Çöllerin oluşumu, birbirinden çok farklı nedenlere dayanır. Okyanus`a komşu olan Atakama Çölü, dünyanın belki de en kurak, en az yağış alan bölgelerinden biridir. Çölün bazı bölgelerine yüzyıllardır hiç yağmur yağmamıştır. neredeyse hiç bulut bulunmaz; güneş ışınları hiçbir engelle karşılaşmadan yeryüzüne ulaştığı için topraktaki su da çabucak buharlaşır. Yeryüzündeki büyük çöllerin çoğu, eskiden yelkenli gemilere düzenli itki sağladığı için "ticaret rüzgârları" olarak adlandırılan bu rüzgârların geçtiği bölgelerde bulunur. Sahra Çölü bunlardan biridir. Okyanuslardaki soğuk akıntılar da çöllerin oluşmasında rol oynar. Ilıman bölgelerdeki karaların batı kıyıları boyunca görülen soğuk su akıntıları, deniz yüzeylerinin soğumasına neden olur. Bu, o bölgenin üzerindeki hava kütlesinin de soğumasına yol açar. Soğuyan havanın su tutma kapasitesi azalır. Bu durum, yağmurun kıyılara ulaşmasını engeller. fiili`deki Atakama Çölü ve güneybatı Afrika`daki Namib Çölü, bu şekilde oluşmuştur. Çöl oluşumuyla ilgili bir başka etken de, "yağmur gölgesi" adı verilen olaydır. Denizlerden karalara doğru ilerleyen nemli hava, kıyıda dağ sıralarıyla karşılaştığında, yamaç boyunca yükselmeye başlar. Yükselen hava, soğuyarak nemini yağmur olarak bırakır. Dağı aşarak iç bölgelere ilerleyen hava kuru olur, alçalırken ısınır. "Yağmur gölgesi" denilen bu olayın etkisiyle çöl oluşur. California`daki Nevada Dağları`nın gölgesindeki Mojave Çölü buna iyi bir örnektir. Çöllerin oluşumunda rol oynayan bir başka etken de, havanın, nemini büyük kara parçalarının iç bölgelerine sokulana kadar bırakmasıdır. Moğolistan`daki Gobi Çölü, Orta Asya`daki Türkistan Çölü ve Avustralya`daki çöller böyle oluşmuştur. Kutup bölgelerindeki çöller, yeryüzünün beş milyon kilometrekarelik bir bölümünü kaplar. Bu bölgeler, genellikle kaya ya da çakılla kaplı
Dünyanın öteki bölgelerinde olduğu gibi, çöllerde de yerşekilleri büyük ölçüde rüzgârın ve suyun etkisiyle biçimlenir. Bugün birçok çölde görülen ilginç yerşekilleri, milyonlarca yıllık süreçlerin sonunda ortaya çıkmış. düzlüklerdir. Bu çöllerde kum tepeleri yerine, yağış alan yerlerde kar tepeleri oluşur. Kutuplardaki çöllerde sıcaklık sık sık suyun donma noktasını geçer. Donma-erime- tekrar donma döngüsü, buralarda, bazen çapı beş metreyi bulan ilginç görünümlü çatlakların oluşmasına neden olmuştur.
Kurak topraklar olarak da bilinen çöller yılda 25 santimden az yağış alan ve dolayısıyla çok az bitki örtüsüne sahip bölgeleri ifade ediyor. Çöller, Dünya'daki karaların beşte birini oluşturuyor ve her kıtada en az bir tane mevcut. Pek çöller nasıl oluşuyor? Aynı zamanda iklimi ve özellikleri nedir? Öyleyse çöller hakkında daha fazlasını öğrenelim.
Çöl Nasıl Oluşur?
Çöllere genellikle az miktarda, düzensiz yağış düşer. Ortalama yağış yılda mm'den azdır. Ancak yağış oranları değişkendir. Bir çölün yıllık ortalama yağışı 5 santim olabilir ve bu yağış bir yıl 3 santim, diğer yıl hiç ve üçüncü yıl 15 olabilir. Bu nedenle kurak ortamlardaki yıllık ortalama yağış gerçek yağmur miktarını yansıtmaz.
Çöl oluşumunu sağlayan şey, gerçekleşen buharlaşmaya kıyasla az yağış olmasıdır. Buharlaşan suyun yerini alan yağış olmaması çölde hiç su havuzu oluşmamasıyla sonuçlanır. Bu az yağışın bir nedeni rüzgarın yağmur bulutlarını uzaklaştırmasıdır.
Sıradağlar nemli havanın belirli bölgelere ulaşmasını engelleyerek çöl oluşumuna katkıda bulunur. Buna yağmur gölgesi deniyor ve Mojave, Gobi ve Atacama çölleri gibi kurak bölgeler böyle oluştular. Hakim rüzgar bir dağ silsilesinden geçerken ılık, nemli havayı yukarı iter. Yükselen hava genişler ve soğur. Soğuyan havanın nem kapasitesi azalır, su yoğunlaşır ve yağmur ya da kar olarak düşer (orografik yağış).
Nemi azalan soğuk ve kuru hava dağın diğer tarafına geçer ve alçaldıkça ısınır. Nem olmadığından dağın bu yüzünde bulut oluşmaz. Bu kuru alana yağmur gölgesi deniyor. Yağmur olmadan bitki örtüsü de olmayacağından rüzgar bölgedeki tüm toprak ve organik maddeleri taşır ve geride yalnız kum ve kaya kalır. Çöllerin düşük nem oranı gündüz aşırı sıcak ve gece aşırı soğuk olmasını sağlıyor.
