelleútirmeye hazrlk sürecinde yatrmlarn kslmasna ba÷l olarak sabit telefon kullanm gerilemeye baúlamú, mobil operatörler Türk Telekom’un sabit tele- fon kullanclarn bir ölçüde baútan çkarmút. Öte yandan Türk Telekom’un mobil telefon kolu Avea birleúmesinin ardndan nispeten güçlenmiú olsa da Turkcell ve Telsim’in (daha sonra Vodafone) ardndan en küçük pazar payn elinde tutuyordu. Türk Telekom’un bir di÷er iútiraki olan internet servis sa÷laycs TTNET de dar bir kullanc tabanna sahipti. Bu operasyonlar yüklü yatrmlar için yeterince ödüllendirici görünmüyordu. Buna ek ola- rak, ihaleyi kazanan konsorsiyumun büyük orta÷ olan Saudi Oger’in ilk telekomünikasyon yatrm Türk Telekom’du. Konsorsiyumun küçük orta÷ olan Telecom Italia uluslararas yatrmlarn küçültme ve Türkiye’den çekilme takti÷ini hayata geçirdi ve Türkiye stratejik yabanc yatrmc nitelemesiyle hiçbir ortak yönü bulunmayan Saudi Oger’le baú baúa kald. Telecom Italia’nn Türkiye’den çekilme kararn sadece Türkiye’ye iliúkin idari ve ekono- mik sorunlarla açklamak hatal olur. Telecom Italia, yukarda açklanan yönetim de÷iúikli- ÷inden sonra sadece Türkiye’den de÷il birçok ülkeden çekilmiúti. Saudi Oger iyi bir yatrm karnesine ve telekomünikasyon deneyimine sahip de÷ildi. Bir çok-aktiviteli holding görü- nümünde olan Saudi Oger, Türk Telekom için ödedi÷i yüklü özelleútirme tutarn geri al- maya ve temettü ödemelerini di÷er faaliyetlerine kaydrmaya öncelik verdi. ’larn orta- snda di÷er iútirakleri yüzünden finansal görünümü olumsuzlaúan Saudi Oger, Türk Telekom’un borçlarn ödemekte zorlanmaya baúlad. ’de Saudi Oger’in Akbank, øú Bankas ve Garanti Bankas’na borcunu ödeyemeyece÷i kesinleúti ve %55’lik Türk Telekom hissesi bu üç bankann eline geçti 24 %55’lik hisseye el koyan Levent Yatrm A.ù.’nin %50’si Akbank, %33’ü Garanti Bankas, %16’s øú Bankas’nndr (Hürriyet, ). Bankalarn sürece dahil olmasna iliúkin ayrntlar için baknz: Yeni ùafak ().  Finans Politik & Ekonomik Yorumlar () Eylül ’dan günümüze PTT ve Türk Telekom tarafndan gerçekleútirilen fiziksel yatrm- lar bir arada de÷erlendirdi÷imizde baz dönüm noktalar göze çarpar (ùekil ). Bunlardan birincisi aras telekomünikasyon atlm yllardr. Bu dönemde yatrmlar hem mutlak büyüklük hem de milli gelirin pay cinsinden rekor düzeylere çkar. Yine bu dö- nemde altyap yatrmlar içinde telekomünikasyon yatrmlar ilk defa karayolu yatrmla- rn geçer. ’de ulaúlan milli gelirin %1’i büyüklü÷ü tüm zamanlarn rekoru niteli÷in- dedir. ’da yaúanan kamu bütçesi skntlaryla yatrmlar gerilese de ’larn baúla- rnda toparlanr ve ’te 1,2 milyar dolarla mutlak büyüklük olarak tüm zamanlarn en büyük yllk yatrm gerçekleúir. økinci dönüm noktas ’te Türk Telekom’un PTT’den kopmas ve özelleútirme kapsamna alnmasdr. Bu kararla beraber kamu yatrmlar ciddi oranda kesintiye u÷rar. krizinin kamu bütçesi üzerindeki olumsuz etkileri sebebiyle ’li yllarn ilk yars en düúük düzeyde yatrm gerçekleúen dönem olur. Bu düúük yat- rm düzeyi 11 yl sürdükten sonra ’teki özelleútirmeyle beraber ksmi bir canlanma yaúanr. Bu dönemler arasnda karúlaútrma yaparken sadece mutlak büyüklüklere bakmak yanltc olur. Bu yüzden karúlaútrmada mutlaka yatrmlarn milli gelir içindeki pay da göz önünde bulundurulmaldr. aras kamu yatrm döneminde yllk ortalama milyon dolar yatrm gerçekleúti ve bu milli gelirin yine yllk ortalama %0,54’üne denk geliyordu. aras özelleútirmeye hazrlk dönemindeyse kamu yatrmlar yllk ortalama milyon dolar düzeyinde gerçekleúti ki bu milli gelirin %0,18’ine denk gelir. Türk Telekom yatrmlar özelleútirmeyi takip eden arasnda yllk orta- lama milyon dolar düzeyinde gerçekleúmiútir. Mutlak büyüklük açsndan bu dönem içerisinde önceki dönemlere göre daha fazla yatrm yaplmútr. Milli gelire olan oran aç- sndansa bu ortalama %0,11 yani binde birdir. Binde birlik oran önceki kamu yatrm dö- nemleriyle karúlaútrld÷nda kötü bir performansa iúaret eder. Türk Telekom Özelleútirmesinin østihdam, Yatrm ve Hizmetlere Eriúim Açsndan Sonuçlar ùekil PTT / Türk Telekom Fiziksel Yatrmlar (milyon dolar), Kaynak: de÷erleri DPT’nin yllk yatrm raporlarnda yer alan veriler üzerinden hesaplanmútr. de÷erleri Dünya Bankas’nn Altyapya Özel Sektör Katlm Veritaban’ndan (World Bank Private Participation in Infrastructure Database, bundan sonra WB PPI) alnmútr. de÷erleri Türk