Ses Bilgisi Ile Ilgili Örnekler

Türkçede kelimeler türetilirken, çekimlenirken veya birleşirken kelimenin kökünde veya üzerine gelen ekte birtakım ses olayları meydana gelebilir.

Ünlü ve ünsüz harflerle ilgili bu ses olayları şunlardır:

1. Ünlü Düşmesi:

• Türkçede iki heceli bazı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlü düşer:

• oğul-u > oğlu
• karın-ı > karnı
• fikir-i > fikri
• gönül-ü > gönlü&#;

• Bazı birleşik sözcüklerin oluşumunda ünlü düşmesi görülebilir:

• kahve+altı > kahvaltı
• kayın+ana > kaynana&#;

• Dilimize yabancı dillerden gelen bazı sözcükler, yardımcı fiillerle birlikte kullanıldığında sözcüğün ikinci hecesindeki ünlü düşebilir:

• seyir et- > seyret-
• keşif et- > keşfet-
• sabır et- > sabret- &#;

• Bazı sözcükler yapım eki aldığında ünlü düşmesi görülebilir:

• oyun-a &#; > oyna-
• ileri-le- > iler-le- &#;.

• &#;-idi,-imiş,-ise&#; ek fiilleri, sözcükle birleşirken kullanıma bağlı olarak &#;-i&#; sesi düşebilir:

• güzel imiş > güzelmiş
• yorgun ise > yorgunsa
• garip idi > garipti&#;

• &#;ile&#; bağlacı veya edatı sözcükle birleştiğinde &#;i&#; ünlüsü düşer:

• kedi ile>kediyle
• çiçek ile>çiçekle &#;

2. Ünlü Daralması:

• Sonu düz-geniş ünlü ile biten sözcükler &#;-yor&#; ekini aldığında sözcüğün sonundaki &#;a&#; veya &#;e&#; sesi daralarak &#;ı, i, u, ü&#; seslerinden birine dönüşür:

• başla-yor > başlıyor
• gelme-yor>gelmiyor
• oyna-yor>oynuyor&#;

. &#;de-&#; ve &#;ye-&#; fiilleri &#;-yor&#; ekinden başka ekler aldığında da daralmaya uğrar:

• de-y-ecek > diyecek
• ye-y-ecek > yiyecek
• de-y-en > diyen
• ye-y-en > yiyen &#;

Bu durum y yardımcı ünsüzün daraltıcı özelliğinden kaynaklanır.

3. Ünlü Türemesi:

• Ünsüzle biten bazı sözcükler &#;-cik&#; yapım ekini aldığında iki ünsüz arasında bir ünlü türer:

• bir-cik > biricik
• genç-cik > gencecik&#;

• Bazı sözcükler pekiştirilirken ünlü türemesi görülür:

• sapasağlam
• güpegündüz
• düpedüz&#;

4. Ünsüz Yumuşaması

• Sonu &#;p, ç, t, k&#; sert ünsüzleri ile biten sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında sözcüğün sonundaki bu sert ünsüzler yumuşayarak &#;b, c, d, g, ğ&#; ye dönüşür:

• dolap-ı > dola-bı
• burç-u > burcu
• kilit-e > kilide
• köpek-in > köpeğin &#;

• Dilimize yabancı dillerden gelen bazı sözcükler bu kurala uymaz:

• millet-in
•  hukuk-a
• hürriyet-e&#;

• Dilimizdeki tek heceli sözcüklerin çoğu bu kurala uymaz:

• at-ın
• ölç-er
• saç-ı &#;

• Sert ünsüzle biten özel isimler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında yumuşama yazıda gösterilmez:

• Burak&#;ın
• Zonguldak&#;a&#;

5. Ünsüz Uyumu (=Ünsüz Benzeşmesi=Ünsüz Sertleşmesi)

• Dilimizde sert ünsüzle (p, ç, t, k, f, s, ş, h)  biten kelimeler sert ünsüzle başlayan ekler alır: 

Türkçede sert ünsüzle (p, ç, t, k, f, s, ş, h) biten bir kelime &#;c-d-g&#; yumuşak ünsüzleriyle başlayan bir ek aldığında ekin başındaki c-ç&#;ye, d-t&#;ye, g-k&#;ye dönüşerek sertleşir.

