Yüsem Sevk

Türkiye ile Sovyetler Birliği arasında, her iki devletin de yeni kurulduğu dönemde ilişkiler pek çok alanda iyi bir zemine dayanmış karşılıklı güven, işbirliği ve dostluk çerçevesinde, iki ülke yöneticileri uluslar arası alanda birbirleri ile sıkı bir işbirliği içerisinde olmuşlardır. Bu iyi ilişkilerin sürdürüldüğü ve 'lu yıllar boyunca, her iki devletin kamuoyunda o dönemlerde olumlu etkiler görülmüştür. Bu yıllar, iki ülkenin tarihteki eski çekişmelerine son verdiği, sanayi, eğitim, kültür, sağlık, ulaşım, askeri, ve pek çok alanda; hepsinden daha önemlisi devletler arası ilişkilerde birbirlerine çok yakın politikalar izlendiği yıllardır. Uluslar arası alanlarda iki ülkenin birbiri ile yakın işbirliği içinde olmasının temeli Türk Milli Mücadele yıllarına dayanmaktadır. Benzer bir süreçten geçmekte olan Sovyet Rusya da aynı ülkelerle mücadele etmiş ve bu mücadelelerin benzerliği iki ülkeyi birbirine daha da yakınlaştırmıştır. Bu yakınlaşma, önce Sovyet Rusya'nın milli mücadele yıllarında zor şartlar altında sürdürülmekte olan Türk Kurtuluş Savaşı'na askeri ve ekonomik yönden güç katmasına neden olmuştur. Ardından imzalanan 16 Mart Moskova Antlaşması ile; ilk kez, bir Avrupa devleti olan Sovyetler Birliği, Misak-ı Milli'yi tanımış ve yüzyıllardan beri Türk toplumunu her alanda geri bırakan Kapitülasyonların kaldırılmasını onaylamıştır. Bu gelişmelerin ardından Sakarya Savaşı sonrasında Türkiye'nin kuzey doğu sınırlarını güvence altına alan 13 Ekim tarihli Kars Antlaşması yapılarak, Türk Sovyet sınırları kesin şeklini almıştır. Dostluk ve işbirliği anlayışı, Lozan Antlaşması sırasında ve sonrasında da sürmüştür. İki devlet bu iyi ilişkilerini daha güçlü ve etkili bir antlaşma ile bağlamak ve birbirlerinin hak ve menfaatlerini gözetmek amacıyla, Türkiye Cumhuriyeti ile Sovyetler Birliği arasında en temel ve belirleyici dostluk belgesi olan; 17 Aralık tarihli “Türk Sovyet Saldırmazlık ve Tarafsızlık Antlaşması”nı imzalamışlardır. Bu antlaşmanın ruhu tarihli Moskova ile Kars Antlaşmalarına uygun olup onları pekiştiren bir özelliğe sahiptir. Bu antlaşma kısa süreli olmakla beraber, uzatılmaya uygun haldedir. Bundan dolayı, yılından başlayarak yılına kadar 20 yıl boyunca yürürlükte kalacak olan bu antlaşmaya yeni protokol ve taahhütler eklenerek uzatılmıştır. Avrupa’da baş gösteren aşırı milliyetçilik ve faşizm etkileri ’lu yıllara damgasını vurmuş ve bu devletler saldırgan bir politika izlemeye başlamışlardır. Bu saldırganlıklara karşı Türkiye, Atatürk’ün önderliğinde batı ve doğu sınırlarında yeni arayış ve ittifaklara yönelmiştir. Bundan hareketle batıda “Balkan Antantı” ’te gerçekleştirilmiştir. Doğuda da bir süre devam eden çalışmaların ardından yılında “Sadabat Paktı” imzalanarak Türkiye’nin batı ve doğu sınırları güvence altına alınmıştır. Bu ittifak arayışları Sovyet Rusya’yı rahatsız etmiş ve Türkiye’nin bu gibi ittifaklar yerine Sovyet Rusya ile daha yakın bir işbirliğine girmesi gerektiğini hissettirmiştir. Türk yetkililerin, bütün iyi niyet ve Türk Sovyet ilişkilerinin geliştirilmesi yönündeki çabalarına karşılık Sovyet yetkililer, asıl