Telekom’un yllk faaliyet raporlarnda yer alan veriler üzerinden hesaplanmútr. Oger Telecom tarafndan devlete ödenen özelleútirme ve lisans bedelleri dâhil edilmemiútir. ùekil bu veriler kullanlarak yazar tarafndan oluúturuldu. Toparlayacak olursak, yukarda özetledi÷imiz iç-dú ekonomik faktörler ve yabanc yat- rmc olarak Saudi Oger’in tercih edilmesi sonucunda özelleútirme politikalar yatrmlar art- trma ve özel fonlar eliyle altyap kalknmas sa÷lama hedefine tatmin edici bir biçimde ula- úamad. Özelleútirme politikasnn baúarsn de÷erlendirirken bu bulguyu önemli bir nokta olarak göz önünde bulundurmalyz. Gerek akademik araútrmalarn gerekse telekomünikas- yon politikas tartúmalarnn bu bulgu göz önünde bulundurularak yürütülmesi gerekiyor. Türk Telekom’daki bu yatrm erimesini sektöre dahil olan di÷er özel operatörler telafi edebildi mi? DPT ve Dünya Bankas verilerini bu sefer sadece Türk Telekom’un yatrmla- rn gösterecek úekilde de÷il, di÷er özel sektör aktörlerini de dahil ederek kulland÷mzda bu soruyu yantlayabiliriz. döneminde ortalama kamu yatrm miktar mil- yar dolar oldu÷unu, döneminde ortalama özel sektör yatrmnnsa 1,3 milyar dolar oldu÷unu gözlemliyoruz (ùekil ) Yukarda da ifade etti÷im gibi Türkiye’de 25 Dünya Bankas’nn verilerinde sonras için toplam özel sektör verisi olmad÷ için ’e kadar olan verileri esas alyorum. Bu veri Turkcell ve Vodafone’un ( öncesinde Telsim) , Türk Telekom’un aras fiziksel yatrmlarnn toplamn, yani Türkiye’de telekomünikasyon sektöründe aktif olan özel operatörlerin toplam fiziksel yatrmn yanstyor.  Finans Politik & Ekonomik Yorumlar () Eylül arasnda telekomünikasyon sektöründe ortalama milli gelirin %0,54’ü kadar kamu yatrm gerçekleúmiúti. arasndaysa ortalama 0,26% kadar özel sektör yatrm gerçekleúti (ùekil ). Yani mutlak büyüklük olarak kamu yatrmlarn geride brakan aras özel sektör yatrmlar, milli gelir içerisindeki a÷rl÷na göre aras kamu yatrmlarnn gerisinde kald. Demek ki Türk Telekom dúndaki aktörleri ele ald÷mzda yatrm performans konusunda varlan sonuç köklü bir biçimde de÷iúmiyor. ùekil Türkiye Telekomünikasyon Sektöründe Fiziksel Yatrmlar (milyon dolar), Kaynak: aras kamu yatrmlar için DPT, özel yatrmlar için WB PPI verileri kullanlarak yazar tarafndan oluúturuldu. Türk Telekom Özelleútirmesinin østihdam, Yatrm ve Hizmetlere Eriúim Açsndan Sonuçlar ùekil Türkiye Telekomünikasyon Sektöründe Fiziksel Yat r mlar (milli gelire oran), Kaynak: aras kamu yat r mlar için DPT, özel yat r mlar için WB PPI verileri kullan larak yazar taraf ndan oluúturuldu. 5. Hizmetler Yayg nlaút m ? Özelleútirme ve Yurttaúlar n Haberleúme Hizmetlerine Evrensel Eriúimi Telekomünikasyon operatörlerinin yüksek yat r m performans n n olumlu sonuçlar n n en net biçimde gözlemlenece÷i gösterge, ilgili operatörün hizmetlerinin yayg nl k derece- sindeki art út r. Benzer bir biçimde, yat r mlar gerekli olan düzeylerin alt nda gerçekleúirse hizmetlerin yayg nl k derecesi bundan olumsuz etkilenir. Nas l ki yat r mlar de÷erlendirir- ken hem mutlak büyüklük hem de milli gelirin yüzdesi cinsinden ele al yorsak, hizmetlerin yayg nl ÷ n de÷erlendirirken hem abone say s hem de yurttaú baú na düúen abone sa- y s (yayg n teknik söylemle penetrasyon) cinsinden ele almam z gerekir. öncesi kamu yat r mlar n n yo÷unlaút ÷ alan sabit telefon hizmetleriydi. ’de yaklaú k 1,1 milyon sabit telefon kullan c s bulunuyordu, bu say %2,6 düzeyinde penetrasyona denk düúüyordu. aras kamu yat r mlar yla abone say s 13 mil- yona, penetrasyon %23’e yükseldi. Kamu yat r mlar nda yaúanan kesintiler mobil telefon kullan m n n yayg nlaúmas yla bir araya gelince ’li y llarda sabit telefon kullan m gerilemeye baúlad . ’lerin ilk yar s nda 19 milyon civar nda duraklayan abone say s  Finans Politik & Ekonomik Yorumlar () Eylül ’te 11,5 milyon düzeyine gerilemiútir ’lerin baúnda %30 düzeyini zorlayan penetrasyon, ’te %15’e geriledi. ùekil Türkiye'de Sabit Telefon Hizmetinin Yaygnl÷, Abone Says ve Penetrasyon (%), Kaynak: World Bank Development Indicators Database (WB DID) verileri kullanlarak yazar tarafndan oluúturuldu. Yukarda açkland÷ gibi, Aycell (daha sonra Avea) sabit telefon operasyonunun cazibe kaybna çare olmas için özelleútirme ihalesine katlacak olan sermaye gruplarnn iútahn artrmak amacyla kurulmuú bir mobil telefon