• aş-çı
• ağaç-tan
• seç-kin&#;

. Yumuşak ünsüzle biten kelimeler ise yumuşak ünsüzle başlayan ekler alır:

• sev-gi
• ev-den
• göz-cü&#;

6. Ünsüz Düşmesi

• &#;k&#; ünsüzüyle biten bazı sözcüklere &#;-cik/-cek&#; eklerinden biri geldiğinde sözcük sonundaki &#;k&#; ünsüzü düşer:

• çabuk-cak > çabucak
• sıcak-cık > sıcacık
• ufak-cık > ufacık&#;

7. Ünsüz Türemesi (Ünsüz İkizleşmesi)

• Dilimize yabancı dillerden gelen bazı sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ya da ünlüyle başlayan bir yardımcı fiille birleştiğinde sözcüğün sonundaki ünsüzden bir tane türer:

• zan et- > zannet-
• af eyle- > affeyle-
• hak-ı > hakkı&#;

8. Yardımcı Ünsüzler (Kaynaştırma harfleri)

• Ünlü harfle biten bir kelimenin üzerine, ünlü harf ile başlayan bir ek geldiğinde araya &#;n, s, ş, y&#; harflerinden biri girer:

• hava-y-ı
• sevgi-n-in
• iki-ş-er &#;
• biri-s-i

Dikkat! Bir kelimede meydana gelen ses olayının yazıda gösterilmemesi yazım yanlışına neden olur.

Ayrıca bakınız:

Ses Bilgisi Konu Anlatımı,Ses Bilgisi Nedir, Ses Bilgisi  tyt, Ses Bilgisi örnekler, Ses Bilgisi ayt,  Sizlere bu yazımızda Ses Bilgisi hakkında bilgi vereceğiz.

Dildeki seslerin özelliklerini tarihsel akışı içinde inceleyen bilim dalıdır. Günümüz Türkçesinde 29  ses vardır. Bunların 8&#;i ünlü 21&#;i ünsüzdür.

Ünlüler ve Özellikleri

Ünsüzler ve Özellikleri

Düzeltme İşareti

-Yazılışları aynı anlamları farklı kelimeleri ayırt etmek için uzun ünlülerin üzerine konur: hâl (durum), hal (meyve ve sebze satılan yer).

-Dilimizde Arapça ve Farsçadan gelmiş sözcüklerde bulunan ince g,k ünsüzlerinden sonra gelen a ve u ünlüleri üzerine konur: dergâh, hikâye, rüzgâr ,sükûn, sükût&#;

-İyelik ve belirtme ekiyle  Türkçede bulunmayan nispet ekinin karışmaması için kullanılır: Atatürk&#;ün resmi, resmî açıklamalar; Türklerin tarihi, tarihî konular&#;

Ünlülerle İlgili Ses Olayları

Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları

Ses Olaylarına Örnek Sorular 

Ünlülerle İlgili Ses Olayları

Büyük Ünlü Uyumu

Türkçe  bir sözcüğün ilk hecesinde kalın bir ünlü (a,ı,o,u) varsa daha sonraki hecelerde kalın; ince bir ünlü (e,i,ö,ü) varsa daha sonraki hecelerde  de ince ünlü bulunur. Buna büyük ünlü uyumu denir.

Büyük ünlü uyumuna uyan örnek sözcükler:
adım,ayak,boyun,beşik,gözlük,üzengi&#;

Türkçe oduğu hâlde zamanla değişikliğe uğrayarak büyük ünlü uyumuna uymayan sözcüklerde vardır.