amaçlarını yavaş yavaş dile getirmeye başlamışlardır. Bunun örneğini “Çankaya” isimli eserinin sayfasında, Falih Rıfkı Atay belirtmektedir. Atay’ın Moskova’ya son gidişinde görüştüğü Rus yetkilisi şunları söylemiştir: “Türkiye bir emperyalist harbinde, bizim için ya set, ya sıçrama yeri vazifesi görür. Onu mu görür, bunu mu görür; sözler, şahıslar ve antlaşmalar bizi inandırmaz. Ancak rejim beraberliği ile emin olabiliriz.” Falih Rıfkı Atay, bu sözlere işaret ederek; “Bu söze dikkat edin, o zamanlar peyk kuruluşları yoktu.” Diyor ve konuyu Mustafa Kemal Paşa’ya iletince o da İsmet Paşa’ya anlatmasını istiyordu. İsmet Paşa ise, Falih Rıfkı Atay’a dönerek; “Karahan bize elçi olarak geliyor, seni elçiliğe davet ettikleri zaman bütün bunlar olmamış gibi davranacaksın, yazılarında eski dostluk edebiyatını değiştirmeyeceksin.” talimatını verdiğini belirtmektedir. Sovyetler Birliği, Türkiye’ye karşı soğuk ilişkilerde bulunmayı sürdürerek; Türkiye’nin, Boğazlardaki hükümranlık haklarını sınırlayan Lozan Antlaşması’nın ilgili maddelerinin değiştirilmesi için, ilgili devletlere verdiği nota sonucunda toplanarak imzalanan, Montreux Boğazlar Sözleşmesi’ne açıkça söylemese de soğuk olan tavrını sürdürmüştür. Güçlenmekte olan ve iç birliğini pekiştirmiş bulunan Sovyetler Birliği’nin bu konudaki amacı; Boğazların ve Karadeniz’in egemenliğini elinde tutmaktı. Boğazların Türkiye Cumhuriyeti’ne devredildiğini belgeleyen Montreux Antlaşması’na karşı Ruslar zaman zaman günümüze kadar muhalefetlerini sürdürmüşlerdir. Avrupa’da bazı önemli devletlerin saldırgan politikalar izlediği yılı öncesinde sınır güvenlikleri ve toprak bütünlükleri için ikili yada çoklu antlaşma ve görüşmeler yapılmaktaydı. Bundan hareketle Türkiye de kendi toprak bütünlüğü için başta İngiltere ve Fransa olmak üzere bazı devletlerle görüşme ve antlaşmalar imzalamıştır. Bütün bu uğraşların temeli, kendisini güvencede hissetme düşüncesidir. İkinci Dünya Savaşı yıllarının başlangıcında; Almanya, İtalya ve Japonya grubunun açık bir üstünlüğü söz konusu idi. Türkiye ile Sovyetler Birliği de tarafsız birer devletti. Sovyetler Birliğinin, Almanya ile imzaladığı Rus-Alman antlaşmasından sonra Türkiye’ye karşı daha da soğuk politikalar izlediği görülmektedir. Almanya’nın Ruslarla yakınlığı kısa sürmüş ve 22 Haziran günü Almanya Rusya’ya savaş ilan etmiştir. Bu tarihten yılı sonlarına kadar Ruslar, Almanlarla çetin mücadele etmişler ve özellikle ABD’nin askeri ve ekonomik yardımlarını görmüşlerdir. 7 Mayıs yılında ise Almanlar, müttefik güçlerine karşı yenilgilerini kabul ederek kayıtsız şartsız teslim olmuşlardır. Sovyetler Birliği, İkinci Dünya Savaşı’nın son döneminde galip devlet olma konumunun da etkisi ile, doğuda ve batıda sınırlarını oldukça genişletmiştir. Bu gücün kendisine verdiği güvenle, o döneme kadar Türk Sovyet ilişkilerinde görülmeyen bir gerginlik süreci başlamıştır. Türkiye’nin, Çarlık döneminde kaldığını düşündüğü tarihi Rus emel ve istekleri yeni rejim olan Sovyetler Birliği tarafından açıkça dile getirilmeye başlanmıştır. Sovyet Rusya ve onun lideri Stalin tarafından bu istekler, İkinci Dünya