iútirakiydi. Özelleútirmeyi takip eden dö- nemde, Türk Telekom yatrmlar mobil telefon alannda yo÷unlaút Toplam yatrm düzeylerindeki vasat seyir sabit telefona ayrlan yatrm miktarnn düúmesiyle bir araya gelince sabit telefon kullanmnn Türkiye’de gerilemesi kaçnlmaz hale geldi. Yatrmlarn gerilemesine paralel olarak, yukarda istihdam bölümünde ayrntl bir biçimde açkland÷ gibi, sabit hat operasyonunun personel says da ciddi bir biçimde geriletildi. Türk Tele- 26 ’ten itibaren piyasaya Türk Telekom dúnda alternatif sabit telefon operatörleri dâhil oldu. Ne var ki aradan geçen 13 yldan sonra bile Türk Telekom’un sabit telefonda pazar pay %80’in üzerinde seyrediyor. Bu yüzden sabit telefon abone saysnn esas olarak Türk Telekom yatrmlarna duyarl oldu÷unu varsayabiliriz. 27 Türk Telekom’un yllk faaliyet raporlarna göre, ’te yatrmlarn %64’ü, ’daysa %40’ sabit hat yatrmlarna, geri kalan mobil hat yatrmlarna ayrld (Türk Telekom, ). Türk Telekom Özelleútirmesinin østihdam, Yatrm ve Hizmetlere Eriúim Açsndan Sonuçlar kom’un rakibi olarak sektöre giren di÷er özel operatörler sahneyi de÷iútirecek bir yatrm atlmna úimdiye kadar girmedikleri için sabit hat aboneli÷i ’larn ikinci yars itibariyle gerilemeye devam ediyor. Bir bakú açsna göre, mobil telefon kullanmnn sabit telefon kullanmn ikame et- mesi do÷al bir süreçtir. Aboneler sesli arama hizmetini mobil telefonlar üzerinden daha ucuza olmasa da daha pratik bir biçimde kullanabilir. Bu yüzden hanelerdeki ve iúyerlerin- deki sabit hatlarn iptal edilmesi beklenebilecek bir geliúmedir Bu bakú açs sabit telefon hattn sesli arama hizmetine indirgeyen, ça÷daú olmaktan uzak bir yaklaúm içeriyor. Günümüzde sabit telefon hatlarnn öne çkan iúlevi sesli arama hizmeti de÷il veri aktarma hizmetidir. ønternet servis sa÷layclar hanelere ve iúyerlerine ba÷lanan sabit telefon hatlar üzerinden abonelerine veri hizmeti sa÷lar. Veri hizmeti potansiyel olarak tüm iletiúim ve haberleúme hizmetlerine araclk etme veya onlar ikame etme imkânna sahiptir. Telefon aboneli÷i olmayan bir hane veri aktarmyla sesli arama da yapabilir. Televizyon yayn ve di÷er görsel ve iúitsel içerikler veri aktarm üzerinden sa÷lanabilir. Dolaysyla sabit hat ba÷lants potansiyel olarak büyük ekonomik ve kültürel de÷ere sahiptir. Yüksek gelir düzeyindeki ülkelerde sabit hat aboneli÷inin yaygnl÷ mobil telefon kullanmnn etkisiyle bir adm gerilese de Türkiye’deki hzda düúmemektedir Çünkü yüksek gelirli ülkelerde internet kullanm kültürü sabit hat üzerinden yaygnlaúmútr ve bu abonelerin sabit hatlarn iptal etmelerine karú bir yapúkanlk etkisi yaratr. Türkiye’de sabit hat yatrmlarnn ihmal edilmesinin sonucu olarak sabit hat üzerinden yüksek hzl internet hizmetine yurttaúlarn eriúimi çok snrl kalmú, ’lar içinde %10 civarnda taklmútr (ùekil ). 28 Mobil-sabit telefon ikamesi üzerine bir çalúma için baknz: Göktaylar ve Ünver (). 29 Yüksek gelir grubunda yer alan merkez ülkelerde ortalama sabit hat penetrasyonu ’de zirve noktas olan %54,8’e ulaútktan sonra gerilemeye baúlar. ’te bu oran %41,8’e düúmüútür. Ayn zaman aral÷nda Türkiye’de sabit hat penetrasyonu %29,1’den %14,9’a düúmüútür. Baknz: WB DID.  Finans Politik & Ekonomik Yorumlar () Eylül ùekil Türkiye’de ønternet Hizmetinin Penetrasyonu (%), Kaynak: OECD Broadband Portal verileri kullanlarak yazar tarafndan oluúturuldu. Sabit hat üzerinden internet kullananlarn içinde küçük bir ksm fiber eriúimden yarar- lanabiliyor. Geri kalan abonelerse bakr hatlar üzerinden snrl miktarda bant geniúli÷inde veri kullanabiliyor. BTK ( ) verilerine göre Türkiye’de 11,6 milyon sabit inter- net abonesi var. Bunlarn sadece 2,8 milyonu fiber hat üzerinden, bini kablo televizyon úebekesi üzerinden sabit internet kullanyor. Bunun anlam sabit internet penetrasyonunun %14,13, fiber penetrasyonunun sadece %3,4, kablo tv internet penetrasyonununsa sadece %1,13 düzeyinde oldu÷udur. Geri kalan sabit intermet abonelerinin %9’luk ksmysa bakr kablo üzerinden düúük hzl internet kullanyor. Fiber yatrmlarndaki, fiber hat uzunlukla- rndaki ve fiber penetrasyonundaki ksmi canlanma Köksal ve Ardyok’un da () iúaret etti÷i üzere sabit internet piyasasnda rekabeti zorlayc tedbirlerin BTK tarafndan askya alnmú olmasnn sonucudur. Sabit hat üzerinden internet servisi sa÷layclar içerisinde Türk Telekom