Bunlara örnek olarak;

-Alma ⇔ Elma
-Karındaş ⇔ Kardeş
-Ana ⇔ Anne
-Inanmak ⇔ İnanmak
-Kangı ⇔ Hangi

Küçük Ünlü Uyumu

Ünlülerin, Türkçe sözcüklerdeki düzlük-yuvarlaklık uyumudur.

Küçük ünlü uyumunda iki kural vardır:
&#; Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlülerden biri(a,e,ı,i) varsa hecelerde de düz ünlü bulunur.

Örnek:
anlaşmak, yanaşmak, seslenmek, çilek&#;

&#; Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak bir ünlü (o,ö,u,ü) varsa daha sonraki hecelerde ya düz-geniş (a,e) ya da dar-yuvarlak (u,ü) bulunur.

Örnek:
boyunduruk, çocuk, yumurta, sürmek

Tabi ki küçük ünlü uyumuna uymayan sözcüklerde vardır. Bunlar;

kabuk, avuç, kavuk, savurmak&#;.

Ünlü Düşmesi(Hece Düşmesi, Ses Düşmesi)

Türkçede ünü düşmesi üç şekilde olur:

&#; İki heceli bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlüler düşer.

Örnek:

omuz-u ⇒ omzu
alın-ı ⇒ alnı

&#; Bazı birleşik sözcüklerde birinci sözcüğün ikinci hecesindeki ünlü düşer. Buna ünlü aşınması denir.

Örnek:
ne+için           ⇒ niçin
hapis+etmek ⇒ hapsetmek

&#; Türetilen bazı sözcüklerde de ünlü düşmesi olur.

Örnek:
sızı-la ⇒ sızla-
beniz-e  ⇒  benze-

ÖNEMLİ 1: Orta hecesinde dar ünlüyü, ünlüyle başlayan ek aldıklarında düşen sözüklerle oluşturulan ikilemelerde bu ünlü düşmez.

Örnek:
gönül gönüle, devirden devire&#;

ÖNEMLİ 2: yer, yön bildiren sözcükler, ek aldıklarında bunların sonunda bulunan ünlüler düşmez.

Örnek:
dışarıdan (dışardan değil), şurada (şurada değil)&#;

Ünlü Türemesi

Küçültme eklerinde önce: 

&#;Bir, az, dar, genç&#; gibi tek heceleri bazı sözcükler &#;-cik&#; ekini aldığında araya bir ünlü girer.

Örnek:
dar    ⇒ dar-cık    ⇒  dar-a-cık
genç ⇒ genç-cik ⇒  genc-e-cik
bir    ⇒ bir-cik     ⇒   bir-i-cik

Pekiştirmeli sözcükler:

Pekiştirilmiş sözcüklerin bazılarında da ünlü türemesi görülür.

Örnek:
gündüz ⇒ güpgündüz ⇒ güp-e-gündüz
çevre    ⇒  çepçevre     ⇒ çep-e-çevre

ÖNEMLİ: &#;öpücük&#; ve &#;gülücük&#; kelimelerinde ünlü türemesi yoktur.

Ünlü Daralması

Düz geniş ünmlü olan &#;-a, -e&#; ile biten fiillere&#;-yor&#; şimdiki zaman eki geldiğinde geniş ünlü daralarak &#;-ı, -i, -u, -ü&#; seslerinden birine dönüşüseafoodplus.info ses olayına ünlü daralması denir.

Örnek:
Söyle-yor   ⇒ Söylüyor
gelme-yor  ⇒ Gelmiyor

&#;- ye&#; ve &#;de&#; sözcüklerinde daralma yazıda gösterilir.

Örnek:
de-y-ecek ⇒ diyecek
ye-y-ecek ⇒ yiyecek

Ünlü Değişimi

&#;Ben&#; ve &#;sen&#; zamirlerine yönelme hâl eki(-a,-e) eklendiğinde bu zamirlerin ünlülerinin değiştiği görülür.