Çölde Bitki ve Hayvan Yaşamı
Az yağış, çöllerde az miktarda bitki yetişmesini sağlıyor. Bitkilerin genellikle birbirinden uzakta, seyrek şekilde büyüdükleri görülür. Toprağı tutan hiçbir bitki örtüsü olmaması çöllerin erozyona meyilli olmasını sağlıyor.
Görünürde hiç su olmamasına rağmen bazı hayvanlar çölü evleri olarak benimsemiştir. Bu hayvanlar hem sert çöl ortamlarında hayatta kalır hem de burada gelişmek üzere adapte olurlar. Çöl tilkisi, kertenkeleler, kaplumbağalar, çıngıraklı yılanlar, koridor kuşu (roadrunner), akbabalar ve tabii ki develer çöllerde yaşamakta.
Çölde Sel Olur mu?
Çöle sık sık yağmur yağmaz, ancak bir kez yağış olduğunda yağmur genellikle çok yoğundur. Zemin geçirimsiz olduğu için su toprak tarafından kolayca emilmez ve yalnızca yağmur zamanlarında çölde akarsular meydana gelir.
Bu geçici ırmaklardan hızla akan su çölde erozyon meydana getiriyor. Çöl yağmuru çoğu zaman okyanusa ulaşmaz, akarsular genellikle kuruyan göllerde son bulur veya yolda kendiliğinden kurur. Örneğin, Nevada’da yağan yağmurların neredeyse tamamı hiçbir zaman çok yıllık bir ırmağa veya okyanusa ulaşmaz.
Çöldeki kalıcı akarsular genellikle "egzotik" suların bir sonucu (akarsulardaki suyun çölün dışından gelmesi). Örneğin, Nil Nehri çölden geçiyor ancak ırmağın kaynağı Orta Afrika'daki yüksek dağlardır.
Dünya'nın En Büyük Çölü
Dünya'nın en büyük çölü aslında çok soğuk olan Antarktika kıtasıdır. Yılda iki santimden az yağış alan Dünya'nın en kurak yeridir. Antarktika bölgesi yüzölçümü itibariyle km kareye eşit (Türkiye ).
Kutup bölgelerinin dışında, Dünya'nın en büyük çölü Sahra Çölü'dür. 9 milyon kilometrekare ile Dünya'nın en büyük 4. ülkesi olan ABD'den biraz küçük. Kuzey Afrika'da bulunan Sahra ise Moritanya'dan Mısır ve Sudan'a dek uzanır.
Dünya'nın En Yüksek Çöl Sıcaklığı
Dünya'nın en yüksek sıcaklığı Sahra Çölü'nde kayda alındı. 13 Eylül 'de Libya, Aziziya 58 derece olarak ölçüldü. Sıradaki Buzul Çağı'na doğru giderken bu değerin tekrar değişip değişmeyeceği merak konusu.
Çöl Geceleri Neden Soğuk Olur?
Çölün havasının çok kuru olması sonucu fazla nem taşımaz ve düşük nem nedeniyle hava fazla ısı hapsetmez. Bunun sonucu olarak Güneş battıktan hemen sonra çöl oldukça soğur. Yine açık, bulutsuz gökyüzü geceleri ısının hızlı biçimde düşmesine katkıda bulunur. Çöllerin çoğu geceleri çok düşük sıcaklığa sahiptir.
Çölleşme Felaketi
'lerde, Afrika’daki Sahra Çölü’nün güney ucunda uzanan Sahel kuşağı, yıkıcı bir kuraklık yaşadı; bu durum daha önce otlatma için kullanılan toprağın çölleşme olarak bilinen süreçle çöl halini almasını sağladı.
Dünya'daki toprağın yaklaşık dörtte biri çölleşme tehdidi altında. Birleşmiş Milletler, 'de çölleşmeyi tartışmaya başlamak üzere bir konferans düzenledi. Bu görüşmeler, yılında çölleşmeyle mücadeleye yönelik uluslararası bir antlaşma olan Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi'nin imzalanmasını sağladı. Türkiye'deki örnek uygulaması Konya Karapınar'dır.
Afrika
Sahra, Libya, Kalahari, Namib
Kuzey Amerika
Büyük Havza, Chihuahuan, Sonoran, Kolorado, Yuma, Mojave
Çöller Neden Sadece Belli Bir Enlem Aralığında Bulunuyor?
Sıcak çöller Kuzey ve Güney yarımkürelerde 15°° enlemleri arasında bulunur. Sıcaklığın gündüz 50°C’nin üzerine çıktığı, geceleri ise 0°C’nin altına kadar indiği sıcak çöllerde metrekare başına yıllık milimetreden az yağış düşer. Bu miktar yağmur ormanlarındakinin yaklaşık onda biri kadar.
Güneş ışınları Ekvator’a yıl boyunca dik açıyla gelir. Güneş’ten gelen enerjinin etkisiyle ısınan nemli hava yükselir ve yükseldikçe soğur. Soğuk hava sıcak havaya göre daha az nem tutabildiği için hava yükseldikçe içindeki su yoğunlaşmaya başlar. Bu nedenle Ekvator bölgesinde nem oranı çok yüksektir ve tropikal iklim görülür.
Nem oranı düşük soğuk hava ise daha yüksek enlemlere hareket eder. Soğuk ve kuru hava 30° kuzey ve güney enlemlerde alçalmaya başlar. Hava alçaldıkça sıcaklığı yükselir. Bu durum bulut ve yağış oluşumunu engeller.
Sıcak çöllerdeki buharlaşma miktarı alınan yağış miktarından fazladır. Ayrıca havadaki nem oranı çok düşük olduğu için gündüz ve gece sıcaklıkları arasında büyük farklılıklar vardır.