iútiraki olan Ttnet en büyük Pazar payna sahip olagelmiútir. Dolaysyla sabit hat üzerinden internet kullanmnn yaygnlaúamamasnn ardnda da Türk Telekom’un özelleútirme sonras yatrmlarnn düúük düzeyde gerçekleúmesi yatar. Baúka bir úekilde ifade edecek olursak, yurttaúlarn ça÷daú haberleúme ve iletiúim hizmetlerine evrensel eriúiminin sa÷lanmas amacna özelleútirme politikalaryla ulaúlamamútr. Türkiye’de sabit hat üzerinden internet hizmeti kullanm kstl kald. ’da mobil Türk Telekom Özelleútirmesinin østihdam, Yatrm ve Hizmetlere Eriúim Açsndan Sonuçlar telefon operatörlerine 3G lisans verilmesinden sonra mobil hat üzerinden internet hizmeti kullanmysa ùekil ’de gözlemlenebilece÷i gibi hzla yaygnlaút ve %70’i aút. Buradan hareketle mobil internet kullanmnn ihtiyaca cevap verdi÷i ve sabit internet yatrmlarna gerek olmad÷ iddia edilebilir. Ne var ki mobil hat üzerinden internet kullanm sabit hat üzerinden kullanmla karúlaútrld÷nda teknik snrlamalara tabidir ve daha kstl bir kul- lanm kalbn beraberinde getirir. Veri hizmetinin mobil telefon cihazlar üzerinden kulla- nlmas durumunda bu hizmetin potansiyel ekonomik, kültürel ve bilimsel katksnn çok altnda kalaca÷ açktr. Ayrca radyo frekans spektrumunun snrl kapasitesi mobil úebe- keler üzerinden aktarlabilecek veri miktarnn do÷al snrlarna iúaret eder. Buna karúlk yüksek teknolojili sabit hat ba÷lantlar üzerinden aktarlabilecek veri miktarnn do÷al s- nr çok daha yüksektir. Fiber ve benzeri yüksek hzl sabit hat ba÷lantlarnn yaygnlaúa- bilmesi için gerekli olan yüksek yatrm miktarlarnn özel sektör tarafndan hayata geçiril- mesi, Türk Telekom’un özelleútirme sonras yatrm performans gözetildi÷inde, ciddi de÷i- úiklikler olmazsa karúlksz bir beklenti olarak kalacaktr 6. Sonuç: Ne Yapmal? Telekomünikasyon sektörünün özelleútirilmesi amacyla Türkiye’de izlenen politikalar, Türk Telekom’un yatrmclk yönü ve deneyimi güçlü olan bir özel sermaye grubuna dev- redilmesi sonucunu vermedi. Mobil telefon piyasasna kötü tasarlanmú bir ihaleyle ’de giren Telecom Italia’nn çkard÷ krize getirilen aceleci çözüm, Türk Telekom özelleútirmesini de ipotek altna ald. Özelleútirme sonucunda Türk Telekom’un kontrolü Telecom Italia hüllesiyle Saudi Oger’in eline geçti. Bu grubun telekomünikasyon alann- daki ilk yatrm Türk Telekom’dur. Telekomünikasyon úebekesinin geniúletilmesi ve tek- nolojik olarak güncellenmesi konusunda gerekli birikime sahip olmayan grup, yatrmlar canlandrma konusunda yetersiz kalmútr. Özelleútirme öncesi hazrlk dönemi ve özelleútirme sonras, Türk Telekom çalúanlar- nn saysnda ciddi gerileme getirdi. Özellikle Türk Telekom’u Türk Telekom yapan ve yurttaúlarn haberleúme ve iletiúim hizmetlerine evrensel eriúim hakk açsndan ekonomik ve kültürel öneme sahip olan sabit telefon operasyonu 21 bin personele kadar darald. Özel- 30 Türkiye’de internet servis sa÷layclarnn yatrmlarna ve bu alandaki devlet düzenlemelerine iliúkin bir çalúma için baknz: Köksal ve Ardyok (). Turkcell CEO’su Kaan Terzi’nin yakn tarihli bir açklamas, Türkiye çapnda fiber-optik úebeke kurulmas amacna özel iúletmecilik ve özel rekabet politikalaryla ulaúlamayaca÷n itiraf eder nitelikte: “Türkiye’deki tüm fiber úirketlerinin tek bir çat altnda birleúti÷i, devletin de elindeki varlklarn koyarak katlaca÷, hatta yüzde 51 hissesine sahip olabilece÷i bir yap öneren Terzio÷lu, ‘Bu úirkete Türkiye’nin tüm fiber altyapsn kurma görevi verelim. Bu úirket bono da çkarabilir, halka da açlabilir. Çok kârl olabilir, hatta Türkiye’nin baúl baúna bir de÷eri haline gelebilir. Altyap eriúimi rekabet unsuru olmaktan çkmal’ diye konuútu.” (Levent, ).  Finans Politik & Ekonomik Yorumlar () Eylül leútirmeye eúlik eden dúardan hizmet alm ve taúeron kullanm sonucunda Türk Telekom’un tüm operasyonlarnda do÷rudan istihdam etti÷i personel says ’teki zirve noktasnn üçte birine kadar geriledi. Türkiye’de büyük ümitler ba÷lanan Türk Telekom özelleútirmesi, telekomünikasyon sektörünün en kritik alan olan sabit hat úebekesinin geliúmesini yeterince sa÷layamad. Özelleútirme sonras yatrmlar özelleútirme öncesi kamu yatrmlarna kyasla büyük bir patlama gerçekleútiremedi, hatta milli gelirin pay cinsinden de÷erlendirildi÷inde geriledi. Türk Telekom özelleútirmesi sonrasnda yatrmlarn gerilemesi, özellikle sabit telefon úe- bekesinin