Örnek:
Ben-a  ⇒ Bana
Sen-a  ⇒ Sana

 Ulama

Ünsüzle biten sözcüklerden sonra ünlüyle başlayan bir sözcük geldiğinde, ünsüz, ünlüye bağlanarak okunur.

Örnek:
⇒ &#;Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.&#;
Koyu yerde belirtildiği gibi ulama gerçekleşmiştir.
⇒ İnsanların isteği hiçbir zaman bitmez.
⇒ Zamanın acısıyla örülmüş bir dünya.

&#; Eğer ki ulama özelliği taşıyan iki kelime arasında virgül varsa ulama gerçekleşmez.

&#;Gelin,ağlaşalım. &#; cümlesinde ulama gerçekleşmemiştir.

Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları

Ünsüz Yumuşaması(Değişimi)

&#;p,ç,t,k&#; sert ünsüzleriyle biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde bu sesler yumuşar ve &#;b,c,d,g,ğ&#; seslerine dönüşür. Bu olaya ünsüz yumuşaması(değişimi)  denir.

Örnek:
amaç-ı   ⇒  amacı
sahip-i   ⇒  sahibi
geçit-i    ⇒  gecidi
toprak-ı ⇒ toprağı

Bazı yabancı kökenli sözcüklerde bu kurala uyulmaz.

Örnek:
Edebiyatın değeri hiçbir zaman anlaşılmasdı.
Tankı gören çocuklar korkmuştu
Ahmet, dün evrakı evde unutmuş.

&#;n,l,r&#; sesleri de ünsüz değişimine sebep olabilir.

Örnek:
denk-i     ⇒ dengi
kalp-i      ⇒ kalbi
kurt-u     ⇒ kurdu
yoğurt-u ⇒ yoğurdu

Özel adlarda ses değişikliği görülmez.

Bu sene Irak&#;a ikinci kez gitmişti.
Mehmet&#;i her yerde arıyordu.

Ünsüz Sertleşmesi(Benzeşmesi)

Bir sözcük &#;f,s,t,k,ç,ş,h,p&#; sert ünsüzlerinden biri ile biter ve bu sözcük &#;c,d,g&#; yumuşak ünsüzlerinden biriyle başlayan ek alırsa ekin başındaki &#;c,d,g&#; yumuşak ünsüzleri &#;ç,t,k&#; sert ünsüzlerine dönüşür. Buna ünsüz benzeşmesi denir.

Örnek:
sınıf-ca  ⇒ sınıfça
&#;de ⇒  &#;te

Ünsüz Düşmesi

Küçültme eki &#;-cik, -cek&#; ya da &#;-l&#; yapım eki,  &#;k&#; ünsüzü ile biten sıfatlara getirildiğinde sözcüğün sonundaki &#;k&#; düşer.

Örnek:
sıcak-cık  ⇒ sıcacık
ufak-cık   ⇒ ufacık

Ünsüz Türemesi

Arapçadan dilimize giren özgün biçimlerinde sonunda ikiz ünsüz bulunan sözcükler Türkçede tek ünsüzle kullanılıseafoodplus.info sözcükler ünlüyle  başlayan ek veya yardımcı fiille kullandıklarında sondaki ünsüz ikizleşir.

Örnek:
Şık-ı  ⇒ şıkkı
zam-ı  ⇒ zammı

&#;et-,eyle-,ol-&#; gibi yardımcı fiillerle yapıln birleşik fiillerde ses türemesi olabilir.

Örnek:
sır olmak ⇒sırrolmak
ret etmek ⇒reddetmek
hal olmak ⇒ hallolmak
zan eylemek ⇒zanneylemek

N-M değişimi

Dilimizde &#;b &#; dudak ünsüzü, kendinden önce gelen &#;n&#;  damak ünsüzünü &#;m&#; dudak ünsüzüne dönüştürür.