Savaşı’nın galibi olan diğer devletlere savaş sırası ve sonrasında yapılan konferans ve görüşmelerde hep dile getirilmiştir. Böylece; Sovyetler Birliği yetkilileri, Sovyet Basını, Gürcistan Sovyet Cumhuriyeti, Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti ile Sovyetler Birliği’nin yeni oluşturduğu peyk devletlerinden olan Bulgaristan, Yugoslavya, Arnavutluk, Romanya gibi devletler de Türkiye’nin aleyhinde olarak; toprak talepleri, Boğazlarda üs ve aleyhte propaganda çalışmalarını birlikte sürdürmüşlerdir. Bu çalışmalar sonucunda, Türkiye’den doğu topraklarında bulunan illerden; Kars, Ardahan ve Trabzon’a kadar olan bölge ile Boğazların Ruslarla Müşterek Müdafaası yani birlikte savunulması, kısaca belirtmek gerekirse Ruslara üsler verilmesi açıkça dile getirilmiştir. Bununla da yetinmeyen bu çalışmalar, Türkiye’de kendilerine yakın dost ve demokrat bir düzenin oluşmasını yani Sosyalist veya Komünist bir idare sisteminin kurulmasını istemişler, bunun aleyhindeki bütün kurum, yayın, basın ve anlayışları şiddetle dışarıdan eleştirmişlerdir. Sovyetler Birliği’nin bu propaganda ve isteklerine karşı, Türkiye Cumhuriyeti’nde diğer bazı ülkelerden farklı olarak tepkiler oluşmuş, gösteriler yapılmış, mitingler düzenlenmiş, demeçler verilmiş ve Türk halkının: “Bir Karış Türk Toprağı İçin Bütün Türkiye Ateşe Atılmaya Hazırdır.” sözü, sloganlaştırılarak, gazete sütunlarının en büyük manşeti haline getirilmiştir. Sovyet notalarına verilen cevabi notalardan sonra da, Türk halkının ülkesi için gerekirse savaşmaya her an hazır olduğu Sovyet kamuoyu ve bütün dünyaya karşı bildirilmiştir. Diğer yandan Türkiye kendi konumunu güçlendirebilmek için, savaş öncesi imzalanmış olan Türk İngiliz antlaşması başta olmak üzere batılı ve komşu devletleri ile ilişkilerini geliştirme yoluna gitmiş, yeni kurulan ve kendisinin de kurucuları arasında yer aldığı Birleşmiş Milletler Teşkilatı’na büyük önem vermiştir. Bu gergin dönemde hiç şüphesiz Türkiye’nin kararlılığının yanında, Amerika’nın Türkiye’ye verdiği güvence ve destek; Sovyetler Birliğinin geri adım atmasında ve isteklerinin gerçekleşememesinde en belirleyici faktör olmuştur. Truman Doktrini ve Marshall Yardımı ile, Sovyet tehdidi altındaki Türkiye’ye, askeri ve ekonomik yardım yapılmıştır. Sovyet yayılma ve tehdidine karşılık olarak 4 Nisan ’da kurulan NATO’ya, Türkiye de girmek istemiş ve güvenliğini büyük bir ittifak içinde sürdürmek istemişse de başlangıç dönemlerinde Türkiye’nin bu ittifak üyeliğine karşı çıkılmış ancak ’deki Kore Savaşı’na katılan ve adeta bir bedel ödeyen Türkiye’nin bu üyeliğe alınması Şubatı’nda gerçekleşmiştir. Büyük bir ittifakın içinde yer alan ve kendisini güvence altına alan Türkiye’ye yönelik Sovyet tehditleri azalmıştır. yılında Sovyet Lideri Stalin’in ölümünden sonra 30 Mayıs tarihinde yeni Sovyet liderliği bir açıklama yayınlayarak: “Türkiye’den toprak talebinde bulunmaktan ve boğazların ortak savunması hakkındaki görüşlerinden vazgeçtiklerini” belirtmişlerdir. Bundan sonraki dönemlerde Türkiye’nin Sovyetler Birliği’nden duyduğu güvensizlik azalmasına karşılık, tamamen ortadan kalkmamıştır.