ihmal edilmiú olmasnn sonucu olarak sabit hat kullanm oran ve abone says büyük oranda azald. Sabit hat yatrmlarnn düúmesinin tek sonucu sabit telefon hizmeti- nin gözden düúmesi olmad. Bunun ötesinde, sabit hat üzerinden internet hizmeti kullanm da yaygnlaúamad ve teknolojik olarak güncellenemedi. Buna ba÷l olarak Türkiye toplu- munun geniú kesimleri internetle mobil telefon cihazlar üzerinden tanúmak zorunda kald. Mobil telefon cihaz üzerinden sa÷lanan internet hizmetleri kültürel, bilimsel ve ekonomik açlardan snrlar olan bir kullanm kalbnn toplumda yerleúmesine yol açt. Bunun anlam özelleútirme politikalarnn yurttaúlarn haberleúme ve iletiúim hizmetlerine evrensel eriúi- mini sa÷lama hedefini gerçekleútirememesidir. ’larn ikinci yarsnda Türk Telekom’un ço÷unluk hissesini ve kontrolünü elinde bulunduran Saudi Oger grubu kredileri geri ödemekte zorlanmaya baúlad ve ’de his- selerini alacakl yerli bankalara devrederek çekilmek zorunda kald. Yakn gelecekte hü- kümetin bu konuya müdahale etmesi úiddetle olas. Peki bu müdahalenin içeri÷i nasl ol- mal? Geçmiúte oldu÷u gibi yabanc yatrmcnn zararn asgari boyutta tutmay öncelik yapan aceleci çözümler mi uygulanmal? Özel operatörlerin sabit hat yatrmlarn geniúletmek, hzl ve kaliteli internet hizmeti sunabilecek hale getirmek için gereken uzun soluklu yatrmlara dönük ticari bir motivas- yonu yok. Uluslararas finans piyasalarndan bu yatrmlar finanse edecek krediler almak gittikçe daha zor hale geliyor. Özel iúletmecili÷in yatrmc davranú, talebin yo÷un oldu÷u ve yaplan yatrmlara ksa vadede finansal dönüú sa÷lanabilen kentsel alanlara yo÷unlaú- mak yönünde. Sabit hat úebekesi özel sektör elinde kald÷ durumda, internet hizmetlerine evrensel eriúim hedefine ilerlenmesi mümkün görünmüyor. ønternet eriúiminin mobil ope- ratörler eliyle yaygnlaúmas, görece yavaú ve pahal, üstelik do÷al snrlamalar olan bir kullanm kalbn daha da pekiútirecek. Türkiye’de gerileyen sabit hat úebekesini ve internet kullanmn yaygnlaútrmak, ancak kamu planlamas ve kamu finansman deste÷iyle mümkün olabilir. Bu sebeple Türk Telekom’un kamu mülkiyetine ve kontrolüne geri dönmesi bir politika alternatifi olarak ele Türk Telekom Özelleútirmesinin østihdam, Yatrm ve Hizmetlere Eriúim Açsndan Sonuçlar alnmal. Benzer finansal zorluklar çeken ve Sermaye Piyasalar Kurulu (SPK) tarafndan atanmú olan bir yönetim kurulunca yönetilen Turkcell’in de ço÷unluk hisselerinin ve kont- rolünün devlet tarafndan devralnmas uygun olabilir. Zaten kamu mülkiyetinde olan Kablo TV’nin, Turkcell’in ve Türk Telekom’un yeniden Türk Telekom veya PTT çats altnda konsolide edilmesi çkú yolu olarak benimsenmeli. Konsolidasyonla oluúacak olan operatör, sabit hat, mobil hat ve kablolu televizyon úebekelerinin her birinde büyük bir pa- zar payna ve güçlü bir finansal yapya sahip olacaktr. Bu operatörün kârlar ilave kamu olanaklaryla ve kamu planlamasyla birleútirilerek Türkiye’de telekomünikasyon altyaps- nn kalknmasn sa÷layacak altyap yatrmlarna, özellikle yüksek teknolojili veri aktarm úebekelerine yönlendirilmelidir. Bu altyap yatrmlar yerli elektronik sektörünün geliúmesi için kaldraç rolü oynayabilir. Oluúacak operatör yurt çapnda güvenceli ve örgütlü istihdam biçimlerini yayarak iúsizlik ve güvencesizlik sorununa da bir ölçüde merhem olabilir. Kaynakça ACEMOöLU, Daron and Murat ÜÇER; (), “The Ups and Downs of Turkish Growth, Political Dynamics, the European Union and the Institutional Slide”, working paper, no. , National Bureau of Economic Research, Cambridge, Ekim AKÇA, Haúim; (), “Telekomünikasyon Sektörü: Türkiye ve AB Ülkeleri Karúlaútrmal Analizi”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16(1), ss. ANGIN, Merih and Pnar BEDøRHANOöLU; () “Privatization Processes as Ideological Moments: the Block Sales of Large-Scale State Enterprises”, New Perspectives on Turkey, (47), ss. ARDIYOK, ùahin; (), “Türk Telekomünikasyon A.