Örnek:
YanlışDoğru
sünbül                 sümbül
perşenbe             perşembe

Özel isimlerde bu değişiklik gerçekleşmez.

İstanbul, Safranbolu,binbaşı&#;.

Kaynaştırma Ünsüzleri

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına “y, ş, s, n” kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer.

&#; &#;y&#; hâl eklerinde önce kullanılır:

Örnek:
Dereyi, tepeyi, sel bilir; iyiyi kötüyü el bilir.
Arabayı dün akşam tamire götürmüş.
Dünyaya geldiği günden beri çile çekiyordu.

&#; Tamlayanı ve ya tamlananı &#;ne &#; ve &#;su&#; sözcükleri olan sözlerde araya &#;y&#; kaynaştırması girer:

Örnek:
neyin suyu
suyun sesi

-&#;n&#; tamlayan ekinden önce, iyelik eklerinden sonra, hâl eklerinden önce ve zamirlerden sonra kullanılır:

Örnek:
Çömlek taşa dokunursa vay çömleğin hâline.
Buranın güzelliklerini görmen gerekli.
Bundan sonra sana yardım edemem.

 Ses Olaylarına Örnek Sorular

Örnek 1
Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcüklerin hangisinde kaynaştırma harfi yoktur?

A) Şarkı o olağanüstü aşkın ifadesi haline gelmiştir.
B) Kendisini acemice, babasının kollarına bırakmıştı.
C) İz bırakan bir dostlukları ya da düşmanlıkları olmayacaktı.
D) Sanki kasları, çizgilerini taşımakta güçlük çekiyordu.
E) O muhteşem tebessümüyle ama üzgün bir sesle konuştu.

Örnek 2
Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcüklerden hangisi türetilirken ünlü kaybına uğramamıştır?

A)Ayrıldığı obadan yemek isteyememişti.
B) Pınarda karnını bol suyla dolduruyordu.
C) Geçtiği her kasaba, her köy bomboştu.
D)Göklerinde bir tek uçan kuş bile göremedi.
E) O şehir dünyanın en güzel şehriydi.

Örnek 3
Süreksiz sert ünsüzlerle (p, ç, t, k) biten sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında son sesteki sert ünsüz yumuşar.

Aşağıdaki cümlelerden hangisinde bu kuralın dışında bir kullanım vardır?

A) Nişancı, kayık sözünü duyunca eli ayağı kesildi.
B) Çocuklar kamışlığın içinde kurbağalarla oynuyorlardı.
C) Kaya aralarından koskocaman mantar buldular.
D) Bir tencere dolusu bulgur pilavı pişirip yediler.
E) Onlar bu savaşı üç gün üç gece anlattılar.

Örnek 4
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü daralması yoktur?

A) İlçemizdeki orman yangını gittikçe ilerliyordu.
B) Çok sevdiği oyuncaklarını arkadaşlarından saklıyormuş.
C) Çantamızdaki yiyeceklerin bir kısmı bozulmuş.
D) Uzun süredir burada sizi bekliyorlar.
E) Okula giderken her gün bu yoldan geçiyoruz.

Örnek 5

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz türemesinin örneği vardır?
A) İzmir yolunu izleyerek Edremit&#;e vardık.
B) Dedesinin zengin bir para koleksiyonu vardı.
C) Bursa-İstanbul hattına yeni seferler kondu.
D)Vitrinlerin ışıkları göz kamaştırıyordu.
E) İnsanlar burada yüzyıllardır tarımla uğraşmış.

Örnek 6 
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir ses olayı yoktur?

A)Kendisine yeni bir ev almak istiyordu.
B)Yeni öğrenciler sınıflarına hemen alıştı.
C)Şehirdeki kuleden manzarayı seyrettik.
D)Kimsesiz çocuklar için bir kermes düzenledi.
E)Sabahları sütçüden bir şişe sut alırdık