ù.'nin Özelleútirilmesi: Sektörde Do÷um Sanclar”, Rekabet Dergisi, 1(5), ss. ATøYAS, øzak; (), “Regulation and Competition in the Turkish Telecommunications Industry”, in Tamer ÇETøN and Fuat OöUZ (Ed.), Political Economy of Turkey, Springer, New York, pp. ATøYAS, øzak and Pnar DOöAN; (), “When Good Intentions are not Enough: Sequential Entry and Competition in the Turkish Mobile Industry”, Telecommunications Policy, 31(), pp. ATøYAS, øzak and Pnar DOöAN; (), “The Political Economy of Liberalization of Fixed Line Telecommunications in Turkey”, araútrma raporu, RPP, Mossavar-Rahmani Center for Business and Government, Harvard University, Cambridge, Ocak ATøYAS, øzak, Brian LEVY and Michael WALTON; (), “Rent Creation and Rent Containment: the Political Economy of Telecommunications in Mexico, South Africa and Turkey”, WB Development Report , Background Paper, New York, AYBAR, Bülent, Serhat GÜNEY and Hasan SÜEL; (), “Privatization and Regulation in Turkish Telecommunications: A Preliminary Assessment”, SNHU International Business Program Working Paper Series No. , Southern New Hampshire University, Hooksett, August  Finans Politik & Ekonomik Yorumlar () Eylül BAöDADøOöLU, Necmiddin and Murat ÇETøNKAYA; (), “Sequencing in Telecommu- nications Reform: A Review of the Turkish Case”, Telecommunications Policy, (34), pp. BAYRAKTAR, Günsel and Hüseyin ABUT; (), “Present State and Future of Telecom- munications in Turkey”, IEEE Transactions on Communications, (7), pp. BøLA, Fikret; (, 4 Temmuz), PTT’nin T’siyken Satsaydk Makûs Talihimizi Yenerdik, Milliyet. BROCK, Gerald W.; (), The Second Information Revolution, Harvard University Press, Massachusetts. BTK (Bilgi ve øletiúim Teknolojileri Kurumu); () BTK (Bilgi ve øletiúim Teknolojileri Kurumu); () BURNHAM, James B.; (), “Telecommunications Policy in Turkey: Dismantling Bar-riers to Growth”, Telecommunications Policy, (), pp. BURNHAM, Peter; (), “The Politics of Economic Management in the s”, New Political Economy, 4(1), pp. CASTELLS, Manuel; (), Communication Power, Oxford University Press, New York. CLIFTON, Judith, Francisco COMIN, and Daniel DIAZ-FUENTES; (), “From National Monopoly to Multinational Corporation: How Regulation Shaped the Road towards Telecommunications Internationalization”, Business History, 53(5), pp. CRANDALL, Robert W.; (), Competition and Chaos: U.S. Telecommunications since the Telecom Act, Brookings Institution Press, Washington D.C. DPT (Devlet Planlama Teúkilat); (), Yatrm Raporu , DPT, Ankara. (26 adet yllk rapor kullanlmútr.) ERK, Nurten; (, 14 Mays), Berlusconi øú Takibinde Örnek Olsun, Hürriyet. Europemedia; (a, April 9), Aria Seeks Ebn in Damages through International Arbitration Tribunal, Europemedia. Europemedia; (b, May 13), Turkish PM: Aria and Aycell to Merge, Europemedia. Fair Disclosure Wire; (, November 8), Q3 Telecom Italia Mobile SpA Earnings Conference Call, Fair Disclosure Wire. GERAY, Haluk; (), “Extent and Scope of ‘Digital Divide’ in Turkey: Policy Perspectives”, paper presented at OECD/DSTI, WPIE/TISP Workshop the Digital Divide: Enhancing Access to ICT’s, OECD, Paris, November 7, GILARDI, Fabrizio; (), “Institutional Change in Regulatory Policies: Regulation through Independent Agencies and the Three New Institutionalisms”, in Jacint JORDANA and David LEVI-FAUR (Ed.), The Politics of Regulation: Institutions and Regulatory Reforms for the Age of Governance, Edward Elgar, Cheltenham, pp. GÖKTAYLAR, Yavuz and Mehmet Bilal ÜNVER; (), “Fixed to Mobile Substitution in Turkey: A Policy Perspective”, International Journal of Management and Network Economics, 2(2), pp. GÜREK, Harun; (, 21 Temmuz), Cepte øki øhaleye Çklacak, Milliyet. GÜRKAYNAK, Refet S., Zeynep KANTUR, M. Anl TAù, and Seçil Yldrm; (), “Monetary Policy in Turkey after Central Bank Independence”, CFS Working Paper Series, no. , Center for Financial Studies, Goethe University, Frankfurt, August Türk Telekom Özelleútirmesinin østihdam, Yatrm ve Hizmetlere Eriúim Açsndan Sonuçlar HARVEY, David; (), The Condition of Postmodernity: An Inquiry into the Origins of Cultural Change, Blackwell, Cambridge. HORWITZ, Robert B.; (), “South African Telecommunications: History and Prospects”, in Eli M. NOAM (Ed.), Telecommunications in Africa, Oxford University Press, New York, pp. Hürriyet; (, 5 Mays), Telecom Italia: GSM 'e 1 Milyar Dolar Fazla Verdik, Hürriyet. Hürriyet; (, 30 Temmuz), Telekom øtalia'nn Yönetiminde De÷iúiklik Yapld, Hürriyet. Hürriyet; (, 5 Mays), Berlusconi Türkiye’ye Geliyor, Hürriyet. Hürriyet; (, 26 Mays), Avea’y Anlayamadk Telekom’dan Çekildik, Hürriyet. Hürriyet; (, 14 Temmuz), øtalyanlar Milyon Dolar Ald, Avea’y Brakt, Hürriyet. Hürriyet; (a, 29 Haziran), TIM, Oger Telecom Hisselerini Saudi Oger’e Satt, Hürriyet. Hürriyet; (b, 19 Eylül), Cep Telefonunda 3G øhalesi øptal, Hürriyet. Hürriyet; (, 29 A÷ustos), Türk Telekom’un %55’lik Hissesi için Flaú Geliúme, Hürriyet. JORDANA, Jacint and David LEVI-FAUR; (), “The Diffusion of Regulatory Capitalism in Latin America: Sectoral and National Channels in the Making of a New Order”, The Annals of the American Academy of Political and Social Science, (1), pp. KAPNER, Fred and Juliana RATNER; (, July 30), Pirelli and Benetton Grab Control of Telecom Italia, Financial Times. KESøCø, ølhan; (), “Telekomünikasyon ve Gelece÷i ‘Tesbitler ve Teklifler’”, in DPT (Devlet Planlama Teúkilat) (Ed.), Türkiye øktisat Kongresi, DPT Yaynlar, Ankara, ss. KINGSTONE, Peter R.; (), “Privatizing Telebrás: Brazilian Political Institutions and Policy Performance”, Comparative Politics, 36(1), pp. KORNELAKIS, Andreas; (), “European Market Integration and the Political Economy of Corporate Adjustment: OTE and Telecom Italia, –”, Business History, 57(6), pp. KÖKSAL, Emin and ùahin ARDIYOK; (), “Reviewing Regulatory Policy for Broadband in Turkey: The Failure of Service-Based Competition and the Prospect of Facility-Based Competition”, Competition and Regulation in Network Industries, 16(4), pp. LEVENT, Sefer; (, 6 Aralk), Fiber øsyan, Hürriyet. LEVI-FAUR, David; (), “New Regimes, New Capacities: The Politics of Telecommunications Nationalisation and Liberalisation”, in Linda WEISS (Ed.), States in the Global Economy: Bringing Domestic Institutions back in, Cambridge University Press, New York: pp. MAJONE, Giandomenico; (), “Cross-National Sources of Regulatory Policymaking in Europe and the United States”, Journal of Public Policy, 11(1), pp. MATTOS, Cesar and Paolo COUTINHO; (), “The Brazillian Model of Telecommunications Reform”, Telecommunications Policy, 29(), pp. Milliyet; (, 15 A÷ustos), Cep’e øki Lisans Daha Geliyor, Milliyet. Milliyet; (a, 18 Nisan), Cep Elde Kald, Milliyet. Milliyet; (b, 3 Mays), øú’e Rakip Çkmad, Milliyet.  Finans Politik & Ekonomik Yorumlar () Eylül NOAM, Eli M.; (), Telecommunications in Europe, Oxford University Press, New York. OECD Broadband Portal. ÖNøù, Ziya; (), “Power, Interests and Coalitions: The Political Economy of Mass Privatisation in Turkey”, Third World Quarterly, 32(4), pp. ÖZCAN, Feridun Cemil; (), “Ellili Yllarda Türkiye Ekonomisi”, içinde Mete Kaan KAYNAR (der.), Türkiye’nin ’li Yllar, øletiúim, østanbul: ss. ÖZEL, Iúk; (), “The Politics of De-Delegation: Regulatory (In)Dependence in Turkey”, Regulation & Governance, 6(1), pp. PAMUK, ùevket; (), Türkiye’nin Yllk øktisadi Tarihi, øú Bankas Yaynlar, østanbul. PARCU, Pier Luigi and Virginia SILVESTRI; (), “Electronic Communications Regula-tion in Europe: An Overview of Past and Future Problems”, Utilities Policy, (31), pp. PWC (Price Waterhouse Coopers); (), “Global Top Companies by Market Capitalisation: 31 March Update”, Report of Price Waterhouse Coopers Initial Public Offering Center, New York, March PTT (Posta, Telgraf ve Telefon Genel Müdürlü÷ü); (), Geçmiúten Günümüze Posta, PTT, Ankara. SOBACI, Mehmet Zahid, Mehmet Nargeleçekenler, and Tamer Çetin; (), “Independent Regulatory Agencies in Turkey and Their Formal Independence Levels”, First International Conference on Management and Economics Konferansna sunulmuú tebli÷, Tiran, Albania, Mart STEHMAN, Oliver; (), “Network Liberalization and Developing Countries: The Case of Chile”, Telecommunications Policy, 19(9), pp. TEKELø, ølhan ve Selim ølkin; (), Cumhuriyetin Harc: Modernitenin Altyaps Oluúurken, østanbul Bilgi Üniversitesi Yaynlar, østanbul. Telekomcular Derne÷i; (a), Türk Telekom Özelleútirmesinin Çalúanlar Üzerindeki Etkisi: Ylndan Önce Türk Telekomda Çalúan Personelin Sorunlar, Telekomcular Derne÷i, Ankara. Telekomcular Derne÷i; (b), Türk Telekom'un Özelleútirilmesi: Bir "Talan"n Hikayesi, Telekomcular Derne÷i, Ankara. Telekomünikasyon Kurumu; (), Faaliyet Raporu, Telekomünikasyon Kurumu, Ankara. Turkcell; (), Faaliyet Raporu, Turkcell, østanbul. Türk Telekom () faaliyet raporu, Türk Telekom, Ankara. (Toplam 12 adet yllk rapor kullanlmútr.) ÜÇER, Srr Emrah; (), “Türkiye’de Telekomünikasyon Sektörü ve ødari Yapsna øliúkin Düúünceler”, Praksis, (), ss. ÜÇER, Srr Emrah; (a), “Meúgul Çalan Telefon: Türkiye’de Telekomünikasyon Sektöründe Do÷rudan Yabanc Yatrmlar”, International Multidisciplinary Conference on Foreign Direct Investment, Investment Promotion and Economic Development konferansnda sunulan bildiri, 26 ùubat , øTÜ, østanbul. ÜÇER, Srr Emrah; (b), “Alo Kapitalizm: Turkish Telecommunications Policy in the Context of an Outward-Oriented Development Strategy”, yaymlanmamú doktora tezi, Bo÷aziçi Üniversitesi Atatürk Enstitüsü, østanbul. Türk Telekom Özelleútirmesinin østihdam, Yatrm ve Hizmetlere Eriúim Açsndan Sonuçlar VAGGELAND, Noralv; (), Taming the Regulatory State: Politics and Ethics, Edward Elgar, Cheltenham. Vodefone Türkiye; (), Sürdürülebilirlik Raporu, Vodafone, østanbul. VOGELSANG, Ingo; (), “The Endgame of Telecommunications Policy? A Survey.” Jahrbuch für Wirtschaftswissenschaften / Review of Economics, 64(3), pp. WARF, Barney; (), “Telecommunications and the Globalization of Financial Services”, The Professional Geographer 41(3), pp. World Bank Development Indicators Database. World Bank Private Participation in Infrastructure Database. YELDAN, Erinç; (), Küreselleúme Sürecinde Türkiye Ekonomisi, øletiúim, østanbul. Yeni ùafak; (, 1 Kasm), Çözüm Türk Bankalarnda, Yeni ùafak. YILMAZ, Kamil; (), “Turkish Telecommunications Sector at a Crossroads.” Paper presented to Mediterranean Development Forum Workshop on “Private Participation in Telecommunications Infrastructure”, Marrakesh, Morocco, May YILMAZ, Kamil; (), “Türk Telekomünikasyon Sektöründe Reform: Özelleútirme, Düzenleme ve Serbestleúme.” Research Report, Koç University, Istanbul, November ZAøFER, Ahmet; (), “The Acceleration of the Privatization in Turkey: Why in the last Decade”, yaynlanmamú doktora tezi, SOAS University of London. ZENGøNOBUZ, Ünal; (), “On Regulatory Agencies in Turkey and Their Independence”, Turkish Studies, 9(3), pp. 

İSTANBUL (AA) - Türk Telekom, dijital dünyada bir kimliğe sahip olmak ve e-ticaret yapmak isteyen esnaf ve KOBİ’ler için 'Dijital İşyerim' kampanyasıyla avantajlı paketler sunuyor.

Şirketten yapılan açıklamaya göre, Türk Telekom, teknolojinin sunduğu imkanlarla esnaf ve KOBİ’lerin hayatını kolaylaştırıp, onların kazançlarını artırdığı hizmetlerine bir yenisini daha ekledi.

Türk Telekom, ’dan fazla ülkede milyondan fazla kullanıcısı bulunan web sitesi kurma platformu WiX ile Türkiye ekonomisinin bel kemiğini oluşturan esnaf ve KOBİ’lere yönelik olarak önemli bir iş birliğine imza attı.

Türk Telekom'un WiX ile gerçekleştirdiği Dijital İşyerim kampanyası ile esnaf ve KOBİ’lerin, kısa süre içinde internette kendi mağazalarını, bloglarını, portfolyolarını açmalarını ve internetten randevu ve rezervasyon verebilmelerini sağlayarak dijitalleşme hedeflerine önemli katkı sağlayacak.

Türk Telekom’un Dijital İşyerim paketleriyle, esnaf ve KOBİ’ler artık e-ticaret sektöründe yer alarak, rekabet karşısında, ulaşılabilir fiyatlarla dijital kimlik sahibi olabilecek. Ayrıca satış sonrası desteği, Türkçe dil seçeneği ile 7 gün 24 saat kesintisiz şekilde alabilecek.

- Türk Telekom sabit internet müşterilerine özel WiX Premium paketli teklifler

Türk Telekom, WiX iş birliği ile gerçekleştireceği Dijital İşyerim kampanyası ile internet üzerinde kendi mağazalarını açmak isteyen müşterilerine iki ayrı fırsat sunuyor. Sabit internet ile birlikte satın alınabilecek Standart Premium Paket’inde 24 aylık taahhütte 2GB barındırma alanı, yaklaşık değeri 70 TL olan 1 yıllık alan adı, bine yakın önceden geliştirilmiş web sitesi teması ve yaklaşık TL değerinde Google Reklam kredisi gibi hizmetler yer alıyor.

KOBİ’ler ayrıca, Dijital İşyerim Kampanyası kapsamında sabit internet tarifeleriyle birlikte sunulan Temel İşletme Premium Paketi’nden de yararlanabilecek. Temel İşletme Premium Paketi’ni tercih eden kullanıcılar, ilk pakete ek olarak 20 GB barındırma alanı, restoran, otel ve spor salonu gibi işletmelere rezervasyon alt yapısı ve e-ticaret için gerekli bütün alt yapı ve olanaklarından faydalanabilecek.

Kullanıcılar, 8 Mbps’ye kadar limitsiz internet WiX Standart Premium paketinin 74,90 TL’ye, Temel İşletme Premium Paketi’nin ise 84,90 TL’ye sunulduğu kampanyanın detaylarına 'seafoodplus.info' linkinden ulaşabilecek.